Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: gnatha

→ dabhach

Ní mór fear láidir le dabhach a iompar. Ní bheadh aon-ghnatha ag M. Sh. G. faoi cheann aca, ná dheamhan gnatha

→ dall 3

Tá go deimhin sé amuigh in a ghnatha! M'anam má tá gurb é an gnatha é, dallta thiar sa teach ósta

→ dealbh 1

'Chuile bhall agam ach a dhealbh sin i mbóthar ná i mbealach. Tá sé ag imeacht ag súmaireacht is 'chuile áit agus ag iarraidh fios gnatha 'chuile dhuine, ach do dhubhshlán a ghnatha féin a fháil amach. Dheamhan é muis

+

→ déan 1

Ní dhéanfaidh sin gnatha chor ar bith duit, a bheith imighthe ó mhaidin go faoithin ar do chuairt, agus gan duine ar bith igcíonn an tighe = ní dhéanfaidh tú bun mar sin; ní thiocfaidh tú chun cinn ins an saoghal mar sin

TUILLEADH (5) ▼

M'anam nach ndéanfadh sé gnatha (gnotha) do dhuine a gharrdha a fhágáil annsin lá oibre agus a dhul ag breathnú ar rudaí de'n tsórt sin. Breagh nach mbíonn siad aca Dé Domhnaigh?

Ní dhéanann sé gnatha d'fhear bhocht a dhul ro-mhinic go dtí teach an ósta. Má theigheann beidh sé siar leis

Má shíleann tú go ndéanfaidh an obair sin gnatha dhuit oibrigh ort. "A chomhairle fhéin do mhac dhantra" adeir siad "agus ní bhfuair sé ariamh níos measa"

Ní dhéanfaidh sé gnatha dhuit a bheith ag imeacht ag gabhail "Laddie ó Lee" ar chnocáin agus do chuid móna le baint

Shílfeá go ndéanfadh sé gnatha maith dhá fhuireasbhaidh. Ach chreidim gur ag aithrist ar an gcuid eile de na boicíní atá sé. "Fág an tír nó bí ins an bhfaisean" arsa tusa

→ deara

'Siúd é a chuirfeas faoi ndeara dhi áird a thabhairt ar a gnatha. Má bhí saoghal na bhfuigheall aice ins an am a caitheadh, dar brigh an leabhair, caithfidh sí obair a dhéanamh feasta. Tiubharfaidh an sean-chonablach siúd ruaigeadh na Muice Báine amach di 'chuile mhaidin

→ deatach

Mo dheatach ort a stór, mara beag a thastuigheas hata uait! Ní raibh hata ar aonduine de do chine ariamh, agus rinne siad gnatha maith dhá fhuireasbhaidh freisin. Ach níl a fhios ag mná na beag-mhaitheasa cá suidhfidh siad ná cá seasfaidh siad le teann suimeamhlacht'

→ deilbh 1

Cé'n mhaith a bheith dhá gcur an eadh, agus gan gamhain ná bó ann len a n-ithe. Feicfidh tú má chuireann tú iad go bhfuighidh tú gnatha dhóib. Deilbh an saoghal agus gheobhaidh tú inneach air

→ deireanach

Níl gnatha ar bith aige sin a dhul ar cuairt. Fuirigheann sé ro-dheireannach

→ deoin

Mara ndéanaidh sé dhá dheoin féin é, fág mar sin é. Níl gnatha ar bith a dhul 'un droch-mhúineadha leis

+

→ diaidh

'Sé atá indon an phait de bhréag a chur indiaidh a chéile (a chumadh). Dá mbeadh sé indon a dhul amach agus gnatha a dhéanamh cho maith in a gharrdha, ba mhór ab fhiú dhó é

TUILLEADH (1) ▼

Níl gnatha ag aon-duine a dhul a chodladh in aon-leabaidh leis sin, mar bhfágaidh sé an leabaidh faoi féin. Tosuigheann sé ag coigilt agus ag rómhar agus ag dul in diaidh a leathtaoibhe, nó nach mbeidh agad ach binnín bheag bhídeach amuigh ar colbh. Má thugann tú cead a chinn dó annsin, an chéad áit eile a mbeidh tú, ar an talamh. Cé'n bhrigh ach go dtosuighidh sé ag srannadh. Shílfeá a dhearbhráthair ó gurb í "Johanny Mary na dtrí gcrann" mar adeir an t-iascaire "a bheadh ag seoltóireacht i mullach an tighe".

→ díbeartha

Is dona na gnatha a bheadh ort a dhul do do chailleadh féin suas an bealach díbeartha sin leithide an lae indiu. Dhá mbeadh an bóthar faoi do chois, níor chás duit é, ach ag caruidheacht le réidh-chasáin nach siubhalfeadh na gabhair. Ní leithne an t-aer ná an timpiste a mhic ó. Is fánach an chaoi a mbainfí leagan asad, agus thú a chur go dtí do dhá shúil igcaochpholl. Tá do dhóthain breithe agad a dhul annsin. Is iomdha lá breagh a thiocfas as seo go dtí lá Bealtaine seo chugainn

+

→ dícheall

Tá gnaithí de do dhicheall agad anois; beidh gnatha dhá dhicheall aige ar ball nuair a chaithfeas sé freastal do 'chuile shórt (fc. gnotha, gnatha)

