Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: domsa

→ dá

Ní fhéadfaidh duine dhá leith a dhéanamh dhe fhéin. Ba deacair domsa a bheith in éadan féir agus i ndiaidh beathach — ní fhéadfaidh an gobadán an dá thrá a fhreastal

→ dálach

Bím ar bóthar Domhnach is dálach léar (de réir) mar a fhaighim glaoch. Níl aon scíth i ndán domsa

→ dallán

Chonaic mé fataí anseo bliain — fataí Achréidh a cheannaigh mé le haghaidh síl — tháinig mé gann i bhfataí síl an bhliain chéanna. Ar an bhFaiche Bhig a cheannaigh mé iad ó fhear as áit eicínt taobh anoir. Dheamhan a gcuimhním anois cén áit, ach d'aithneoinn an fear agus dheamhan gaisce a bhí air le gnaíúlacht. Dheamhan thiomanta dallán dá raibh orthu nach raibh chomh mór le béal an bhuidéil sin. Chuir mé anseo thiar iad i ngarraí na hI. Bhí an-ghaisce agam astu. Togha fataí dar liom féin. 'speáin mé do T. iad agus mé dhá gcur. Ní mórán spleodair a bhí ag T. astu. Fuair sé caidéis do na dalláin — go raibh siad rómhór. Rinne siad thar cionn i dtús bliana. Bhí siad go hard os cionn talúna, agus gan das déanta ag fata ar bith eile ag gabháil liom. Bhí go maith go dtí amach sa mbliain. Bhuail an lobhadh bán iad as éadan. Ba mhór an carghas a bheith ag breathnú orthu. Dheamhan blas a bhí agam de bhláth bliana orthu ach grifisc — tabhair grifisc air. Chaith mé ag na beithígh iad leisce a bheith ag breathnú orthu. Sin é an chaoi a ndeachaigh dalláin mhóra an Achréidh domsa. Ná samhlaigh fataí Achréidh liomsa ariamh ó shin

→ dána

'Tá rud dána drochmhúinte déanta agamsa agus fios a chur ort,' adeirim féin, 'ach i nDomhnach a athair, bhí sé ar a chailleadh nó facthas domsa go raibh' — rud sonnta sotalach

→ danra

Nach danagra an mhaise dhó é anois agus gur bhac sé mé anuraidh faoi rud an bhóthair a thógáil taobh amuigh den pháirc sin thoir aige. Theastaigh sé uaim le aghaidh múirín. Níor chóir domsa (dú-sa) stopadh dhó — ní raibh aon bhaint aige dhó ach an oiread liomsa — ach leisce na sáraíochta mar sin féin, stopas

+

→ deachma

Féadfaidh sibh an ghrifisc bheag sin soir i mB. L. a thabhairt don deachma. Ar ndóigh ní in ann ball a bhualadh atá siad sin. Tá muis. Bhuailfeadh imreoir maith a bheadh ar an bpáirc ar rugadh ariamh acu. Is feasach domsa go maith céard é a ngníomh sin. Nach mbínn ag traíáil a n-aithreachaí fadó, nuair a bhíodh muid dallta anseo thoir. Bhuailinn a raibh istigh ar thrí bhaile acu; agus mé ar mo chromada. Is minic a bhuail. Ach bheadh neart glaomaireachta acu nuair nach n-aireoidís aon fhear maith ann … Siúd é anois a ndéanfainnse leo — a dtabhairt don dul amú. Ní fhónfaidís do thada eile

TUILLEADH (1) ▼

Is breá an scéal atá agat: go gcaithfear deachma na sláinte a íoc. Ach ní sásamh mór é sin domsa atá ar chúl mo chinn ansin thiar le coicís, agus mo chuid coirce scrúdaithe cheal a bhainte. Dá mbuaileadh sí mé uair ar bith eile sa mbliain, ach ní bhuailfeadh, ach go míthráthúil an uair is mó an chruóg. Diabhal mé go sílfeá gur haisteach an tráth de bhliain ag duine slaghdán a tholgadh: i mbrollach an fhómhair. Seo é anois an slaghdán caorach a raibh bean Chonamara ag caint air. Nár ba é amháin dó ar chuma ar bith! Cuirim leis í agus ní hí an óige í. Tá mé siar le obair mo bhliana i ngeall air

