Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: ídigh

Nualitriú Bunlitriú

ídigh

—ídigh i gcéill 2 — íltigh adeirtear ar an Achréidh

earra nó a samhail a chaitheamh nó a dhiomalú.

+–

Tá na fataí ionann is ídithe againn — ionann is caite

Tá an mála mine ídithe go dtí sin — caite

TUILLEADH (3) ▼

Ídeoidh siad plúr má mhaireann dóibh mar sin — íosfaidh siad cuid mhaith plúir mura gclaochmaí géaradas a ngoile

B'fhurasta í a ídiú, scáth a raibh ann di (móin) — bhí sé éasca an mhóin a chaitheamh, nó a dhó, agus a laghad agus a bhí ann di

Má ídíonn tú an t-im sin uilig inniu, caithfidh tú arán tur a ithe go ceann dhá lá

caite, snoite, tabhartha, suaite.

Tá sí an-ídithe — suaite, snoite, tanaí, as a ceannaghaidh, fearacht duine théis ruaige móire tinnis a chur di

Tá sé ídithe ar fad le gairid — duine dhá ghoid as leaba a chéile

sásamh a bhaint amach; díoltas a íoc; faltanas a chur ar ais ar a mhéis féin ag duine.

+–

Pé ar bith cé ba(s) ciontaí, ormsa a hídíodh é — is mise a d'íoc ann; mise a daoradh, pé ar bith duine a rinne an choir

Ná hídigh ormsa é: ní raibh neart ar bith agamsa air — ná bí ag iarraidh sásaimh a bhaint díomsa: ní raibh mise in mo chiontsiocair leis

TUILLEADH (1) ▼

Shílfeá gur mó an fonn a bhí air é a ídiú ar Sheán bocht

D'ílteodh sé ormsa é dá dtugtaí a chead dó (Con. Achréidh)

ídigh in iontrálacha eile (50+)

→ feadhain

Níl stripe ar an bhfeadhain acu is measa ná mo stripesa. Is gearr go mbeidh a bhfuil de phortaigh inti ídithe. Deich mbliana eile ar a mhéid agus deir tusa ina dhiaidh sin gur roinneadh an sliabh seo díreach! — ar an méid, nó an uimhir stripeannaí atá ann. Deirtear féinn freisin go háirid más daoine atá i gceist

→ feadhnach

Thabharfadh chúig feadhnaigh eile ídiú maith ar an dúchán. Ba mhaith a sheas sé. Shíl mé nach raibh a leathoiread sin ann

→ foilsigh

Foilsíonn Dia an drochní i gcónaí dhá fhada go dtí é. Deir siad go bhfuil muilte Dé mall ach go meileann siad mín … Féacha an fear sin thiar. Mharaigh sé comrádaí leis ar an sliabh. Dheamhan a fhios agam ar mharaigh nós murar mharaigh — diúltaímid dhó — ach go raibh sé ráite leis. Nach maith a tháinig sé sa saol gur tharlaigh an cleas céanna dhá mhac fhéin. Thug an t-athair an eang leis. Ar an mac a hídíodh é

→ fáideog

Dhá mbeadh fáideoig bharraí fhéin ag na daoine ní bheidís basctha. B'fhearr iad ar chaoi ar bith ná na coinnle atá ar an saol ó tháinig an cogadh. Bíonn siad ídithe ar an bpointe le smál. Sheasfadh fáideog achar fada. An bhfuil caint ar bith go bhfairsingeoidh ola go gairid

→ caidhl

Dar príochaí tá an chaidhl a bhí agamsa anseo ionann is ídithe aríst

→ caolóid

Bhí mo chuid síl fhéin ídithe agus fuair mé an oiread ó T. Mh. agus a chroith na cupla caolóid a bhí thiar le claí dhom. Nach n-aithneofá an mhaith atá orthub thar an gcuid eile den gharraí!

→ crochaille

Tá sé ídithe uileag, agus is beag an dochar dhó agus a bhfuil de chasacht agus de chrochaillí air.

→ cuaifeach

Ní thiocfaidh an chuaifeach de bhuille sin leat. Ídeoidh mise ort é, feicfidh tú fhéin air.

→ beo 1

M'anam muise mura gcuire tú i bhfocal anois go beo tapa í, go mbeidh tú réidh léithe. Chuala mé go raibh sí ídithe aige go dtí mála amháin.

→ brabach

Ní bheadh baol ar bith go mbeadh aon bhrabach beag siúcra ort. Tá mo chuid fhéin ídithe, agus dheamhan gair agam corraí anonn ná anall ón teach go dteaga siad ón bportach.

