Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dúinn

→ abair

Sin é, adeir siad. Ach cá bhfios dúinne é. Diúltaímid dhó

→ daingean

Nach diabhaltaí daingean a cuireadh an claibín ar an mbuidéal ola a bhí ansin an lá cheana, agus go mb'éigean dúinn pionsúr a thógáil ina éadan

→ dairt

Ó thosaigh corrdhairt dhá chaitheamh leis thug sé cúl dúinn ar fad. Níor thaobhaigh sé an teach le tuilleadh agus ráithe. Is beag le beannú dhom a dhéanas sé anois. Ní ligfeadh sé isteach ina cheann chor ar bith nach mise a chuir suas le na scorachaí a dhul ag caitheamh dairteachaí leis

→ dall 3

Deir tú go bhfuil sé ionann is dall. Muise dalladh gan aon léas air agus dalladh Oisín ina dhiaidh sin, gan dochar ná díobháil dúinne. Ná raibh dall ach é sin

→ dall dúda

Chaitheadh muid a dhul amach leis an réalt ar maidin ag baint fhataí san am a raibh muid ar aimsir tigh Sh. Diabhal smid bhréige sa méid sin. Is minic a bhí muid amuigh agus nach (nár) léir dúinn an láí. Agus dhá mbeifeá ag déanamh airneán domhain an oíche roimhe, nó amuigh ag ceol, chaithfeá an mhaidin ag cuimilt sramaí de do shúile, arae bheifeá in do dhall dúda le codladh. D'imigh an saol sin — míle buíochas le Dia

+

→ dán

Chreidim nach bhfuil i ndán saibhris dúinn

TUILLEADH (1) ▼

Níl i ndán suaimhnis dúinn. Mura rud é, is rud eicínt eile é. Shíl mé nuair a d'imigh sí sin uainn go mbeadh linn, ach ó dhonacht maoil is measa mullóg.

→ dána

Is dána an gasúr thú. Shílfeá go bhféadfá an rud adéarfaí leat a dhéanamh. Beidh a shliocht ort: má bhíonn cead do chomhairle féin agat, is de bhuíochas dúinne é

→ danra

Tá an fheamainn dubh atá againne in áit chomh danra agus a chonaic tú ariamh: thíos ar chúla an charracáin. Bealach chomh haistreánach é agus atá sa gcladach, ach níor chás dúinn é murach chomh hachrannach agus atá an roinn féin: clochair agus clocha gránna ar fad í. Dhá mbeadh crann ní ba mheasa ann, is againn a thitfeadh sé, ach beidh athroinnt ar an gcladach an bhliain seo chugainn le cúnamh Dé

→ dea-bhás

Go dtuga Dia dea-bhás dúinn!

→ deacair 1

Cuirim léan agus deacair orthu agus scéal fada ar an anró acu, agus ná raibh aon duine acu ar an gcomhaireamh ceann bliain ó inniu gan dochar gan díobháil dúinne!

+

→ deachma

Tá an garraí curtha anois go dtí an cúinnín sin. Ara fágfaidh muid ag an deachma é sin. Ní fiú dúinn a dhul dár mearú féin leis, scáth a mbeidh de shochar air — fágtar cúinní beaga scaití i ngarrantaí cuir, i ngeall ar a bheith ró-aistreánach, nó iad a bheith ionann is dochurtha de bharr cloch nó a leithéid. Nó d'fhágfaí cúilíní i ngarrantaí cheal leasaithe scaití agus déarfaí an rud céanna leo

TUILLEADH (2) ▼

Fág ag an deachma é sin. Ní fiú an tairbhe an trioblóid. Thiocfá ag mianadóireacht ansin ar feadh an lae agus ní bheadh tada déanta agat ann ina dhiaidh sin. B'fhearr dúinn go fada a ndúthracht a chaitheamh le rud eicínt a mbeidh tairbhe eicínt dhá bharr ná sa tseanghráinseach shalach sin

D'fhan riar beag in mo dhiaidh. Chinn orm í a bhailiú ar fad (a bheith in ann a cur san ualach). Níl inti ach cunús ar aon chor. Má ghním mallach eile di, ní bheidh mé ach ag cur anró orm féin, mar ní choinneoidh na gadracha maoil sa maoil í. Nach fearr dúinn a fágáil ansiúd ag an deachma. Caithfidh an dul amú rud eicínt a fháil