→ dearg 1

Nuair is dubh dóibhsean is dearg domsa — nuair a bhíos spéireataí nó triufasaí ina mámhasaí, hairteasaí nó muileataí a bhíos agamsa

+

→ deargán

Tá na fataí atá againne i mbliana ina ndeargáin as éadan. Facthas domsa nuair a bhí mé dhá gcur, nach raibh na síolta ródhearg chor ar bith. Ach nach é an cás céanna é. Is beag an locht iad na fataí dearga dhá mbeadh a sháith ag duine díobh.

TUILLEADH (1) ▼

Bainfear as a chleachta feasta i Sasana é mura mbeidh aon sleabhcán ná aon deargán le fáil aige. Ar chnuasach cladaigh a tháinig an dream sin suas ariamh, agus chuile dhuine ar a mbaile. Cén diabhal eile a bhí acu. Breathnaigh thú féin ar an mB. An bhfuil fód ag gabháil léithe le cur. Má tá ní léir domsa é

→ deil 2

Nach é atá in ann a deil. "'B'éigean dom foireann nua a fháil do na scorachaí. Bhí siad ag stróiceadh, agus shílfeá nach daorbhasctha a bhí siad mar a bhí siad.' 'Tá sé chomh maith dhuit anois froc nua a fháil domsa ó tá do láimh ann,' adeir Peadar." A Mhuire agus a Chríosta, nach é atá in ann an aithris a dhéanamh uirthi! An chaint chéanna agus na goití ceannann céanna, chomh maith agus dhá mba í fhéin a bheadh ann idir chlár is chuinneoig

→ deireadh 2

Níl aon mhaith sa ngealladh sin domsa! 'Sé an chaoi a bhfuil sé sin, mar adeir an ceann eile: íocfaidh an fear thoir an fear thiar agus íocfaidh Dia an fear deiridh. Ach déarfaidís freisin go bhfuil Dia go maith faoi thrócaire ach nach bhfaightear bróga gan airgead. Íocaíocht atá mise a iarraidh

+

→ deis

Má thugann tú deis domsa uirthi, cuirfidh mise fáinne inti, feicfidh tú féin air. Dar mo choinsias cuirfead

TUILLEADH (2) ▼

Ní fheicimse dream ar bith anois is fhearr a bhfuil deis tógtha orthu ná an dream atá ag imeacht ar an scoir. Mise i mbannaí nach ngabhfaidh aon duine acu a chodladh an lá sin d'uireasa béilí feola, ní hé sin domsa agus duitse é

Gabh suas agus breathnaigh ar an deis atá ar an leaba a chóirigh mé ar ball beag ag an bpaicle bithiúnach sin. Smachtaigh anois iad. Níl géilleadh ar bith acu domsa. Is gearr aríst go ndéana siad é, mura mbagraí tú orthu

→ diaidh

Ná breathnaigh romhat ná in do dhiaidh anois go dté tú ann agus go bhfaighe tú é sin domsa

→ dímheabhair

Déarfá dhá gcaitheá cupla nóiméad ag caint leis nach bhfuil tada eile ann ach dímheabhair. Má tá, ní léir domsa é ar chaoi ar bith

+

→ díocas

Díocas iascaigh atá air. Ní bheadh fí na feáin air inné mura bhfágainn mo ghort agus a dhul amach in éindí leis. Chuaigh, mar is le bheith in m'amadán dom é. Dheamhan an priocadh féin a d'éirigh linn. Bhí sé ag stróiceadh liom inniu freisin, ach thug mé don diabhal é. Tá sé réidh go leor aigesean nach bhfuil imní goirt ná sléibhe air, ach ní hé sin domsa

TUILLEADH (1) ▼

Má cheannaigh siad football, bainfidh siad a ndíocas aisti tamall agus tabharfaidh siad suaimhneas domsa. Bhí mé reicthe istigh sa teach acu. Ní raibh a sheasamh agam mórán níos faide. Murach gur chrap siad leo, gheobhaidís an tsráid amach. An raibh a athrú le déanamh agam leo?

