—
a.
gáracht aimsire, cogaidh nó eile.
+–
Tá an lá (duine, saol, cogadh, rothar agus rl.) ag dul un donacht
I leabaidh eirghe as, sén chaoi a bhfuil sé ag dul 'un donacht. Tá sé (tinneas) dhá ghreamú ro-fhada
TUILLEADH (5) ▼
Sén chaoi a bhfuil an saol ag dul 'un donacht le chuile chor
Ag dul 'un donacht atá an aimsir. 'Chuile lá ag baint fearrasbarr dhá chéile
Chuile líne ag dul 'un donacht = chuile líne ag dul 'un míne agus 'un bréige
Níl aon-ghoir aige ar an athair. 'Chuile líne ag dul 'un donacht, arsa tusa
Tá an lá 'un donacht go mór = níos measa ná a bhí sé scathamh ó shoin
+–
Tá sé ar a dhonacht (an saol, aimsir, duine agus rl.) = cho dona agus a d'fhéadfadh sé a bheith. (Is annamh a bhíos an leagan seo san scríbhneoireacht ach tá sé bun-choitianta go leor san gcaint is chuile áit)
Johanny! M'anam ní ceasacht ar Dhia é go bhfuil sé ar a dhonacht.
TUILLEADH (4) ▼
Ara a dhuine, tá an saol ar a dhonacht. Beannacht Dé dhuit! Sé díol (dícheall?) an diabhail maireachtáil chor ar bith. Deir daoine go mbeidh an ballséire ar fad air ach a gcríochnaí an cogadh
Bhí an lá ar a dhonacht. Shíl mé dheamhan cladach a d'fheicfeadh muid go deó. Bhí sí ag tógáil uisce ar an mbord fúithe cho maith leis an mbord as a cionn (bád). Ba é an lá ba mheasa é dhá raibh mé ar farraige ariamh sílim
Tá sé ar a dhonacht anois ar chaoi ar bith. Déanfaidh an sneachta seo scrios ach grásta Dé. Agus níl cosúlacht ar bith ar aon-chlaochmú. B'fhurasta aithinte, agus an deis a bhí ar an ngaoith ag dul síos agus suas indiaidh a tóna le seachtain
Bhí sé cho maith do dhuine gan buille ar bith a dhéanamh agus a dhonacht (len a dhonacht) agus atá an saol
+–
Tá Seán bocht ar dhonacht (deirtear mar seo scaithtí é gan a ar bith fearacht "ar fheabhas"). Beidh a sháith le déanamh aige agus a theacht as chor ar bith
Tá an teach sin ar a dhonacht anois. Dheamhan bonn bán orra. Is mór idir inniu agus inné, adeir tú …
TUILLEADH (4) ▼
Ní fhaca mé aon-mhadadh ariamh mar é ar a dhonacht. Ní leanfadh sé bó ná gamhain
Tá an-deabhach go deó ar an mbóthar seo ar a dhonacht. Níl sé ionrásta ag duine ná beitheach é a shiúl
Níor díoladh aon-bhó amháin ar an aonach inniu lena ndonacht = ní raibh aon-phradhas orra
Ní fiú an eorna sin thoir a bhaint agus a dhonacht agus atá sí. Beithigh a bhí a scaoileadh isteach innte = níl aon-mhaith innte
b.
·
Tá a dhonacht fhéin is chuile rud = milleadh; mí-bhantáiste; disadvantages
Ní dhéanfadh sé donacht ar bith dom (dochar) a dhul ag siúl
·
Dhá dhonacht maol is measa mullóig (mullach) = dhá dhonacht rud is measa rud eile
Seán an eadh. B'fhearr liom T. fhéin ná é sin. Dhá dhonacht maol is measa mullóig
·
Fágadh san donacht ariamh é, agus síleann sé anois go bhfuil leis ach daba ar bith a fháil = san mboichteanacht, san anró
Go deimhin féin níl aige ach an donacht agus an bhoichteanacht istigh annsiúd ar thamhnóigín shléibhe
c.
·
Is furasta aithinte ar dhonacht na mbeitheach nach bhfuair siad a leath ndóthain. Féacha na beithigh atá ag P. Sciorrfá dóibh, tá siad cho sleamhain sin = droch-ordú; gan aon-tógáil
Ní cheannóchthá aon-bhanbh ar an margadh le (ar) na ndonacht = bhí siad cho dona sin
d.