→ dealaigh

Níor dhealaigh na diabhail de dhaitheachaí seo liom fós. Tá an tseachtain saothraithe go maith agam [...]éid a shliocht orthu: tabharfaidh mise gaoth bhoird amach dóibh Dia Sathairn seo chugainn faoina bheith slán dúinn

→ déan 1

Bhí mé ag déanamh go hóg a mhic ó, nó go dtáinig an leiciméara sin ag cur chomhairle orm, agus chuir sé as mo bhuille ar fad mé. Caithfidh sé fanacht ansin anois go dtí amárach. B'fhéidir go gcríochnóinn ar maidin é faoina bheith slán dúinn

→ deannachtach

Chaith sé múr deannachtach aréir théis a dhul a chodladh dúinn: múr clocha sneachta. D'airigh mé ag clascairt ar na fuinneogaí iad. Diabhal a leithide de thormán!

→ deannóid

Ba é an lá ba bhreácha é a scal as aer ariamh. Tháinig sé ina chalm orthu leath cuain. Shíl muid gur thosaigh deannóid bheag ansin, ach ní thabharfá faoi deara ar an seol í. An chéad rud eile a dheartháir mo chroí thú, chruthaigh an cuaifeach agus bhí an bád mar a bheadh caora a mbeadh an galra cam uirthi. 'Sé Dia féin a bhí buíoch dúinn an lá sin nár cuireadh go tóin poill muid. Tá mé taithithe ar an bhfarraige ó cuireadh banlámh de chóta orm, ach macasamhail na cuaifí sin ní fhaca mé ariamh agus nár lige Dia go bhfeicfinn go brách ach oiread. Níor fhan deannóid ann ar an toirt aríst ach shílfeá gur istigh i bhfuirnís a bhí muid, bhí sé chomh bruite sin. Tabhair do leabhar go dtug muide rith cladaigh di chomh tréan in Éirinn agus a bhí muid in ann

→ dearg 1

Beidh sé ina achrann dearg ar ball feicfidh tú féin air. Ina chéile dóibh muise agus nár ba réiteach dóibh, gan dochar gan díobháil dúinne!

→ deibhil

B'éigean dúinn fuireacht ansin ag maraíocht na huaire, ag síleachtáil go bhfaigheadh muid deibhil chuile phointe, agus gan baol ar bith orainn. An bhfuil a fhios agat cáid a bhí muid ann: ó bhoilg an lae nó go raibh sé ina lán mhara. Ní raibh an aimsir faoi dhúinn le a theacht isteach 'na chlochair chor ar bith. Deibhil fhánach a tháinig an uair sin féin. Níl ann ach go raibh muid in ann clochar an bháid a dhéanamh

→ déidín

Bhí déidín tite againn leis an ocras nuair a fuair muid aon ghreim, agus an uair sin féin, ba gann gortach uathu é a thabhairt dúinn. Stiallóigín bheag aráin a bhfeicfeá dealg in do mhéir thríd, agus scodalach tae ar baineadh an t-anam as — má bhí sé ariamh ann — le neart bruithe. Méaracáinín beag fuisce ansin nach n-aireofá a bhlas ar do theanga. Tugaimse mo mhallacht ar chuma ar bith do bhainseachaí Bh.

+

→ deis

Siúil siar chuig an gcéilí. B'fhéidir dúinn deis a fháil ar aon bhean

TUILLEADH (1) ▼

Fan thusa ar an daoradh bualadh le deis a thabhairt dúinne

→ deoch 1

Ólfaidh muid deoch ar an bhfear gnaíúil a thug dúinn é. Agus más ea féin, ní hí an chéad cheann aige í

→ deoladh

Dá mbeadh rud ar bith againn a choinneodh deoladh le na muca go dteagadh na fataí isteach, níor chás dúinn é

→ dia 1

Is mór an tslí chun Dé séipéal nua a bheith againn dúinn fhéin anseo, agus gan orainn a dhul trí mhíle isteach go R.

→ diabhal 2

Tá sé imithe faoi dheireadh thiar thall agus go n-imí an diabhal leis, gan dochar gan díobháil dúinne!