→ díol 2

Má tá tada le tabhairt uait agat, níl díol déirce ar bith sa tír is mó ná mé féin. Ná caith do sheantreabhsar ná do sheanbhróga ag aon cheannaí. Fónfaidh siad domsa. Agus aon phínneacha airgid a bheas ar sliobarna agat, cuimhnigh go bhfuil fear anseo ag béal an bhóthair a bhfuil scóig chomh spalptha aige agus a bhí ag S. G. an lá ar chaith sé go tráthnóna ag súimínteacht le aon phionta amháin cheal luach an darna ceann!

→ diomdha

Cuirim faoi dhraíocht agus faoi mhórdhiomdha na bliana thú gan an darna béilí a ithe ar aon bhord ná an darna hoíche a chodladh ar aon leaba go bhfaighe tú amach domsa cén fáth nach ndearna Ridire an Gháire Dhuibh aon gháire le seacht mbliana ( … go dtuga tú chugam an Each Chaol Donn, an Claidheamh Solais srl.)— gnáthsheoraí i seanscéalta le tuairisc a thabhairt ar chur na ngeasa

→ diúltaigh

Cá bhfios domsa cé a rinne é ach gur déanadh é. Diúltaímid dó

→ dlaoithigh

Cá bhfios domsa cén chaoi le fiógaí a dhlaoithiú. Dlaoithigh thú féin cupla ceann acu i dtosach go bhfeice mé. D'fheannfainn bó nó caora, i bhfad uainn an anachain, ach fiógaí a dhlaoithiú …

→ dlí

Is iomaí rud sa dlí nach eolas duitse ná domsa

+

→ do 1

Nuair is dubh dóibhsean (do na mámhasaí), is dearg domsa ─ drámhasaí a bhíodh i gcónaí ag an gcearrbhach seo

TUILLEADH (2) ▼

Nuair is ól duitse, is obair domsa ─ bímse ag obair nuair a bhíos tusa ag ól

Ní dhéanfaidh sé níos mó ar feadh domsa a theacht ─ ach a dtige mise

+

→ dochar

Bail na codach sin ar an gcuid eile dá bhfuil aige, gan dochar gan díobháil domsa. Dhá bhféadadh sé féin rud a chur as do dhuine, is umhal éasca a dhéanfadh sé é

TUILLEADH (1) ▼

Go laga Dia é muis, gan dochar gan díobháil domsa. Ní chaoinfidh mórán é os cionn cláir. Má chaoineann, ní hiad mná an Bh. L. iad ar chaoi ar bith. Shaothraigh siad sin an saol aige

→ docht 1

'Sé an chaoi a raibh sé ag dul domsa docht a bheith orm. Bhí a mh'anam, in imeacht trí nó ceathair de laethanta. Chuaigh mé siar ag an dochtúr, ach ar ndóigh, ba déanamh mo ghearáin le giolla gan trua é. Cén bhrí ach bhí leisce orm a dhul ag caint faoi le aon duine. Diabhal easna dhó (dhe) nár tháinig uaidh féin sa deireadh

→ dócúlach

Nach dócúlach domsa fios a bheith agam ar aon rud, nár léigh leabhar ná páipéar ariamh — nach doiligh, nach deacair dom

→ doghrainneach

Chuaigh sé go bog agus go crua orm ag iarraidh a inseacht dó. Níl tada dhár chuimhnigh sé air nár dhúirt sé liom. Théadh sé amach, agus isteach aríst. Thosaíodh sé ag dilleoireacht agus scaití eile ag bagairt orm. Tá sé sách doghrainneach ó chaithfeas sé rud ina cheann. Ach ba aon mhaith amháin dó a bheith ag gabháil domsa. Ní ghéillfinn dó dá gcaitheadh sé liom ó shin. Tuige a ngéillfinn. Is beag a bheadh le déanamh agam go deimhin