→ brachlainn

Bheadh brachlainn agam murach go raibh na logaigh ídithe orm, agus ní fiú do sheacht mallacht na portáin ar a n-aghaidh fhéin.

→ bruach

Is gearr go mbí an bruach ídithe — an mhóin ar fad bainte air nó é caite

→ feighil

Tá an lucht fheamainne ar bhfeighil a bheith ídithe. Ní mórán leis an gcúilín thiar a thabharfas sí léithe. Is beag an drabhlás í feamainn Chonamara sin ina dhiaidh sin (lucht feamainne a ceannaíodh as Conamara, agus bhí sí ionann is ídithe)

→ aer

Tá sé in am ag a bholg a bheith ídithe (bolg an aeir) feasta — théis scaitheamh mór a thabhairt ag báisteach

→ aire

"Ag déanamh ar an áit a raibh mé faoi choisméig bheoga thapaidh dóibh, ghoin radharc eile m'aire a d'ídigh de thoirt an chéad radharc" (In Aimsir Emmet, lch 313) — chonaic mé nó thug mé radharc eile faoi deara.

→ airigh

Aireoidh na muca an bran a bheith ídithe. Ní chuirfidís smut sa tobán inniu nuair a shín mé beatha chucab.

TUILLEADH (1) ▼

Aireoidh na daoine an t-iasc glas a bheith ídithe, ach bhain muid solamar maith dhe an fhad is a sheas sé (iasc glas = ronnaigh, bolmáin, mangaigh srl. a bhuaileanns an cladach agus na glaschuanta ina gcluichí sa bhfómhar)

→ airiúil

Ba talamh an-airiúil é an geadán sin ach tá sé maraithe aige le feamainn dearg nuair nach gcuireann sé leasú ar bith eile air ina haice. Ídíonn an iomarca den fheamainn dearg sin an talamh uileag. Dónn sí é.

→ anachain

D'ídigh an anachain an t-ál

→ fearg

Níor mhaith dhuit fearg a dhul ar Th. an uair sin. Ortsa a d'ídeodh sé é

→ fínigh

Is furasta le corp fíniú ar aimsir the, go mórmhór corp nach raibh ídithe ag tinneas. Ní fhíneodh corp théis luí fada go deo mar ní bhíonn bior eanga orthu. Bhí corp sheanN. chomh héadrom le cleite, go ndéana Dia grásta uirthi!

→ iontas

Ní dhéanfainn iontas ar bith dhá mbeadh beithígh lasta amárach, mar 'sé sin an fáth, tá cuid mhaith acu ídithe anois (fc. lasta agus ídithe)

→ íochtar

Tá sí ídithe go híochtar (cruach mhóna, mála mine srl.)

→ faltanas

Má tá faltanas aige dhuit ídeoidh sé ort é. Sin é an sórt duine é. Dhá mbeadh sé fiche bliain i ndiaidh a shásaimh, beidh sé ar siúl go bhfaighe sé sa deireadh é

→ fuílleach

Ar fhága tú fuílleach ar bith nó ar ídigh tú an gaineamh ar fad? — tada in do dhiaidh

→ feirbínteacht

Ní sheasfadh an saol leis sa teach le feirbínteacht agus maistínteacht, ach diabhal smid ar bith ó bhaileos sé amach. D'fhéadfadh fear den bhaile é a bhualadh trasna an bhéil, agus dheamhan cor a bheadh aige, ach d'ídeodh sé orainne é ach a dteagadh sé abhaile. Níl ann ach cladhaire fir ina dhiaidh sin

→ deannachtach

Thug sé lascadh deannachtach dom leis an gcána. Cén bhrí ach ní mé a rinne chor ar bith é ach M. Ch., ach ormsa a hídíodh é

→ deireadh 1

Tá deireadh a bhfuil de leasú ann anois ídithe hé brí céard a dhéanfar

→ deireanach

Sin é an béilí deireanach seanfhataí i mbliana. Tá siad ídithe anois

TUILLEADH (1) ▼

Ní raibh mé ar an bportach go deireanach le coicís ó inné. Agus níor thug mé liom ach bord na cruibeach. Déarfá nach bhfuil muid ag ídiú mórán móna

→ deis

Is iomaí deis a fuair tú air ó shin agus níor chuir tú aon aighneas air. Má tá faltanas istigh agat dó téirigh agus ídigh air é, agus ná bíodh sé ina leathrann anseo agat chois an teallaigh chuile lá