→ diachta

Diachta ghéar gan an Nollaig chéanna tharainn dá mba rud é a dhúnfadh a (bhur) mbéal. Níor thug sibh foras ná suaimhneas dúinn le mí ach í ina leathrann agaibh lena (bhur) mbricfeasta, agus lena suipéar. Nuair a thiocfas sí tiocfaidh sí agus ní fhéadfaidh sibhse ná aon duine eile a dhéanamh lá níos túisce. Breá nach ligfeadh sibh dá gcuid clabaireachta ansin fúithi

+

→ diaidh

Bhí sé ag dul siar i ndiaidh a thónach ariamh ariamh nó gur tháinig sé salach ar an mboirdín a raibh na piontaí againn, agus chuir sé in aer é. Mo léan géar níor thairg sé deoch eile a thabhairt dúinn ina n-ómós, ná na gloiniúchaí a íoc le bean an ósta. Bhí sé spleách go leor, ach ba i ngan fhios dhá phóca sin

TUILLEADH (2) ▼

Caithfidh sé a dhul i ndiaidh an chairr inniu. B'fhéidir amárach faoina bheith slán dúinn, go bhféadfadh sé a dhul leat

Ní raibh mé i ndiaidh an lae orm féin chor ar bith. Caithfidh duine éirí amach a fháil uair eicínt. Cí Dia nach beag dúinn an t-achar a bhíos muid ag obair

→ díle 1

Tháinig an mac isteach agus scéal Chailleach an Uafáis aige. Shílfeá gurb í an díle a bhí ag teacht air, bhí sé ag cur dó chomh héasca sin. Ach leis an uafás a bhí air, agus leis an séideán a bhí ann, níor fhéad muid a thuiscint ach gur éirigh rud eicínt do Bheartla. C. J. a d'inis an scéal thríd síos agus thríd suas dúinn nuair a tháinig muid amach ar an mbóthar

+

→ díobháil

Mar sin dó gan dochar ná díobháil dúinne! (fc. dochar)

TUILLEADH (1) ▼

Níor thriomaigh fód ar bith den mhóin dúinn i mbliana díobháil a baint sách luath sa mbliain

→ díogarnach

Ní raibh aon aithne lae air ar fhágáil an tí dhom, agus ba bheag an díogarnach lae a bhí ann ar A. D. L. féin. Ach ghiorraigh M. an bóthar dúinn. 'Sé atá deas air. Bhfuil a fhios agat cén cheird a bhí air soir ar feadh an bhóthair gur bhailigh muid na F.: ag aithrist ar phoirt na n-éan. Go leaga an diabhal éan dár dhúisigh nach raibh sé in ann a fhreagairt. Máirseáil na fuiseoige féin tá sé aige. Tá bua eicínt aige siúd nach bhfuil ceart

+

→ díogha

An mhóin bhán sin, sin í díogha an phortaigh. Caithfidh muid í sin a choinneáil dúinn féin, agus an chlochmhóin a dhíol. Ní dhrannfadh aon fhear lorry le móin bháin mura i ndán is go mbeadh sí an-fhliuch, agus go mbeadh sé ag iarraidh meáchain a dhéanamh, rud a bhíos siad ag iarraidh a dhéanamh scaití. Is cuma le cuid acu cén sórt cunús a chaithfeas tú acu. Dhá fhliche dá mbeidh sí, is amhlaidh is mó meáchan í

TUILLEADH (1) ▼

Bhí mise istigh in éindí leis dhá cheannacht. Leag fear an tsiopa anuas cheithre ghiota agus thug sé roghain dúinn orthu. Aon phraghas amháin uileag a bhí siad. Dúirt sé go mba é an t-éadach buí ab fhearr a mbeadh caitheamh ann. Bhí sé an-chrua agus ní raibh aon chosúlacht air go dtréigfeadh sé. Ach ní raibh rud ar bith ag marú mo dhuine ach an ghalántacht. Cheannaigh sé an leamháinín scanraithe donn siúd, agus an chéad mhúr báistí a gheobhas sé ní bheidh folach dó nach mbeidh tréigthe anuas dhá chraiceann. Mar adeireadh P. N.: tabhair a roghain don bhodach agus tógfaidh sé an díogha. Is cuma leis é ach an chosúlacht a bheith ann

