Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: gnaithe

→ dabhach

Ní mór fear láidir le dabhach a iompar. Ní bheadh aon ghnaithe ag M. Sh. G. faoi cheann acu, ná dheamhan gnaithe

→ dall 3

Tá go deimhin, sé amuigh ina ghnaithe! M'anam má tá gurb é an gnaithe é, dallta thiar sa teach ósta

→ dealbh 1

Chuile bhall agam ach a dhealbh sin i mbóthar ná i mbealach. Tá sé ag imeacht ag súmaireacht i chuile áit agus ag iarraidh fios gnaithe chuile dhuine, ach do dhúshlán a ghnaithe féin a fháil amach. Dheamhan é muis

+

→ déan 1

Ní dhéanfaidh sin gnaithe chor ar bith duit, a bheith imithe ó mhaidin go faoithin ar do chuairt, agus gan duine ar bith i gcionn an tí — ní dhéanfaidh tú bun mar sin; ní thiocfaidh tú chun cinn sa saol mar sin

TUILLEADH (5) ▼

M'anam nach ndéanfadh sé gnaithe do dhuine a gharraí a fhágáil ansin lá oibre agus a dhul ag breathnú ar rudaí den tsórt sin. Breá nach mbíonn siad acu Dé Domhnaigh?

Ní dhéanann sé gnaithe d'fhear bhocht a dhul rómhinic go dtí teach an ósta. Má théann beidh sé siar leis

Má shíleann tú go ndéanfaidh an obair sin gnaithe dhuit oibrigh ort. 'A chomhairle fhéin do mhac dhanra,' adeir siad, 'agus ní bhfuair sé ariamh níos measa'

Ní dhéanfaidh sé gnaithe dhuit a bheith ag imeacht ag gabháil Laddie O'Lee ar chnocáin agus do chuid móna le baint

Shílfeá go ndéanfadh sé gnaithe maith dhá uireasa. Ach chreidim gur ag aithrist ar an gcuid eile de na boicíní atá sé. 'Fág an tír nó bí sa bhfaisean,' arsa tusa

→ deara

Siúd é a chuirfeas faoi ndeara dhi aird a thabhairt ar a gnaithe. Má bhí saol na bhfuíoll aici san am a caitheadh, dar brí an leabhair, caithfidh sí obair a dhéanamh feasta. Tabharfaidh an seanchonablach siúd ruaigeadh na Muice Báine amach di chuile mhaidin

→ deatach

Mo dheatach ort a stór, mura beag a theastaíos hata uait! Ní raibh hata ar aon duine de do chine ariamh, agus rinne siad gnaithe maith dhá uireasa freisin. Ach níl a fhios ag mná na beagmhaitheasa cá suífidh siad ná cá seasfaidh siad le teann suimiúlachta

→ deilbh 1

Cén mhaith a bheith dhá gcur an ea, agus gan gamhain ná bó ann lena n-ithe. Feicfidh tú má chuireann tú iad go bhfaighidh tú gnaithe dhóibh. Deilbh an saol agus gheobhaidh tú inneach air

→ deireanach

Níl gnaithe ar bith aige sin a dhul ar cuairt. Fuiríonn sé ródheireanach

→ deoin

Mura ndéana sé dhá dheoin féin é, fág mar sin é. Níl gnaithe ar bith a dhul chun drochmhúineadh leis

→ deoladh

Má ardaíonn geoladh beag ar bith caithfidh mé an gráinnín coirce. Níl gnaithe ar bith aige ansin níos faide sa mbealach ar na daoine. Go deimhin ní fiú an tairbhe an trioblóid. Níl ann ach síobhaisín beag

+

→ diaidh

'Sé atá in ann an phait de bhréag a chur i ndiaidh a chéile (a chumadh). Dá mbeadh sé in ann a dhul amach agus gnaithe a dhéanamh chomh maith ina gharraí, ba mhór ab fhiú dhó é

TUILLEADH (1) ▼

Níl gnaithe ag aon duine a dhul a chodladh in aon leaba leis sin mura bhfága sé an leaba faoi féin. Tosaíonn sé ag coigilt agus ag rómhar agus ag dul i ndiaidh a leataoibhe nó nach mbeidh agat ach binnín bheag bhídeach amuigh ar colbha. Má thugann tú cead a chinn dó ansin, an chéad áit eile a mbeidh tú, ar an talamh. Cén bhrí ach go dtosaí sé ag srannadh. Shílfeá a dheartháir ó gurb í "Johanny Mary na dtrí gcrann," mar adeir an t-iascaire, "a bheadh ag seoltóireacht i mullach an tí."

