Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: darna

→ feadhnach

Tá feadhnach diabhalta ólta aige inniu. Is bocht nach mbeadh agus é ina éadan ó uair an darna haifreann. Bánóidh sé é fhéin leis. Níl sé ag tógáil ceann ar bith anois as — taoscán; bleánach; scalach maith

→ fuaidreamh

Is geall le caora sheachráin nó le reithe fuaidrimh é. Tá sé de gheis air gan an darna béilí a ithe ar aon bhord, ná an darna hoíche a chodladh ar aon leaba, ach ag imeacht i ndiaidh a chinn roimhe mar sin.

→ carcair

An bhfuil a fhios agat an charcair mhór de bhean a d'fheicfeá ag dul síos teach an phobail ag an darna haifreann chuile Dhomhnach? Sin í í.

→ ciseach

Rinne siad ciseach dhóibh ar fad sa darna leathuair — rinne ceann de na comláin imeartha, drochbhail a chur ar an gcomlán eile sa dara ceann den chluiche. Sháraíodar iad gan stró ar bith.

→ céileog

Níl na céileogaí chomh fairsing sa tír agus a bhídís roimhe seo. Chaon darna bó a d'fheicfeá fadó ba céileog í, ach tá na daoine ag ligean astub go mór anois

+

→ binse

Gheobhaidh tú mo phíopa thíos ar bhinse an darna bairr. Fuil leat síos agus tabhair agam (chugam) é.

TUILLEADH (3) ▼

Bhí binse an chéad bhairr sách éasca, ach dheamhan gaisce ar bith ar bhinse an darna barr. Tá feoil chapaill agus dearglaoch ann.

Ní bhfuair mé tada de shásamh an bhinse seo fós — ina bhfuil bainte agam ar chaoi ar bith. Tá chaon darna fód ag sceitheadh orm.

Nuair a bhí mé ar bhinse an darna bairr, bhí an barr íochtair folcaithe. Ach shil an t-uisce ó shin.

→ blogam

Ná déan an darna blogam dó. Chaith siar in éindí é.

→ borradh

'Chuir mé borradh cheana faoin gCloich Mhóir, agus anois tá an darna borradh agam fúithi, agus ní baol di titim,' adeir Frainc Confhaola (file a bhí i gCnoc an Locha é Frainc Confhaola. 'Sé a rinne Nóra Bhán, ceann de na hamhráin is mó a bhfuil gnaoi na ndaoine air faoi na bólaí sin. Bhí sé an-deachainteach. Deirtear gur chaith sé an chaint réamhráite thar éis beirt dhá chlainn iníon a phósadh ar an gCloich Mhóir — baile atá in aice na Tulaí i gCois Fharraige. 'Siad an chlann iníon na borraíochaí atá i gceist sa gcaint seo. Leagtar air gurb é a rinne an rann seo freisin faoi Dhoire Thoirc uair dár caitheadh míchórtas leis ann, ach ní móide gurb é: "A Dhoire Thoirc, is fada siar thú; Is fada ó ghealaigh, agus is fada ó ghrian tú. Is fada ó oineach na mban fial thú; agus is rímhór m'fhaitíos gur fada ó Dhia thú.")

→ bruach

Líon an portach aníos bruach ar bhruach leis an darna barr.

→ bríthín

Ar an dá luath is a mbeidh an darna gloine ólta aige, beidh sé ina bhríthín óg.

→ buail

"An darna lá fichead d'fhómhar, sea a chuir mé mo Chríonach chun seoil; Níor iompair sí leath a cuid éadaí, agus bhuaileamar Árainn ó ló" (sliocht as An Chríonach, amhrán de chuid Chonamara)

→ buinne 1

An bhfeiceann tú an muigín buí sin thuas? Ba é a leathcheann sin é. Líonadh suas go buinne bruach dhó le poitín é agus dheamhan ar thóg sé dhá cheann é, ná a ndearna sé an darna deoch dhe, gur scaoil sé siar fré chéile é. Abair go bhfuil coimpléasc agus acmhainn ar phoitín ag an bhfear sin!

