Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Dearg 1

Nualitriú Bunlitriú

Dearg

—aidiacht

—Fc. freisin, dearg-laoch, deargán, deargadaol agus rl.

dath.

+–

Tá súile dearga aige = mar a bheidís thar éis goil nó dhá mbeadh galra eicínt ag dul dóibh. Bíonn súile dearga ó bhruinn ag daoine

Bhí a dhá shúil cho dearg leis an splainc, maran ag gol a bhí sé

TUILLEADH (3) ▼

Tá éadan dearg aige

Níorbh íontaí liom an sneachta dearg a fheiceál ná é = chuir sé an oiread íontais orm a fheiceál agus dá mba sneachta dearg a bheadh ann

Bheadh an saighdiúr in a spól dhearg taobh thiar den ghunna gan aireachtáil (fc. spól)

Ní thaithníonn an t-aer dearg sin liom.

"An t-aer dearg thiar (nó dearg dearg thiar adeirtear amantaí) gealach agus grian; An t-aer dearg ó thuaidh, bainne ag na bua'; An t-aer dearg thoir sneachta go fro (fraigh); An t-aer dearg ó dheas mil ag gach (/ɡax/) meach" (tuara faoi dheirge an aeir)

+–

Éinín bruinndearg é ar nós na spideoige = a ucht nó a chliabhrach dearg

Bó druimionn dearg í

TUILLEADH (5) ▼

Gadhar coisdearg a bhí ann

Fear crobhdearg é = ball dearg ar a chrobh mar a bheadh ball bruinne ann

Éadach dearg-bhuí é

Madadh cróndearg atá aige

Ní thaithníonn an spéir glé-dhearg sin liom. Tuilleadh glas-uaire atá uirre cheapfainn

Bíonn rud cho dearg le fuil, le rós, leis an splainc, leis an gcaor caorann agus rl.

Las sé suas cho dearg le fuil, agus bhuail taghd é

Tá snáth dearg san móin sin. Dheamhan mórán gaisce ar mhóin ar bith a mbíonn siad innte = sreangannaí dearga ag dul thríthe

"Fear an chóitín deirg agus snáth dearg in a léine" (gliomach)

críathnuithe, fuiliúil.

+–

Bhí sé dearg le fuil = é faoi fhuil ar fad

Bhí an t-urlár fré chéile dearg le fuil ach a raibh an troid thart

TUILLEADH (2) ▼

Tháinic sé abhaile aríst agus a lámha dearg le fuil. 'Ar ndú' mara dteagadh ní bheadh a fhios ag na daoine go raibh aonach ar bith ann. Is faisean leis anois é.

"An séamhadh bliain déag beidh Éire dearg le fuil; 'San seachtmhadh bliain déag séard déarfas na mná: mo léan cá ndeachaidh na fir" (giota den Targaireacht: Targaireacht Chuilm Cille)

+–

D'fhága sé annsiúd dearg in a chuid fola é (nó daithte in a chuid fola) = chuir sé go leór fola leis

Mara n-eirí tú as do chuid aisiléaracht anois, fágfaidh mé dearg in do chuid fola thú

TUILLEADH (1) ▼

Bhí rud le déanamh leis sin: ar an dá luath agus a n-osclódh sé a bhéal é a fhágáil dearg in a chuid fola. Ba shin é an deasú air

snuadhúil, lasúnta.

+–

Tá sé an-dearg as a cheannaghaidh. Níl a fhios agam nach bhfuil braon caithte aige

Bhí sé dearg suas go bun na gcluas = lasta; aghaidh-náireach

TUILLEADH (3) ▼

Tá sí dearg snuadhúil; tá sí dearg lasúnta

Bhí a gruadh cho dearg leis an splainc le náire

Bhí a leiceann cho dearg leis an gcaor. Ní thiúrfadh sé deoir fhola le náire

Sin í ar chaoi ar bith a bhfuil an dá ghruaidh dhearg' mar rós aice. Tá slacht a codach uirre bail ó Dhia uirre

+–

Nach hé atá craosach dearg. Tá a chuid ag dul 'un maitheasa dhó sin ar chuma ar bith

Tá sé craosach dearg agus is diachta dhó sin ach an oiread le scéal. Sén biadh san sruth fola a chuid sin. Nach mbíonn siad in árachaí 'chéile chuile ré solais?