+–
Cois thinn atá agad. Ní beag dhuit a dhonacht a dhuine bhoicht = is olc an rud cois thinn a bheith ag duine, nó is rud sách dona é
Níor bheag dhuit a dhonacht mar a bhí tú, agus gan tuilleadh a theacht ort
TUILLEADH (2) ▼
Má tá ort siúl ó cheann an bhóthair abhaile ní beag dhuit a dhonacht, agus gan siúl as seo go dtí ceann an bhóthair
Ní beag do dhuine a dhonacht nuair a bhíos imní air, agus gan tinneas dhá bhualadh in a cheann sin
e.
olc, droch-mhúineadh, faltanas, droch-intinn; rud a chur as do dhuine.
+–
Ní thaobhódh duine ar bith é sin agus a dhonacht agus atá sé (olc, fealltach, droch-mhúinte)
Sé a dhonacht féin le daoine bochta a d'fhága mar sin é
TUILLEADH (7) ▼
Ní dhéanfaidh sé donacht ar bith duit, hébrí cén mhaith a dhéanfas sé
Is beag a chuirfeas an ceann céanna ann d'aonduine hébrí cén donacht a dhéanfas sé
Ní fhaca mise aon-donacht déanta ariamh aige, th'éis an droch-cháil atá air. Ach an té a dteigheann cáil na mochóirí amach dó níor mhiste dhó dhá mbeadh sé gan eirghe go h-eadra
Níl donacht ná fabht in duine ar bith den dream sin. = níl faltanas ar bith ionnta
An té a bhfuil an donacht ann, tá sí ann, agus tá sí ann ar a chéill agus ar a mheisce
Bhí chuile dhuine ag caint ar dhonacht Mh. ach ní choinneódh sé coinneal dó seo atá ann anois. Tá ruibh air seo
Chaith mise cheithre bliana abuil na Sasanaigh, agus ní fhaca mé thairis sin de dhonacht ionnta. Ba mheasa dhuit go fada leiciméara d'Éireannach a d'innseódh chuile mhíle rud don "bhoss" ort
f.
tinneas, óthras, criotán, árdú nó barr tinnis.
+–
Buaileadh síos le donacht eicínt é aréir = tháinig donacht (tinneas) eicínt air aréir (b'fhéidir dhó a bheith tinn cheana ach go dtáinig árdú air)
Ní leigfeadh an donacht dom a dhul amach le seachtain = tinneas
TUILLEADH (12) ▼
Dhá gcuirinn an donacht seo tharm b'fhéidir go mbeadh agam
Níl de dhonacht air ach doigheachaí
Ná caith é sin chor ar bith. Is mó an donacht a dhéanfas sé dhuit (séard a dhéanfas sé donacht a chur ort)
Tá an donacht mhór imithe dhó (dhe), ach dheamhan an bhfuil tada le reic aige fós
Cén uair ar bhuail an donacht é?
Is mór a thug an donacht sin anuas é. Níl ann ach na stéigeachaí anois
Chaith sé an donacht deireadh ach d'fhága sé claoite é, agus má bhuaileann aon-donacht eile é go gairid, tá faitíos orm go bhfuil a chaiscín meilte
An bhfuil cuimne ar bith aige eirghe as an donacht? Shílfeá má tá indán bisigh dhó, go bhfuil sé in am aige a bheith ag cur cosúlacht eicínt air fhéin feasta
Ní fhéadann sé an teach a fhágáil ag an donacht
Chuile dhonacht ach donacht doigheachaí: sin é adéarfainnse = tá chuile phian go maith ach na doigheachaí
Is mór atá an donacht indon a dhéanamh le duine. Ba fear luath láidir é sin, agus an bhfeiceann tú an chruth atá anois air?
Deir siad gur measa donacht fíona ná tinneas óil ar bith eile
+–
Níl criotán ná donacht air, ach an oiread agus atá ormsa
Donacht as air! Donacht a bhíos air chuile lá beó
TUILLEADH (11) ▼
Is lú an donacht atá ort ná ormsa agus caithfidh mé a bheith ag crochadóireacht liom in a dheidh sin. Is beag a bhéas ar chuid de na daoine nuair a éagnós siad é
Is mó an donacht atá air inniu ná lá ar bith ó a bhuail sé é. Tá faitíos orm go bhfuighidh sé rud le déanamh agus srianadh as.