→ diaidh

Níl ann ach go bhfuil sé i ndiaidh a chéile anois. Ní fhaca mé duine ar bith ariamh, is mó a d'ídigh ná é le gairid. Níl bior eanga féin air

→ diomalach

Is diomalaí sibh ar mhóin ná trí theach. Tháinig ualach móna inné agus tá sé i ndáil le ídithe anois aríst. 'Sé a (bhur) gclochneart an lá a bhaint as

→ diomalaigh

Ná bac le fataí. Bhí díol baile d'fhataí ansin thoir murach an chaoi ar dhiomlaigh siad sin iad. Ní chreidfinn ón saol nár thug duine eicínt cruiteannaí astu, mar hé brí cén diomalú a gheobhaidís, níor cheart dóibh a bheith chomh hídithe agus atá siad

→ dlúth 1

"Ina uige — ina throisleáin — a bhíos an snáth théis an crann deilbh a fhágáil. Ina cheirtlíní a bhíos an t-inneach. Chuirfeadh an fíodóir an uige sa seol agus thosódh sé ag caitheamh an innigh air, nó go mbeadh na ceirtlíní ídithe. Mura mbeadh a dhóthain innigh ag an bhfíodóir, bheadh easnamh (/æsɴə/) ort, agus chaithfeá tuilleadh a fháil, hé brí cá bhfaightheá é. É a thógáil ó bhean eicínt … Inneach bán a chaitheamh ar dhlúth dubh, sin é an ceann easna. Dhá mbeadh dlúth agus inneach bán ann, sin é an flainín bán — ábhar drárannaí agus báiníní agus pluideannaí. Bíonn an t-inneach agus an dlúth dubh le dhá ghlas chaorach. Nó d'fhéadfá olann daite a chur ar bhán, le aghaidh treabhsair agus bheist. Daitear an dlúth agus an t-inneach le aghaidh seaicéid nó chasógaí. Chuiridís láib ar an dath leis an mbréidín dhubh a bhíos sna seaicéid thíre a dhathú. Dhá ndaiteá inneach le scraith chloch, agus oiread na fríde glas chaorach a chaitheamh thríd an dlúth, dhéanfadh sé éadach breá. Rinne mo mháthair culaith dhó dhom anseo uair. Bhainfeadh sé an solas as do shúile. Ní raibh aon bhean óg sa tír nach in mo dhiaidh a bhí nó go raibh sí caite! Ach caitheadh in aer an obair sin. Níl triúr ban istigh in do thír inniu atá in ann olann a dhathú. Níl a fhios acu céard a bhaineas dó" (Sliocht as cuntas faoi éadach ó Mháirtín Ó Cadhain, Cnocán Glas, Spidéal)

→ dochar

Sin rud nach bhfuair aon dhuine ann féin ariamh a rá liomsa, go ndearna mé dochar ná díobháil do bheithíoch a bheadh aige. Ní dhearnas muis. Dhá mbeadh an chloch sa muinchille agam do dhuine, ní ar a bheithíoch a ghabhfainn dhá ídiú. D'ídeoinn air féin é

→ dradmhála

Fuair sé dradmhála maith anseo aréir. Ní féidir dó é a bheith ídithe aige in aice a chuid féin

→ dradualach

Cáid a mhairfeas an dradualach sin duit? Seachtain! Dheamhan mórán atá sibh a ídiú muis. Ní bhainfeadh muide trí lá as

→ draoi

Bhí an draoi breacach de na Griallaiseacha ('gNiallghuis) sa tír seo roimhe seo, ach ní fhaca tú aon chine ariamh a ndeachaigh ídiú chomh mór orthu leo. Chuirfeá slat ar an bparóiste sílim inniu, agus ní bhfaightheá Griallais istigh ann

→ dris

Ní raibh mac an aoin bheo istigh ar an mbaile sin ariamh nach raibh chomh cantalach le dris. Is agamsa atá a fhios sin ón am a mbínn in mo bhuachaill ag M. S. Murach chomh maith agus a bhí mé ar mo mhaidí, is minic a gheobhainn daite é. Faltanas ar bith dhá mbíodh acu do Mh. S. ormsa a d'ídídís é, i ngeall go mba mé ba mhinicí a chastaí ina mbealach

→ driseach

Sin é an áit a bhfuil tabhairt amach na mbroc sna clochair dhriseacha sin siar. Rinne muid an-sladadh orthu anuraidh ach tá an áit beo leo aríst. Ní féidir a gcoinneáil ídithe