TUILLEADH (4) ▼

Is tú atá círíneach dearg bail ó Dhia ort, ach is beag an dochar duit. Is maith é do ghreim, ní hé a fhearacht sin againne é

Dar fiadh chaithfeadh sé nach raibh mórán meirse san bpríosún air mar sé atá círíneach dearg in a dhiaidh. Fuair sé a dhóthain len ithe ar aon-chor

Is maith atá an pósadh ag dul dó. Tá sé bruileach dearg. Má mhaireann dó is gearr go mbeidh sé in a dhamh

Má tá sé ag fuasaoid is beag dhá chosúlacht atá air. Sé atá bruileach dearg. Bhainfeá fuil as le dealg spíonáin

scóllta, tóigthe.

+–

Tá sé dearg = páiste tóigthe in a bhléin nó in a mhásaí

Cén uair ar h-athraíodh na pluideogaí ar an bpáiste seo go deireannach. Dheamhan é le dhá lá! Tá sé dearg uiliog an créatúr. Nach hé an náire bhruithte é

TUILLEADH (1) ▼

Níl puinnte san ló nach mbíonn sé dearg pébrí cén ghiollaíocht a gheobhas sé. An bhfeiceann tú scólta uiliog anois é, th'éis nach bhfuil sé mórán le uair an chluig ó chuir mé balcaisí glana air

+–

An bhfuil siad dearg (páistí agus an bhruitíneach orra)? … Mara bhfuil, níor chuir siad amach tríotha fós í

Tá do chois an-dearg. Léas atá uirre

TUILLEADH (1) ▼

Tá sí an-dearg den domhan tímpeall an luit. Láimh bhocht í

+–

Bhí sé in a chraiceann dearg = ní raibh falach éadaigh air; bhí sé lom nocht

Is gearr go mbeidh sé in a chraiceann dearg aríst muis ar shon na culaithín siúd. Ní sheasfaidh sí aon-ráithe amháin go deó dhó

TUILLEADH (1) ▼

Imigh leat a bhreóille agus cuir snáth eicínt éadaigh ort agus ná bí ag imeacht in do chraiceann dearg mar sin. Shílfeá go mbeadh cuíbhiúlacht eicínt ionnad

Má theigheann an dubhán san mbéal dearg, sin ní fhágfaidh an breac = is furast aithinte an béal dearg ar bhreac, ar mhangach nó ar bhallach cuirim i gcás

Is diabhlaí mór an t-ionadh nachar imigh sé. Ní raibh frídín an dubháin i bhfastós chor ar bith, ní áirím é a bheith san mbéal dearg

+–

Níl an teine baileach dearg (nó deargtha) fós

An bhfuil an píopa sin dearg agad (Ní dhéanfadh deargtha annseo), nó ar leig tú as é = é a bheith ar lasadh

TUILLEADH (2) ▼

Th'éis nach bhfuil sé ach deargtha agam, níl sé dearg anois aríst (píopa)

Coinnigh an píopa sin dearg, go bhfagha mé gail as

aibidh.

+–

Tá úlla móra dearga ann

Níl na súgh salúin dearg fós.

TUILLEADH (2) ▼

Ná h-ith na h-úlla sin. Tá siad ro-ghlas. Níor mhór dóib mí eile shul a bheidís dearg

Tá sé faoi sheilíní ar fad agus iad dearg.

ionntuithe (faoi fhód, créafóig agus rl.).