+

→ díol 2

Tá a bhfuil sa teach againn ag saothrú agus tugann sé rud le déanamh dúinn ina dhiaidh sin díol ar bhfreastail a bheith againn. Is deacair bróga agus éadach agus beatha a choinneáil leo ar fad

TUILLEADH (1) ▼

Go dtuga an diabhal thairis é muis, gan díobháil gan dochar dúinne. Ba díon déirce leis é a fháil an chéad uair, ach anois ó tá a ghaisneas bainte aige as, agus é éirithe as an lathaigh, níl aon mheas aige air. Ar ndóigh, ar aon chor, dhíol sé an déirce ó chuaigh sé sa teach nua

→ díon 1

Ar chuala tú faoin teach sin ar inis S. Ó. C. dúinn faoi sa scéal. Díon de chlúmhach na n-éan a bhí air. Dar mo choinsias muise, is fada go mbeadh dóthain tí de dhíon agat óna bhfuil d'éanlaith ar an mbaile seo anois. Dheamhan é go dtí Lá Philip an Chleite. B'fhéidir dá dtóraíodh duine brocachaí na sionnaigh go mba mhór an chúnamh dhó é. Is acu atá clúmhach an bhaile ar aon chor

+

→ diúltaigh

Déan deabhadh anois má rinne tú ariamh é. Is gearr nach léir duit do láimh. Tá an lá ag diúltú dhá sholas cheana, agus níl siar ná aniar ann an tráth seo bhliain. Dhá mbeadh an lorry líonta againn ó sholas, níor chás dúinn é. Níl muid ag iarraidh fearacht Sh. Ph. Mh. a dhéanamh leis: spadalach agus scrathachaí agus clocha a thabhairt dó de shiúl oíche!

TUILLEADH (3) ▼

Corraigh amach. Ní mór dúinn an easca a bheith bailithe againn shul má théann an ghealach faoi. Tá sí ag diúltú dá solas anois féin. Is contúirt é an criathrach seo le cíocraí agus caochphoill. Fuair mé mo dhóthain cheana dhó …

M. seo thiar a bhí tugtha síos léithe, ach cá bhfios dúinn. Diúltaí muide dhóibh thrína chéile

Deir siad muise go raibh sagart san áit seo a rinne an cleas sin. Diúltaímid dóibh. Ní dream ar bith iad na sagairt le cur in t'aghaidh. Tabhair a chuid dó, agus ná déan mór ná beag leis thairis sin … Eascainí sagairt adeir siad is ciontaí leis an teach sin freisin. Ach diúltaímid dó. Cá bhfios dúinne an ndearna sé aon eascainí ariamh air

+

→ dligh

Dá ndlífidís sochraide dúinne, bheadh muid acu, ach tharla nár dhligh, níl aon chúram orainn a dhul ann. Níl aon fhear dár dhligh sochraide dhomsa nach raibh mé aige. Aithnímse mo dhuine féin agus níl call ar bith mé a chur ar an eolas faoi, bíodh a fhios agat

TUILLEADH (2) ▼

Má dhligh sé bainis dúinne fuair sé bainis ina hómós. Bhí bainis eile aige féin agus níor iarr sé muide, agus 'sí an chomaoin chéanna a chuirfeas muide air anois. Má tá sé ag tnúthán léithe is mór an dul amú atá air. Murach é féin ag déanamh oirille orainne, agus a dhul ag iarraidh an dream a bhí taobh thuas agus taobh thíos dúinn (dínn), gheobhadh sé cuireadh anois uainn, glíodh (dlíodh) sé é nó ná dlíodh; agus níor dhligh, mar ní raibh muide ag an mbainis deiridh a bhí aige fhéin, ach ligfinn é sin tharam murach an cleas a rinne sé féin

Dá mbeadh sí gan a dhlíochtáil dúinn chor ar bith, níor cheart di a choinneáil. Is mór leis amach as an teach seo ar rug a crúib air, agus níor scar sí leis. Ach dar lomlán an leabhair, ní bhfaighidh sí an méid seo chomh réidh sin, dá mba isteach os comhair Sh. F. a thabharfaí í. Rófhada a bhí na daoine ag tabhairt aird ar a cuid iarratais — sea sin

+

→ dochar

Mo chuid tubaiste dhó, gan dochar gan díobháil dúinne! — ní mian liom go bhfearfadh aon cheo den eascainí a chuirim airsean, orm féin ná ar aon duine dá mbaineann liom, ná dá bhfuil in aon mhuirín liom go háirid

TUILLEADH (4) ▼

Brú agus ding air, gan dochar gan díobháil dúinne!