→ díbeartha

Is dona na gnaithe a bheadh ort a dhul do do chailleadh féin suas an bealach díbeartha sin leithide an lae inniu. Dhá mbeadh an bóthar faoi do chois, níor chás duit é, ach ag coraíocht le réchosáin nach siúlfadh na gabhair. Ní leithne an t-aer ná an timpiste a mhic ó. Is fánach an chaoi a mbainfí leagan asat, agus thú a chur go dtí do dhá shúil i gcaochpholl. Tá do dhóthain breithe agat a dhul ansin. Is iomaí lá breá a thiocfas as seo go dtí Lá Bealtaine seo chugainn

+

→ dícheall

Tá gnaithí de do dhícheall agat anois; beidh gnaithe dhá dhícheall aige ar ball nuair a chaithfeas sé freastal do chuile shórt (fc. gnaithe)

TUILLEADH (2) ▼

Níl gnaithe ag duine ar bith a dhul thar a dhícheall. Má théann, beidh a shéala air. Sin é an chaoi ar bhain P. S. stangadh as féin

Is beag atá sé in ann a dhéanamh théis a dhíchill, agus is maith an scéal do chuid againn nach bhfuil. Dhá mbeadh, ní bheadh gnaithe ar bith ag cuid againn ann

→ dínáire

Ní raibh tada den dínáire seo fadó ann. Dhá bhfeictí cailín óg ag leadrán ar bhóithrí san oíche an uair sin, mura mbeadh a gnaithe ann, dheamhan brat pósta a ghabhfadh go deo uirthi. Is orthu sin atá cantáil anois

→ díol 2

Nuair a bhí sé sin ag éirí suas ní raibh aon díol magaidh sa tír a sháródh é. Cineál leathphleota a bhí ann agus áit ar bith dhá mbeadh sé, d'fheicfeá plód cruinnithe air. An áit a mbíonn an óinseach adeir siad, bíonn a cóisir ann. Sin é an chaoi a bhí air muis nó gur phós sé. Ach féacha an gnaithe (gnó) a rinne sé ó shin. Cuirfidh mé geall leat gur beag a fheicfeas tú bailithe air anois …

→ díon 1

Níl gnaithe ar bith aige aon díon a chur ar an bhféar sin. É a chaitheamh anuas aríst agus a ligean amach atá aige a dhéanamh má tá aird ar a chuid oibre aige. Nach bhfeiceann tú an ghail bhruite as. Má chuireann sé brat dín air sin mar atá sé, breofaidh sé ar fad agus dheamhan bó ná gamhain a leagfas smut go sleibhe air

→ dírigh ar

Má dhíríonn sé siúd agat (chugat) ina stoithneachán, rachaidh mise faoi dhuit go mbeidh gnaithe do do dhícheall agat

→ díth

Níl gnaithe ar bith agamsa a bheith taithithe i dtithe ósta: fear a bhfuil díth airgid air. Dhá mbeadh an póca teann agam, ní bheadh leisce ar bith orm fanacht ann go ceann dhá lá. Ach "pócaí folmha bocht, buailidís bóthar"

→ díthreabhach

Go dtuga Dia ciall duit! Bheadh gnaithe mhór aige siúd do bhean. Díthreabhach bocht a bhfuil a chois ar bhruach na huaighe aige mar atá sé. Ba chóra dhó go mór a phaidrín a bheith aige agus é a bheith ag déanamh a anama, ná ag caint ar phósadh

→ dlús

Má tá pian chomh gártha sin ort, ní foláir duit dlús a chur léithe. Níl gnaithe ar bith a bheith dhá buachailleacht. Siúd é atá agat a dhéanamh: bualadh soir chuig an dochtúr an chéad lá eile

→ dlúth 2

Níl gnaithe agat tada a rá ina measc sin. Aon mhuintir amháin iad, muintir Ard Raithin. Tá siad sin dlúth i ngaol le chéile

→ dólámh

I nG. atá sé dólámh, hé brí céard a thugas ann é. Ní fhéadfadh gnaithe a bheith aige ann chuile lá san aer

→ don

Donas t'fhiafraí ort agus éist liom. Nach thú atá caidéiseach. Nach mór a bhaineas sé dhuit céard a bhí sí a dhéanamh anseo. Bhí sí ag déanamh a gnaithe. Baineann chuile mhíle rud do chuid de na daoine, i leaba dóibh a bheith amuigh in éadan a gcuid oibre

+

→ dornán

Déan dornáin mhaith mhóra dhe. Níl gnaithe ar bith acu a bheith ina ndíthreabhachaí

TUILLEADH (1) ▼

Shílfeá nach raibh roinnt punann ná dornán idir é féin agus J. ariamh le go mbeidís chomh saighdte sin agá n-a chéile. Ach is duine é J. sin a mbaineann gnaithe chuile dhuine dhó. Tá an iomarca aisiléireachta aige ar fad. Tá a chomharsanaí féin sách diomdhach dó ar aon chor

→ dramhailte

Cá mbeifeá ag tabhairt an bhuinneacháinín dhramhailte sin, agus gan fhios nach iad na bodachaí móra seo suas a shiúlfadh air. Níl gnaithe ar bith aige sin ar bhainis. Níl aon áit feilteach dhó sin ach an áit a bhfuil sé: áit a bhfuil cathaoireacha boga, agus clúmhach faoi is thairis, agus bratachaí faoi a chosa, agus gan puth ar bith ag teacht air. Ní cheapfainn go seasfadh sé i bhfad ar an gcruatan

→ drandal

Má nochtann an sceanadóir siúd a dhrandal, beidh gnaithe do do dhícheall agat lena theacht uaidh. Tá sé an-fhrancaithe. Úll na haithne ceart!