Ar an dá luath agus ar chaith sé an braoinín bainne chuir sé donacht air (barr; árdú)
Is íontas donacht mar sin a theacht air de léim
Níor sheas an donacht uirre ach lá, ach níor bheag di sin. Is mór a chlaoifeadh lá féin duine nuair a bheadh pian ghártha air
Bhí donacht air le bliain má b'fhíor dhó fhéin ach is beag an donacht atá anois air ag goid mhóna!
Má's fíor di fhéin is uirre atá donacht an tsaoil
Tá an-donacht (fíor-dhonacht, an-donacht go deo, roint donachta, an-donacht thar cíonn etc.) air
Níl aon-donacht mór mar sin air, ach tá sé an-chraithte
Is iomdha donacht a bhí ariamh air, agus m'anam má bhí féin gurb é atá cruadh cuisneach fós
Tá donacht mhór air sin go deimhin! M'anam má tá gur donacht phórtair é, sin nó donacht dá fhuireasa
·
Déarfá go raibh sé as ach bhuail ionntú donachta aríst é. Galra gurálach é sin. Ní furasta a thiacht as
Má theagann aon-ionntú donachta air as seo go maidin cuirighidh fios orm.
+–
Aithníonn an donacht a duine féin (sean-fhocal) = an duine a bhfuil an fabht ann, nó nach bhfuil leigheasta ceart, bíonn sé buailte síos nó meath-thinn igcomhnaí; bíonn sé de bheith ar dhaoine a bheith tinn
Ní féidir gur buailte síos atá sé aríst, ach aithníonn an donacht a duine féin
TUILLEADH (4) ▼
Bíonn slaghdán uirre siúd i lár an tsamhraidh. Mara chéile aice samhradh agus geimhreadh. Aithníonn an donacht 'ar ndú' a duine féin
Baol air sin aon-cheo a tholgadh. Dheamhan é muis ná dhá mbeadh sé go dtí n-a dhá shúil i bhfairrge seacht lá na seachtaine. Tá daoine ann len' aghaidh sin (tinneas). Aithníonn an donacht a duine fhéin
Má's leat a bheith buan, adeir siad caith fuar agus te, ach is aon-chás amháin domsa céard a chaithfeas mé. Bíonn an donacht ag siocadh liom i gcomhnaí. Aithníonn an donacht a duine féin
Is deacair leis an donacht scaradh leis an seanduine. Aithníonn an donacht a duine féin
+–
Ní bhíonn aon-neart ag an donacht fhéin air go bhfóiridh Dia orainn! = caithfidh an donacht fhéin a bheith ann go bhfóiridh Dia orainn!; ní ceart a bheith san mullach ar dhaoine a bhíos ag éagcaoineadh agus ag gearán. Is cuid de chúrsaí an tsaoil an tinneas agus an phian
Chinnfeadh sé ormsa anois siúl cho fada le teach an phobail dhá bhfaghainn Éire bronnta orm. Ní bhíonn aon-neart ag an donacht fhéin air
TUILLEADH (1) ▼
Níor thuill sé aon-mhilleán uaib, agus mar sin ní raibh agaibh aon-mhilleán a thabhairt dó. Má tá sé ag casaoid, tá a údar aige. Caithfidh an donacht féin a bheith ann. B'fhéidir go mb'fhurasta cur agaibh féin fós
donacht in iontrálacha eile (50+)
+
Níl garraí ag gabhail leis nach ag baint fearasbár donacht dhá chéile atá. Diabhal mé go bhfuil roinn thalúna annsin thiar aige, agus nach mbeadh sé ionrásta agad a siúl, tá sí cho hachrannach sin. Is beag nachar bascadh mé an lá faoi dheireadh inte, agus mé ag briseadh treasna go dtí an bóithrín thiar.
TUILLEADH (1) ▼
Cho fada agus is léar domsa é, sén chaoi a bhfuil gach dream aca ag baint earasbár donacht dhá chéile. Ab é anois? M'anam go feicthear dhomsa gurb é. Geallfaidh siad ar fad duit, ach sén deá-ghealladh agus an droch-choimhlíonadh é, mar adeir an ceann eile.
→
fáinneog
Ní raibh aon-cheo air ach go raibh an fháinneóig uilig sníofa, ach chreidim nachar bheag dó a dhonacht. Ba mhaith a chuaigh siad as nar maruíodh ar fad iad, 'sábhála Dia sinn
→
féar
Dhá dhonacht dhá bhfuil an bháisteach seo ag féar atá ar sraith is measa go fada é ag an bhféar atá ar a chois. An féar atá "in a luighe" lobhfaidh amlú anois é. Tá sé buille deireannach san mbliain
→
fóir
Níl fuarú ná fóirínt aige inniu ach an oiread le aon-lá eile. Ag dul chun donacht atá sé, ach grásta dé. Is mór m'fhaitíos gur canncar atá air
→
calm
Is olc a' rud lá cailm ar a' bhfairrge. Dhá dhonacht an uair mhór, b'fhearr liom fhéin go fada í, ná seal cailm.