→ ainm

Ainm gann é Darach i gCois Fharraige, ach tá sé ar chaon darna duine faoi Chonamara

→ athraigh

Bíonn athrú scéil aige sin chaon darna lá.

→ feoil

Tá carcaireacha den mhóin fheoil chapaill sa bportach siúd agus é ag déanamh uisce ar an darna barr. Is olc an ailím é le dhul ag plé leis.

→ íochtar

Rugadar isteach ar a chéile — lámh in íochtar, lámh in uachtar agus lámh uaisle na coraíocht. Rinneadar ardán den isleán agus bogán den chruán gur thugadar toibreachaí fíoruisce thrí lár na leacrachaí glasa le neart a gcuid coraíochta. Nuair a bhí an ghrian ag dul faoi tráthnóna, tháinig an spideoigín ar an gcraoibh. 'A mhic na scolóige,' adeir sí, 'níl fear do chaointe ná do shínte le fáil.' Ansin, thug mac na scolóige cor don fhathach agus chuir sé go corrógaí sa leic é. An darna cor, chuir sé go cóngar an uicht agus a mhuiníl é. 'Fóill ort a ghaiscígh,' adeir an fathach. 'Lig m'anam liom agus tabharfaidh mé mo chlaíomh solais agus m'each caol dubh duit a bhéarfadh ar an ngaoith Mhárta a bheadh roimpi agus nach mbéarfadh an ghaoth Márta a bheadh ina diaidh uirthi (cuid de chulaith gaisce na seanscéal)

+

→ fuaraigh

Ní mór an bainne seo a fhuarú roinnt. Tá sé te bruite. Sílimse gur bhain tú an darna fiuchadh as théis an fhainic a chuir mé ort. Tabhair dhom braon bainne fuar lena fhuarú anois

TUILLEADH (2) ▼

Ní raibh an chéad fhear fuaraithe os cionn cláir nuair a bhí an darna fear i bhfocal aici!

Seán Ch. a raibh tú ag caint leis. Gheall sé an saol duit ar ndóigh?? … Gheallfadh sé. Ní raibh aon cheo dhá chur ar siúl anseo ariamh nach air a bheadh chuile chúram faoi chun tosaigh, ach ní fheicfeá ón gcéad oíche nó ón darna hoíche amach é. Bíonn an-spleodar mar sin ann ach fuaraíonn sé sa bpoll céanna a dtéann sé. Tá seanaithne agamsa air sin a stór. Rachaidh mé faoi dhuit nach bhfeicfidh tú níos mó é

→ daidhce

Ní thiocfadh sé chuig an darna bainis le daidhce nár hiarradh ag an gcéad bhainis é. Diabhal blas den cheart nach raibh aige. Fear gan fuil a thiocfadh go dtí iad théis droichead a dhéanamh dhínn cheana (a dhul tharainn agus daoine eile a iarraidh). Bhí a shliocht orthu. M'anam nár thaobhaigh cuid againn iad ná cuid de thaobhachtáil

→ daor 1

Is daor dochrach an spóilín í an fheoil anois. Leathchoróin ar phuintín muiceola, agus í sin féin chomh leata agus nach bhfuil an darna dinnéar inti choíchin ag an duine, ní áirím ag muirín

+

→ dara

An dara duine déag, an dara duine fichead, an darna duine déag is fiche srl.