Má tá slaghdán air, go ngreamaí sé dhó muise, gan dochar gan díobháil dúinne!

Ní mór liomsa don bhrútaí caochshrónach sin a bhfaighidh sé gan dochar gan díobháil dúinne, dár gcuid ná dár muintir amuigh ná sa mbaile!

Sin é anois an duine deiridh dhá chuid clainne imithe uaidh. Tá sé fágtha gan Murchadh gan Mánas anois. Tuilleadh diabhail anois aige gan dochar gan díobháil dúinne, dár gcuid ná dár maoin. Ní hin í mo chéad eascainí air muis, agus fearann an eascainí ar chaoi eicínt. Ba bheag an scrupall a bhí aige féin eascainí a dhéanamh ná daoine a dhíbirt. Tá sé faighte faoi na foraí aige féin anois

+

→ doicheall

B'fhurasta a gcur amach ainneoin a raibh d'fhaitíos ag na daoine rompu. Níl aird acu siúd ar thada ach a ngnaithe féin a dhéanamh. Shuigh an sagart óg thíos ar an tinteán théis an aifrinn mar a dhéanfadh fear den bhaile. Ní raibh call dúinn a leathoiread téisclim ná anró a chur orainn féin, ach bíonn duine ag iarraidh chaon tsórt a bheith ar deil ina dhiaidh sin. Is minic doicheall mór ar ndóigh ar bheagán fearthainn. Mo chreach mhaidne ghéar muis, dhá mba ag M. Ph. a bheadh an sagart, 'sí nach gcuirfeadh an easonóir uirthi féin. 'Tá sé chomh maith aigesean agus atá sé againn féin,' adeir sí an trip deiridh. Sin í an cailín agat!

TUILLEADH (2) ▼

Ní bheadh misneach ar bith agat a dhul soir agus leicín an doichill a bhriseadh ag J. N. Iarrfaidh mise dhuit í. Th'anam ón diabhal, imigh leat agus faigh buidéal fuisce agus gluaisfidh an cúpla againn siar. Tá smearachán ghaoil aige liomsa. Mura dtuga sé aon ugach dúinn, buailfidh muid pléasc ar an gclog nua a cheannaigh siad

Is fada síos a ghabhfainn agus gan a fhios agam cá'il mo luach saothair! Bhí mé cheana thíos ann ar bhainis Ph. N. agus dhá mbeadh breith ar m'aiféala agam, ní thabharfainn an tabhairt orm fhéin. Agus ba mhór liom a bheadh amhlaidh. Ba ag brú ar an doicheall ceart dúinn a dhul ann. Níor fiafraíodh cá dtáinigeamar, go raibh muid cupla uair ann, agus an uair sin féin ba suarach a caitheadh linn. Aon ghloine amháin fuisce a fuair mé ar feadh na hoíche. Dar lán an leabhair sin é an méid, agus ní mé an t-aon duine a bhí amhlaidh: dá bhfaigheadh T. Ph. cead a chomhairle féin, bhí sé ag dul ag déanamh brosna don teach. Ba é a dhéanamh leis é. Ní raibh an tine féin ann.

+

→ dóigh 1

Boss réidh go leor é. Mura bhfeiceadh sé thú ag déanamh dóighe den scéal ar fad ní abródh sé tada. Bhí mé féin agus M. Bh. ansin thiar anuraidh ag baint chlocha reatha i ngarraí D. Shuigh muid síos agus na piocóideachaí caite uainn againn. Diabhal easna dhó nár théaltaigh aniar, agus ní fhaca muid ariamh ariamh é, gur rug sé ceart críochnaithe orainn. Meas tú céard a rinne sé: a dhroim a thabhairt dúinn ar an toirt … Chaithfeadh sé T. Mh. a bhriseadh. Rinne sé sin dóigh dhó (dhe) amach is amach. Fear ar bith a leagadh an bara uaidh os a choinne agus a chuireadh péire uillinneachaí air fhéin ag dradaireacht le chuile bhean a théadh thart an bóthar