→ dréim

Dhá bhfaigheadh an cat a dhul ag dréim lena chuid crúcaí, bheadh gnaithe dhá dhícheall ag an madadh, ach níor thug sé an t-ionú dhó, ach breith i ngreim cúl cinn air, agus a chroitheadh …

→ dreoigh

Má fhágann tú an ghlaicín choirce sin thoir sa tseidín sin, dreofaidh sé. Dreofaidh agus go maith. Teagann faoi chuile rud ansin, hé brí cén t-údar atá leis. Ní gnaithe tada a fhágáil ann aon achar

→ dris

Ná bain léithe sin chor ar bith. Dris cheart í sin le araoid ar bith a chur uirthi. Chonaic mé thíos sa teach an oíche cheana í, agus dheamhan bean ní ba mheasa ná í nuair a d'iarr a máthair uirthi a dhul i gcoinne aistir uisce. 'Breá nach n-iarrfadh sibh é sin,' adeir sí shular shuigh mé síos. 'Nach mé an trua Mhuire agaibh, maidin is tráthnóna.' B'fhearr léi suí síos chois an tine ag breacadh a loirgne ná éirí suas ag déanamh a gnaithe

→ drochóirí

Ar na drochóirí dó nár phós nuair a bhí aige pósadh, agus gan é a bheith ag imeacht ina shraithrín anois i ndiaidh cailíní óga, agus ag caoineadh na hóige. Nuair a bhí aige gnaithe a dhéanamh leis an óige níor thapaigh sé í — níor thapaigh sin

→ droimnochta

Níl gnaithe ar bith aige sin do mhótar — ag marú daoine as éadan droimnochta. Is mór an chontúirt do dhuine ná do bheithíoch é. Dhá mbeadh aon rath le na póilíos ní fhágfaidís ar an mbóthar chor ar bith é

→ dual 2

Tuige nach bhfágfaidh tú duailín ar bith ann. Diabhal blas den cheart nach bhfuil agat. Níl gnaithe ar bith agat dó anuas in do shúile

→ dubh 3

Tá an spéir sin ó dheas ag dubhadh (dubhú) aríst. Ráig eile atá air. Chomh luath agus a gheobhas muid fáfall gabhfaidh muid abhaile. Níl gnaithe ar bith againn dhá(r) gcailleadh féin anseo

→ dúchán

Má bhuaileann an dúchán siúd a cairín anuas air, dheamhan cor ná car a fhágfas sí sa scólachán bocht go ceann míosa. Ar ndóigh ní gnaithe atá aige siúd dá macasamhail de bhean. Tá b'fhéidir!

→ duine

Níl gnaithe ar bith againne a bheith ag ceartas lena leithidí sin — daoiní móra

→ dún

Más libh imeacht, níl gnaithe ar bith agaibh dúnadh na hoíche a ligean oraibh féin. Beidh tús na hoíche anocht dubh. Ní éireoidh aon ghealach anocht go dtí taca an deich … Ara céard sin orm? Níl ann ach tóinghealach

→ dúthracht

Dhá gcaiteá do dhúthracht, ach níor chaith, bheadh sé déanta agat. Ach b'fhearr leat ag dradaireacht le chuile bhean óg dhá ndeachaigh thart an bóthar. Níl gnaithe ar bith thusa a chur ag obair ar shúil an bhóthair

→ téigh ar

Níl gnaithe ar bith agat a dhul ar léamh an pháipéir anois. Beidh breith mhaith agat air sin. Téirigh i gcoinne na mbeithíoch i dtosach

→ téigh faoi

Meas tú dhá dtéinn féin agus thú féin agus an C. faoi churach nach ndéanfadh muid gnaithe is measa ná é. Tá coirleach agus ceanna slat ar an O. F. nár baineadh le chúig bhliana déag. Ba mhór ab fhiú dhúinn le aghaidh leasú iad

→ téigh le

Níl a fhios agam cé leis a ndeachaigh tú chor ar bith le go mbeifeá in do fhleascach mar atá tú. Is deas pointeáilte an bhean í do mháthair, agus ní taise do t'athair é: tá sé sách gusúil lena rogha gnaithe a dhéanamh

gnaithe (49)