TUILLEADH (1) ▼

Bíonn sé anseo gach darna seachtain (chaon darna seachtain) — gacha le seachtain

→ deara

Chuir sé faoi ndeara dhom éirí leis an scairtmhaidin agus a dhul amach ag bleán. Níor chuir sé faoi ndeara dhom an darna huair é mar níor fhan mise féin aige a chur chun cathachtála dhom

→ deireadh 1

Níl rása ar bith dhá shaol is fhearr an fear ná an darna rása, ach ó bheas sé sin bailithe aige, gabhfaidh sé chun deiridh

→ diomdha

Cuirim faoi dhraíocht agus faoi mhórdhiomdha na bliana thú gan an darna béilí a ithe ar aon bhord ná an darna hoíche a chodladh ar aon leaba go bhfaighe tú amach domsa cén fáth nach ndearna Ridire an Gháire Dhuibh aon gháire le seacht mbliana ( … go dtuga tú chugam an Each Chaol Donn, an Claidheamh Solais srl.)— gnáthsheoraí i seanscéalta le tuairisc a thabhairt ar chur na ngeasa

→ diúirinn

Bíonn dhá bhrat de na giúirinneachaí sin féin ann. Is beag an mhísc a ghníos an chéad bhrat chor ar bith mar ní bhíonn faobhar ar bith ar na fiacla acu; ach titeann siad sin, agus aimsíonn an darna brat ansin é (an t-adhmad). Sin iad na buachaillí aige!

→ diúltaigh

Na daoine maithe — diúltaí muide dhóibh agus fuagraímid dea-chomharsanacht orthu — a thug a bhean sin leo. Ba in í an chaint a bhí ag dul thart ar aon nós. Ar ndóigh chaon darna duine dhá n-imíodh an uair sin fuadach as a bhíodh air, má b'fhíor. Is beag an fuadach as atá anois ann. Má imíonn an duine, tá sé imithe agus sin é a bhfuil ina thimpeall. Diabhal mé go gcuirfidís thar bharr do chéille thú fadó, dá ngéilltheá dóibh, agus tá daoine ann fós féin adéarfadh leat é

→ draíocht

'Cuirim faoi gheasa droma (dubha freisin agus troma) draíocht tú,' adeir sé, 'gan an darna béilí a ithe ar aon bhord, ná an darna hoíche a chodladh ar aon leaba, nó go dtuga tú agamsa … '

→ dreach

Mura n-athraí sé dreach ar chuma ar bith, tá faitíos orm gur ar a chruachúis dó bean a fháil. Dheamhan bean a bhreathnódh air an darna huair a phósfadh choíchin é. Is túisce a phósfadh sí corp go mór

+

→ dán

Is furasta a aithinte ar an gceathrú sin nach bhfuil sí ag luí le dán. Níl an darna cuid ag teacht leis an gcéad chuid. Tá an t-amhrán sin ag P. Ch. ansin thiar. Is minic a chuala mé a mháthair go ndéana Dia maith uirthi, dhá rá. Faigh uaidh siúd é. Tá sé ceart aige

TUILLEADH (1) ▼

Ní mheasaim go bhfuil an chaint sin ag teacht le dán chor ar bith. Nár dhúirt tú cheana gur báitheadh é. Má báitheadh cén chaoi a bhféadfadh sé a dhul isteach i dteach an scolóig … ó tuigim anois thú. An darna mac a báitheadh. Huga leat

→ déirce

Ghlaoigh mé féin dhá phionta, agus dhá phionta eile théise sin (thar a éise sin). Ní ólfadh seisean an darna pionta. Shín sé anall chugam féin é. 'Déirce dhá chuid féin don amadán,' arsa mise. Sciorradh focail a bhain dom, ach sílim nach mórán slaicht a bhí aige orm faoi

→ díol 2

Má tá tada le tabhairt uait agat, níl díol déirce ar bith sa tír is mó ná mé féin. Ná caith do sheantreabhsar ná do sheanbhróga ag aon cheannaí. Fónfaidh siad domsa. Agus aon phínneacha airgid a bheas ar sliobarna agat, cuimhnigh go bhfuil fear anseo ag béal an bhóthair a bhfuil scóig chomh spalptha aige agus a bhí ag S. G. an lá ar chaith sé go tráthnóna ag súimínteacht le aon phionta amháin cheal luach an darna ceann!

→ téigh do

Chuaigh sí di an darna huair, ach chinn air a bhaint amach

Féach freisin

darna in iontrálacha eile (38)