TUILLEADH (1) ▼

Níor dhona an dóigh chor ar bith anois dúinn na bruachannaí a leagan as láimh. Is gearr go bhfeice tú meall feamainn dearg sa gcladach agus ní hin é a (ár) dtráth a bheith ag leagan bruachanna. Feictear dhom nach bhfuil am ar bith is cóiriúla lena leagan ná ar an aimsir seo

→ doineann

Ná raibh an séan ort! Le gaoith agus le doininn uainn féin agus ónár muintir thú, gan dochar gan díobháil dúinne

→ Domhnach

Iarraim ar Rí an Domhnaigh cabhair agus cúnamh a thabhairt dúinn, agus muid a thabhairt slán ó anachain na bliana — Dia. Tá caint ar Thobar Rí an Domhnaigh in Altú an Tobac

→ domlas

Meas tú nár tháinig sé isteach inné ag iarraidh deoch uisce, ach ní uisce a gheobhadh sé uaimse ach domlas, dá mbeinn istigh roimhe. Ba bheag an lua a bheadh aige a theacht isteach nuair a d'fhéadfadh sé fairnéis eicínt a thabhairt dúinn faoin gcúirt. Baol air. Tá sé sin sách imeartha agus fios maith aige faoina bhealach féin

→ dorchadas

Ní mór dúinn a bheith imithe roimh an dorchadas

→ dreancán

Is beag an baol orm a mh'anam. Má shíleann tú go rachaidh mise ag tarraingt drisín ná dreancán ar bith mar é sin isteach faoi chaolachaí mo thí, tá tú ag dul amú. Fuair muid a (ár) ndóthain cheana dhíobh sin agus ní i ngan fios dúinn féin é, ní ag ceasacht ar Dhia é

→ dris

Níor shíl muid tada a dhéanamh ar an mbaile ariamh nach mbeadh sé sin ina dhris chosáin i gcónaí romhainn. Nuair a d'fhéach muid le na dá ghabháltas a thabhairt d'aon duine amháin anseo, ba mhór leis go mbeadh an méid sin maitheasa orainn, agus chuaigh sé d'aon uaim ag cur suas le P. a chuid féin a choinneáil. Anois aríst nuair a bhí an tseanbhean ag teacht againn, ba mhór leis na deich scilleacha dúinn agus chuaigh sé siar de mhaoil a mhainge le droch-cháil a thabhairt orainn di. Nár agraí Dia air é. Ní fhéadfadh muide a bheith buíoch dó ar chaoi ar bith

→ driúillín

Bhíodh muid thoir ansin thoir ar chúla na céibhe agus muid inár suí síos ann go mbeadh sé ina dhíthrá agus go bhféadfadh muid a dhul ag obair. Dheamhan a dhath féin a bhí call dúinn a dhéanamh nuair a bheadh sé ina lán mhara, ná ó bheadh leath tuilte féin aige, ach cead againn suí ansiúd ag caitheamh clocha sa bhfarraige agus ag breathnú ar na driúillíní ar an uisce. Ba é saol an duine uasail é a mhic ó

+

→ droim

M'anam a mhuirnín nach bhfuil siad againn, ní ag ceasacht ar Dhia é, le bearradh droma ná bearradh bradach, ná aon bhearradh eile a thabhairt orthu. Cailleadh dhá uascán bhreátha orainn anuraidh le cruimhe, agus trí cinn an bhliain roimhe sin, agus dúirt muid linn féin ansin ó tharla nach raibh siad ag éirí linn nárbh fhiú dúinn a bheith dhá (dhár) meath féin leo agus lig muid uainn ar fad iad

TUILLEADH (1) ▼

Tá an-fhás bliana siar ansiúd ar dhroim na leice, ach bhí fuílleach againn thairti inniu. Beidh a shliocht uirthi: gheobhaidh sí sceanadh an rabharta seo chugainn faoina bheith slán dúinn. Is maith an lear nach mór fós leis an ngarraí seo thuas a leasú ar fad

→ droinnín

Téimid síos ar an droinnín sin thíos agus luífidh muid siar ann ar aghaidh na gréine. Ní fearr dúinn áit a gcuirfidh muid giota den lá tharainn

→ duán

Go dtarrthaí Dia sinn! Dheamhan liobar fíonnaigh ariamh ar a mala. Agus is geall le deargadh tiaraí a béal! Sin í an cailín a bhfuil a cuid eochraí uileag ar bharr an duáin aici! Nár thé sé chun tosaigh ná chun tairbhe di muis, gan díobháil gan dochar dúinne