Dhá dhonacht é an té 'ólfas i gcoimhfhios é, is seacht measa an té a ólfas ingan-fhios, 'druncaera' ceart é sin.
Dhá dhonacht a' t-athair le mío-chontanás, dheamhan goir a' bith aige ar a mac. 'Séard a bhí le déanamh leis a' mac é 'phlúchadh faoi phota mar dhéanfaidhe le cut.
+
→
baile
Tá'n baile ina dhá mhuinntir ag a' diabhlánach sin siar. Marach eisean, b'fhurasta ceart a bhaint de'n chuid eile, ach cé beag a dhonacht' arsa tusa.
TUILLEADH (2) ▼
'Dhá dhonacht é an baile, is fhearr é 'ná bheith in' easba' (sórt leath-fhocal).
Níor cheart dom fanacht sa mbaile le mo shé, dhá dhonacht dhá raibh sé.
+
→
bealach
Níl siubhal a' bhealaigh anois innte, ó chuaidh sí 'un donacht le na scoilteachaí.
TUILLEADH (2) ▼
Meastú an donacht a' bith atá air, le nach bhfuil sé le feiceál imbealach ná indearmad leis an fhad seo.
Is ait an áit a fuair sí ar bhealach, ach indomhnach tá a dhonacht fhéin ann freisin.
→
beanna
Tá na fir in a dhiaidh, ach ó dhonacht iad is measa dhó na mná. Má thugann sé a bheanna ó na mná, is fear é a bhfuil buadhannuigheacht aige.
→
beart
Níl beart dhá thútaighe, ná dhá dhonacht, nach ndéanfadh sé, dhá gceapadh sé go mbeadh balachtáil bheag a' bith a' sroicheadh dhó fhéin.
→
coraice
Rugadh uainín dhom annseo an bhliadhain cheana, ar choruice dhubh na bliadhna. Badh é an chéad uan óg sa tír é. Ní fhaca tú in do shaoghal ariamh, aon-dithreabhach a bhí chomh meirbh leis. Daighean mé gur shrian sé thríd 'na dheidh sin, dhá dhonacht dhá raibh an uair.
→
borr
Ní beag do'n chantalóir sin, a dhonacht a's tá sé cheana, a's gan tusa a bheith 'borradh leis a's dhá splanncadh tuille.
+
→
buail
Cá'id ó bhuail a' donacht é? = cé'n fhad ó tháinic a' donacht (tinneas, lagar etc) air?
TUILLEADH (3) ▼
Bhuail donacht eicínt í, idteach a' phobail indiu, a's b'éigean í 'iomchur amach.
Níl luighe 'bith aige le rud le n'ithe, ó bhuail a' donacht é. = ghlac sé col leis a' mbiadh, ó bhuail an donacht é.
Is furast cur chuige anois, go h-áithrid ó bhuail a' donacht é, go deireannach.
+
→
buille
'Sé dúnadh a's donacht Mheriocá a thug buille na speirthe, do mhuinntir na tíre seo. Tá siad gan saothrú a' bith anois.
TUILLEADH (2) ▼
Ó tháinic a' méid sin donachta air, níor bhuail sé aon-bhuille sa mbéim, ná ní bhuailfe mara bhfuil ag Dia.
Níl mé chomh craithte, a's feicthear dhuitse. Tá buille sa mbéim ionnam fós, míle buidheachas le dia. Cá bhfios (d)o(n) té sin! B'fhéidir go gcuirfinn thusa fós, dhá dhonacht mé.
→
aire
Shoraidh dhíot, le caoi a' bheith ort! Dhá mhéad aire, dhá dtuga mé dhuit, 'un donacht a thiocfas tú (déarfadh duine cainnt de'n tsórt seo le gamhain, goisín, sicín, banbh etc.)
+
→
airigh
Cá n-airigheann tú an donacht?
TUILLEADH (2) ▼
Cá'id'ó d'airigh tú an donacht ort féin
Pé'r bith cé'n mhaith a airighim orm fhéin, ní airighim donacht a' bith, míle buidheachas le Dia.