+

→ doicheall

Éirigh as an mbanrán sin anois. Ní raibh aon doicheall thairis sin aige romhainn. Facthas domsa go mb'fháiltí go mór é ná mar is iondúil leis. Ní doicheall ar bith a bhíos air ach is duine dorcha é

TUILLEADH (1) ▼

Fanóidh mé as ar fad. Ní maith liom a dhul ag brú ar an doicheall. Is maith is feasach domsa nach bhfuil aon ghnaoi acu sin orm

+

→ dóigh 1

Réiteach a dhuine! Réiteach. T'anam ón diabhal, ní fhéadfaidh tú dóigh a dhéanamh den scéal ceart críochnaithe. Nach feasach duit féin chomh maith agus is feasach domsa má ólann tú a leath sin, agus uisce a chur thríd an gcuid eile, go mbraithfidh sé é. Is air nach mbeidh an mhoill. Nach furasta a aithinte dhó é!

TUILLEADH (2) ▼

An bhfeiceann tú iad sin. Is maith an dóigh iad. Spéireataí dubha go tóin. Nuair is dubh dhóibhsean is dearg domsa, agus nuair is dearg dóibhsean is dubh domsa

Féach dóigh agus andóigh leis agus má chinneann ort, níl agat ach a thabhairt ag mechanic. Ach feictear dhomsa — 'sé mo scil ann é, arsa tusa — go mba cheart go dtiocfadh sé isteach gan stró ar bith ann leis an mol sin a liocadh anuas. Céard eile atá lena bhacadh. Ní léir domsa go bhfuil ar aon chor

→ doirnín

Is deas an doirnín speile a dhéanfadh an pionna sin dhá snoífí amach é. Fónfaidh sé sin domsa anois

→ domhain 2

Tá an chaint sin ródhomhain domsa

→ domlas

'Sé an fáth domsa gan aon deoir a ól: bhí mé Domhnach anseo, tá naoi nó deich de bhlianta ó shin, agus casadh ag stillhouse ar an Mh. M. mé. Bhí an iarraidh críochnaithe go díreach acu: muintir Mh. Á. D'ól mé an oiread dhó agus gur chuir mé chun domlais mé féin leis shular fhága mé an stillhouse. Anoir tigh Mh. Á. linn ansin, agus d'fhan mé ann an lá sin agus an lá ina dhiaidh, agus mé tite dallta i gcaitheamh an achair. Ní raibh mé agam féin ceart go ceann míosa. Dúirt mé liom fhéin, hé brí céard a dhéanfadh Dia liom, nach mblaisfinn d'aon deoir phoitín aríst go brách

+

→ don

Don h'fhiafraí agus mo chuid tubaiste ort — crosaim aríst thú! — murab ort atá an chabaireacht. Tá do dhá dhíol le rá agus le fiafraí uileag agat. Ní túisce rud fiafraithe agat ná rud eile. Cá bhfios domsa ó ardbhonnaíochaí an diabhail cá'il P. Sh. anois!

TUILLEADH (1) ▼

Ná raibh don fhiafraí ort agus éist do bhéal! Cá bhfios domsa céard is cor dóibh, agus ní miste liom cá dtitfidh a gcodladh orthu mar ní hé a gcuid cúrsaí atá ag déanamh imní dhom

→ donacht

Más leat a bheith buan, adeir siad, caith fuar agus te, ach is aon chás amháin domsa céard a chaithfeas mé. Bíonn an donacht ag siocadh liom i gcónaí. Aithníonn an donacht a duine féin

→ drandal

Beidh a fhios ag a dhrandal é mura lige sé domsa. Ní liomsa is fhearr dhó a dhul ag míoladóireacht má tá a ádh ar Dhia

→ dris

Má tá siad chomh cantalach le dris muis, ní fhaca muide mórán dá gcuid cantail, agus bhídís isteach is amach againn chuile oíche le bliain. Feictear domsa nach bhfuil cor ná car iontu