→ dubhliathach

Níl leabharachaí (nó liúrachaí) ar bith sa bpas siúd. An dubhliathach sin atá ann, agus bheifeá meata dhá baint le hais a bheith in éadan na sraoilleogaí móra. Bí réidh agus gabhfaidh foireann againn ar an oileán an chéad lá den rabharta … Bíodh an diabhal ag an té ar mór leis dúinn í. Nach feamainn pháirteach í, agus nach bhfuil baint ag chuile dhuine di chomh maith le chéile. Tá sí ansiúd acu chomh maith linne agus bainidís í más breá leo í. Níl muide ag dul ina mbéal uirthi. Ach tá an iomarca leadaíocht orthu …

→ dúchan

Tháinig dúchan chomh mór an lá sin agus go sílfeá go raibh an t-aer buailte ar an talamh. Níor léir dúinn na fataí am dinnéir. B'éigean solas a lasadh

→ dúil

Bheadh a ndúil leis dá mbeadh maith dóibh ann, ach níl. Dheamhan breac a íosfas siad lena marthain (dh)íob gan dochar gan díobháil dúinne. Ba dona iad féin faoin rud a bheadh acu

→ duine

M'anam a dhuine chroí nach bhfuil bainne againn dúinn féin, ní áirím a dhul dhá dhíol — my dear man

→ dúradán

Ní raibh maith ná maoin leis ag obair. Bhí muid thiar ansin thiar ar bhóthar Sh. Chuaigh mé faoi bhara leis. Luchtaigh siad an barra dúinn beagán thar an gceart, más leisean a fhéachaint é, nó nár thug siad faoi deara é agus iad dhá líonadh. Chuaigh mé féin ina ceann agus eisean i ngabhal an bhara. Dheamhan a corraí den talamh a dhéanfadh sé, dhá gcuireadh sé an dúradán dubh a bhí ar a phutóig amach léithe. Ar ndóigh, b'fhéidir go mba bheag dá chuid rístíochta é ach an oiread le scéal

→ téigh ar

B'éigean dúinn a dhul ar na buillí — bádóirí nuair a bheadh an ghaoth gann orthu, nó gan aon leide córach acu, chaithfidís a dhul ar na maidí rámha

→ téigh chun

Bheadh sé ag dul chun míosa sílim ó bhí sé anseo go deireanach. Thug sé cúl ar fad dúinn théis nár chuir muid araoid ar bith air, ach bhíodh na gearrchailí ag déanamh bothae críochnaithe dhó (dhe)

+

→ téigh do

Má bhí an t-imeacht uirthi, chaithfeadh sí imeacht. Ach is fhearr imithe í ná an duine. Ní raibh sí ag dul dúinn ar aon chor: sin é a bhun agus a bharr

TUILLEADH (1) ▼

Is mór an mí-ádh ar dhuine é nuair nach mbeidh a chuid ag dul dó. Ní ag comhaireamh na hanachain é, d'imigh gamhain agus lao agus trí cinn de bhainbh orainn anuraidh. Na fataí féin ní raibh siad ag dul dúinn. Lobh siad sa talamh orainn, rud nach ndearna siad ar aon duine eile sa tír, arae ba an-bhliain fhataí a bhí sa mbliain anuraidh. Nuair a théas an saol in aghaidh duine mar sin, bhí sé chomh maith dhó gan tada a dhéanamh; ach go gcaithfidh duine a bheith ag strapadóireacht ina dhiaidh sin

→ téigh i

Níl duine ar bith ag dul ina bharr ort. Croch leat í. Dheamhan mórán éadáil í ag aon duine, agus is furasta dúinn mná a fháil thairti — níl muid ag iarraidh a tabhairt uait; bíodh sí agat féin

→ téigh síos le

Ní raibh ag dul síos linn an uair sin ach ceol agus spóirt agus mí-ádh. Dhá gcloiseadh muid go mbeadh damhsa áit ar bith idir seo agus U. níorbh fhéidir muid a choinneáil as. Nach é an cnáimh a lúb ó shin! Is furasta a (ár) ndóthain damhsa a thabhairt dúinn anois faraor

dúinn (79)