+
→
anam
Ó dhonacht é, níor mhaith liom 'anam 'bheith orm.
TUILLEADH (1) ▼
Bhí sé réasúnta indé, ach tháinic barr air, tuairim's árd-trathnóna. A' dul 'un donacht atá sé ó shoin, a's tá sé in achar an anama amach a's amach anois.
Múinfe an cladach é, dhá dhonacht d'antlachán é = bíodh sé ag (d)ul 'na chladaigh moch deireannach a' tóruigheacht fheamuinne, agus fágfa an cladach réidh é, as deire na cúise.
→
anó
Tá anshógh a's éalang ar a' duine bocht, agus ní beag dó a dhonacht = tá sé sáthach dona ag an gciréim atá air.
→
araoid
Dhá dhonacht sa diabhal a gcáil, leigfidís thart gan araoid thú, ní hé sin do na baca(igh) eile é.
→
athraigh
Is mór adéarfá leis a' ngeímhreadh, ach dhá dhonacht é, is corr-uair, a d'fheicfeá athrúintí mar seo air.
Is gearr a bhío(nn)s duine a' tabhairt anuas, ó bhuailfeas a' donacht chor a' bith é.
→
flith 1
Níl mórán soip ionta, cés moite den fhlith sin, ach cé beag dóibh a dhonacht, arsa tusa. Sin í an cailín atá indon a bplúchadh
Ní chuirim allas ar bith. Is minic a bhíos saothar ionam ach dhá mbeadh an fiach dubh ag cur a theanga amach, ní chuirfinn ach fraighfhliuchas beag. Donacht chreidim. Ní mar sin a bhínn fadó
Ní grís é sin chor ar bith ach frith-mheárdáin. Ní beag dhuit a dhonacht. Tá siad sin fhéin sách biorránach
→
fuarú
Nach bhfuil a fhios agad go maith gur le teann donacht a theagas an fuarú allais sin orm! Deile? Marab ea, ní le maith é. Tá sé do mo chothú ar fad anois. Dheamhan agam ach siúl soir cho fada leis an doras nuair a bhéas an sruth liom
→
danra
Níl aon-fhód talmhana ag gabhail leis nach bhfuil deacair dan(d)ra mar sin, faoi bhruibh, faoi dhriseachaí, faoi chíb ar éigin, faoi 'chuile mhíle rud dhá dhonacht. 'Ar ndú marach é a bheith in a fhear cho maith agus atá sé, ní bheadh sé indon giota fataí a chur beag na mór. Agus cloisfidh tú daoine dhá cháineadh in a dheidh sin, agus ag rádh go mbadh cheart dó dubhachan a dhéanamh. Dubhachan mo chreach! Ar an talamh siúd
+
→
daol
Bhí an bheirt againn ag teacht as Gaillimh oíche agus sé an áit ar bhuail an donacht é ag Áirdín an D. Badh é an rud ba tobainne é a chonnaic mé ariamh: daol ceart. Bhí sé domhain go maith ins an oíche agus an áit sin sáthach uaigneach freisin. Ní raibh mé in mo bhambairne ariamh go dtí an oíche sin: gan fios agam a dtiocfainn ag iarraidh an tsagairt dó nó an bhfanfainn in a chionn. Ach d'imigh sí aríst cho tobann agus a tháinig sí, cho luath agus a bhí an daol sin dó (dhe) aige
TUILLEADH (1) ▼
Ní bhíonn air ach an daol sin ach ní beag dhó a dhonacht. Ní fhágann sí láthar ar bith ann go ceann seachtaine aríst. Is deacair leis a theacht ar a chóir féin uaithe chor ar bith
→
deachma
Fuair mé garbh é i mbliana ó na scoilteachaí. Níor fhága siad smeámh ionnam in imeacht cupla mí. Marach sin dheamhan clóic a bheadh orm, ná cuid de chlóic. Ní beag dhom a dhonacht arsa tusa. Ní beag cheana, ach chreidim go gcaithfidh gach duine deachma na sláinte a íoc. Is amhlaidh a bhíos sé.
→
dealg
Ní dealg chor ar bith é ach fleasc a chuaidh faoi m'ionga an t-am a raibh mé ag pléidh leis an bhfeamuinn dearg. Cé beag dhom a dhonacht arsa tusa. Mar a chéile an ballséire agus a ghiolla. Tá cur-faoi-ionga anois deanta aice ar chaoi ar bith