→ droch-cheann

Bhí sé ina dhroch-cheann domsa chomh uain is a bhí mé ina bhail

→ droim

Cá bhfios domsa cá raibh sé, ach tá a fhios agam go raibh an oíche thar droim nuair a tháinig sé ag an damhsa ar chaoi ar bith. I dteach ósta in áit eicínt a chaith sé an oíche. Deile

→ droimdhiúltú

Bhuail mé soir aige anseo uair nach raibh aon ghráinne diúain (guano) agam ná a luach. Bhí sé istigh romham sa siopa. 'An dtabharfá céad diúain dom a Mhister F.,' arsa mise, 'go ndíola mé na muca.' Thosaigh sé ag mungailt faoina fhiacla, agus síos leis go tóin an tsiopa. Tháinig beirt nó triúr cuisliméaraí isteach. Thosaigh sé ag dradaireacht leo agus choinnigh sé ag caint iad an fhad is a d'fhéad sé. D'imigh siad, ach d'fhan seisean thíos ag méirínteacht le páipéir, agus níor thaobhaigh sé aníos mé fhéin nó go dtáinig cuisliméara eicínt eile. 'Go brách aríst,' arsa mise liom fhéin, 'ní bhfaighidh tú an deis droimdhiúltú a thabhairt domsa aríst, dhá dtéinn a chodladh in mo throscadh.' Ón lá sin go dtí an lá atá inniu ann, níor sheas mise istigh ina theach ná níor fhága mé luach na cianóige aige

→ dubh 1

Do chroí bruite ag an diabhal le caint a bheith ort. Cá bhfios domsa dubh buí na bán céard a d'éirigh de do chaipín! 'Sí an frae í

→ dúisigh

Céard a bhéarfadh domsa a dhul i gcleithiúnas codladh ina dhúiseacht mar é sin. M'anam nach ngabhfad muis

→ dul

Well ar an gcéad dul síos, ní bheadh an Ghearmáin choíchin in ann ag airgead Shasana, mura mbeadh ann ach sin. Nach ag Sasana atá ór an domhain … Thug tú éitheach. 'Sé an t-ór a ghnóthós an cogadh. Ná hinis domsa é!

→ dúnárasach

Is diabhaltaí má tá sí chomh dúnárasach sin gur inis sí do Bh. go raibh sí ag dul ag pósadh. 'Sí B. a d'inis domsa é, agus do chuid mhaith liom. Ar an dá luath is a bhfuair sí sin leide air, is uirthi nach raibh an mhoill dhá scaipeadh. Bhí sé i bhfad agus i ngearr aici tráthnóna. 'Sé an béadán sin a buac. Cheapfá go mbeadh an ceann eile níos aigeanta ná a dhul ag ligint a rúin lena leithide sin má bhí cás ar bith aici faoi. Agus bhí, mar bhí sí ag cur a craicinn di dhá shéanadh le chuile dhuine faoi cheann cupla lá. Bhí an cleamhnas de dhroim seoil an uair sin. Ar ndóigh níor neartaigh an ceann eile ar a maidí chor ar bith go bhfuair sí léireachan ar an méid sin

+

→ téigh do

An bhfuil an phian sin i bhfad ag dul duit. Bhí pian mar sin ag dul domsa anuraidh, ach is gearr a bhain sí asam: mí nó mar sin

TUILLEADH (1) ▼

Is deas a ghabhfadh péire bróg mar sin domsa dhá mbeidís agam. Ach tá faitíos orm go bhfuil mé astu anois

→ téigh le

Is aigeanta an mhaise dhó é, ach ní rachaidh leis feadh is mise T. a fheiceáil. Deirimse leat go n-inseoidh mise do T. cé hé féin agus céard a shíl sé a dhéanamh orainn. Dhéanfadh T. gar ar bith a d'fhéadfadh sé domsa

→ téigh trí

Is maith aibéil a ghabh sibh thríd an bpoll fataí sin thoir. Thabharfainn an leabhar nach iad na beithígh agus na muca a d'ith ar fad iad: gur tugadh corrchruit as (fc. cruit) i ngan fhios domsa

domsa (56)