→ drochóirí

Chuaigh mé ar cuairt ann aréir ar na drochóirí dom féin. Is gearr gur bhrúigh an teach isteach le lucht cuarta — muintir Sh. Mh. Thosaigh na cleis. Chuir L. Sh. splaincín dhearg faoi bhonnachaí N. ar an teallach. Ar an dá luath is ar theangmhaigh an teas leis an gcois ag N. d'éirigh sé ina bhruithshléacht agus rug sé ar an tlú, agus orm féin ab áil leis é a ídiú a bhí chomh saor air leis an bhfear nár rugadh. D'éirigh mé féin — ní raibh a mhalrait le déanamh agam — go dtugainn mo bheanna liom. Aniar ar an slinneán a fuair mé é. Diabhal brí é, ach tá sé sách tinn. Bhí an dream eile dhá shaighdeadh — set(muintir) S. Mh. Bhí N. i bhfiántas ceart. 'Déanfaidh mé do lá,' adeir sé. Cheap mé féin nach raibh rud ar bith ab fhearr dom a dhéanamh — ó tháinig mé chomh saor sin — ná a theacht abhaile. Sin é an bhail a chuir mo chuid cuartaíochta orm fhéin

→ droim

Ba mhó go fada a bheadh de bharr an choca agatsa dhá ndíoltá ina charrannaí ar an margadh é seachas a dhíol faoina dhroim istigh in t'iothlainn féin. Tá féar ina ór anois, arae tá an farae uileag ídithe. Bhí an bhliain an-dona

TUILLEADH (1) ▼

Bhíodh muid ag bualadh báire ansin fadó. Sin é an fáth Droim an Bháire. Bhí droim uileag siar ann go sruthán. Is beag a cheapfá sin anois mar roisteadh uileag é ó shin ag daoine ag baint mhóna ann. Tá an mhóin féin ídithe anois ann

→ duine

Cá bhfaigheadh muide fataí a dhuine chroí! D'ídigh muid a ndeireadh an tseachtain seo caite

→ dustaí

Cén chaoi a mbeadh féar aige. Ní fhéadfaidh tú do bhuilín a bheith agat agus é a ithe. Céard a bheathaigh na bulláin siúd i gcaitheamh na bliana … Sin cruach fhéir a fuair dustaí. Ach dheamhan a fhios agam nach bhfuair sé cúnamh faoina hídiú

→ dán

Ní raibh sé ariamh ar dhánta na talúna aon chur is fhearr a d'íocfadh duine ná an bheet sin, ach cén mhaith sin nuair nach bhfuil aon talamh ag na daoine lena cur. Tá bláthannaí agus beatha muc agus beithíoch uirthi; ní ídíonn sí an talamh mar a ghníos an chruithneacht; agus dar príosta tá sí ag dul airgead mór. Tiocfaidh an lorry isteach ag an gclaí agat lena hardú uait. 'Sé an scéal é, tá an tír seo buailte ar chuile chaoi ina dhiaidh sin

→ díocas

Amach leo san iothlainn agus chonaic siad coca féir ann a bhí ídithe roinnt as a bhun. Thosaigh set acu ag teacht de rite reathach faoi ar chaon taobh agus ag baint a ndíocais mar sin as an gcoca. B'fhearr ag baint a ndíocais as an gcoca iad ná as rud eicínt eile arsa tusa. Chuir siad droim ar ais é sa deireadh. Tá mé ag ceapadh go raibh T. le buile agus le báine

→ díogha

Má tá tú ag iarraidh díogha na talúna a fheiceáil, ná fág amach an áit a bhfuil tú. Téirigh suas sna breaclachaí agus sna diomalachaí atá thuas ansin i mB. an Ghl., agus gan garraí as chuile dheich gcinn intsaothraithe. Tá caitheamh agus cáineadh ar na sléibhte, ach mise i mbannaí dhuit, má chaitheann tú an oiread anró agus easonóra leis an sliabh agus a caitear le na clochair atá thart anseo, go mbeadh rud eicínt de bharr do shaothair agat. An-talamh é an sliabh sin suas má fhaigheann sé giollaíocht cheart. Ach an talamh atá thart anseo, tá sé ídithe — spíonta ag feamainn chladaigh. Nach bhfuil an leac leis in chuile áit ann

→ dóirt

Dóirt amach cupán caifí do Sh. An té nach bhfaigheann an fheoil, is mór is fiú an anraith adeir siad. Tá an tae ídithe