TUILLEADH (1) ▼

Is beag atá sé indon a dhéanamh th'éis a dhichill, agus is maith an scéal do chuid againn nach bhfuil. Dhá mbeadh, ní bheadh gnatha ar bith ag cuid againn ann

→ dínáire

Ní raibh tada de'n dínáire seo fadó ann. Dhá bhfeictí cailín óg ag leádrán ar bhóithrí 'san oíche an uair sin, mara mbeadh a gnatha ann, dheamhan brat pósta a ghabhfadh go deo uirre. Is orra sin atá candáil anois

→ dírigh ar

Má dhírigheann sé siúd agad (chugad) in a stuithneachán, rachaidh mise faoi dhuit go mbeidh gnatha do do dhícheall agad

→ díth

Níl gnatha ar bith agamsa a bheith taithighthe i dtighthe ósta: fear a bhfuil díth airgid air. Dhá mbeadh an póca teann agam, ní bheadh leisce ar bith orm fanacht ann go ceann dhá lá. Ach "pócaí falamha bocht buailidís bóthar"

→ díthreabhach

Go dtugaidh Dia ciall duit! Bheadh gnatha mhór aige siúd de bhean. Dithreabhach bocht a bhfuil a chois ar bhruach na h-uaighe aige mar atá sé. Ba chóra dhó go mór a phaidrín a bheith aige agus é a bheith ag déanamh a anama, ná ag caint ar phósadh

→ dlús

Má tá pian cho gártha sin ort, ní fuláir duit dlúthas a chur léithe. Níl gnatha ar bith a bheith dhá buachailleacht. Siúd é atá agad a dhéanamh: bualadh soir chuig an dochtúr an chéad lá eile

→ dlúth 2

Níl gnatha agad tada a rádh in a measc sin. Aon-mhuintir amháin iad, muintir Árd-Raithin. Tá siad sin dlúth ingaol le chéile

→ dólámh

I nG. atá sé dólámh, hébrí céard a thugas ann é. Ní fhéadfadh gnatha a bheith aige ann 'chuile lá 'san aer

→ don

Donas t'iaraí ort agus éist liom. Nach thú atá caidéiseach. Nach mór a bhaineas sé dhuit céard a bhí sí a dhéanamh annseo. Bhí sí ag déanamh a gnatha. Baineann chuile mhíle rud do chuid de na daoine i leabaidh dóib a bheith amuigh in éadan a gcuid oibre

→ dornán

Déan dornáin mhaith mhóra dhe. Níl gnatha ar bith aca a bheith in a ndithreabhachaí

→ dréim

Dhá bhfághadh an cut a dhul ag dréim len a chuid crúcaí, bheadh gnatha dhá dhicheall ag an madadh, ach níor thug sé an t-ionbhadh dhó, ach breith ingreim cúl cinn air, agus a chraitheadh …

→ dreoigh

Má fhágann tú an ghlaicín choirce sin thoir 'san tseidín sin, dreoghfaidh sé. Dreoghfaidh agus go maith. Teagann faoi 'chuile rud annsin, hé brí cé'n t-údar atá leis. Ní gnatha tada a fhágáil ann aon-achar

→ dual 2

Tuige nach bhfágfaidh tú duailín ar bith ann. Diabhal blas de'n cheart nach bhfuil agad. Níl gnatha ar bith agad dó anuas in do shúile

→ dubh 3

Tá an spéir sin ó dheas ag dubhadh (dubhú) aríst. Ráig eile atá air. Cho luath agus a gheobhas muid fáfall gabhfamuid abhaile. Níl gnatha ar bith againn dhá(r) gcailleadh féin annseo

→ duine

Níl gnatha ar bith againne a bheith ag ceartas len a leithidí sin — daoiní móra

→ dún

Má's lib imeacht níl gnatha ar bith agaibh dúnadh na h-oíche a leigean oraibh féin. Beidh tús na h-oíche anocht dubh. Ní eireochaidh aon-ghealach anocht go dtí taca an deich … Ara céard sin orm? Níl ann ach tóin-ghealach

→ dúthracht

Dhá gcaithteá do dhúracht, ach níor chaith, bheadh sé déanta agad. Ach b'fhearr leat ag dradaireacht le 'chuile bhean óg dhá ndeachaidh thart an bóthar. Níl gnatha ar bith thusa a chur ag obair ar shúil an bhóthair

→ téigh ar

Níl gnatha ar bith agad a dhul ar léigheamh an pháipéir anois. Beidh breith mhaith agad air sin. Teirigh i gcoinne na mbeithidheach idtosach

→ téigh faoi

Meastú dhá dteighinn féin agus thú féin agus an C. faoi churrach nach ndéanfadh muid gnatha is measa ná é. Tá coirrleach agus ceanna slat ar an O. F. nachar baineadh le chúig bhliana déag. Ba mhór ab fhiú dhuinn l'aghaidh leasú iad

→ téigh le

Níl a fhios agam cé leis a ndeachaidh tú chor ar bith le go mbeitheá in do fhleascach mar atá tú. Is deas puinteáilte an bhean í do mháthair, agus ní taise do t'athair é: tá sé sáthach gusamhail len a rogha gnatha a dhéanamh

gnatha (38)