+–

Cuir an taobh dearg den scraith aníos = an taobh íochtair; taobh na creafóige

Chuaigh sé ag cur ceaig poitín i bhfolach agus meastú nach hé an taobh dearg den scraith a d'fhága sé leis. Is deacair a bheith ag iarraidh maitheasa air sin, déarfá

TUILLEADH (3) ▼

Is gearr go mbeidh an taobh dearg den chréafóig len a chraiceann. Tá sé ar an leabhar ag an bhfiach dubh = is gearr gur thíos san talamh (san uaigh) a bhéas sé

Sin í an cailín atá indon an taobh dearg den talamh a chur aníos. Beannacht Dé dhuit féin agus do do sheirseach (seisreach). Cáid le dhul uirre sin í (tractor) = tá sí indon an fód a chasadh; an talamh a threabhadh.

Ag cur an taobh dearg den ghruaidh in uachtar atá mé. Sin é atá mé a dhéanamh = ag casadh fóid; ag cur fhataí

Tá go leor talúna dearg aige = curtha faoi fhataí, turnapaí etc.; treabhtha nó romhruithe

"daithte", go maith, go binn, go nimhe-neannta.

+–Fuair sé dearg é = buaileadh é; h-ídíodh rud eicínt air; fuair sé an teanga; cumadh go leór bréag dó; h-imríodh air agus rl.
Bailíodh leis anois!  Fuair sé dearg é (daithte). Ach a bhfagha sé amach gur dalladh é le bréaga, ní thaobhóidh sé muid níos mó, agus dheamhan an fearr linn beirthe é

                                TUILLEADH (7) ▼
                            
Gheobhaidh sé dearg é má theagann sé in mo líon-sa go brách
Sé a gheobhadh dearg é, marach cho h-éascaidh agus a leig sé leis féin.  Ní bheadh aige ach malrait ar an rud a thug sé féin uaidh
Ní shaorfainn Seán nach raibh láimh aige ann, ach 'mo choinsias 's dar m'anam dá mbeadh a fhios agamsa go raibh, gheobhadh sé dearg é
Shíl sé a thabhairt fúm dearg, ach ní dheachaidh leis.  Bhí mise réidh faoi na chomhair.  Is togha scéiméara é
Dhá mionnaíodh J. go bhfaca sé ag bualadh an bhuille é, thiúrfaí faoi dearg é, ach níor mhionnaigh.
Tiúrfaidh siad faoi na Gearmánaí dearg anois é.  'Ar ndú' is aca atá a dheis!  Iad fhéin uiliog atá ann anois
Má chloiseann sé choíchin gur tú a rinne é diabhal bréag nach dtiúrfaidh sé fút dearg é.  Beidh an chloch san muinchille aige i gcomhnaí dhuit

+–

Tá sé in a chogadh dhearg (in a achrann dearg) = tá cogadh tosuithe; tá sé in a chogadh chorpara

Shíl mé go mbeadh sé ina achrann dearg ach d'fhuaraigh an cúpla aca as in a dheidh sin, nuair a chonnaic siad nach raibh aon-fhonn ar aon duine a dhul ag déanamh eadarascáin

TUILLEADH (1) ▼

Beidh sé in a achrann dearg ar ball feicfidh tú féin air. In a chéile dóib muise agus nár ba réiteach dóib, gan dochar gan díobháil duinne!

+–

Tá sé in a stoirm dhearg = in a gheal-stoirm. Cineál "hurricane"

Sé'n fáth a dtugann siad stoirm dhearg uirre: dearg atá an gála agus an ghaoth. Chuala mé fadó é (deirtear seo)

TUILLEADH (2) ▼

Tá sé ag teacht ina stoirm dhearg — in a chaor theíntí a mhic ó. Is gearr go gcaithfidh fastú a dhul ar an teach. Tá an bun-tsop ag eirghe cheana

Tháinic sé in a stoirm dhearg orainn agus muid leath-cuain. Shíl mé nach srianfadh muid isteach go deó é. Bhí maoidhmeannaí a bhí cho mór le sléibhte ag dul tharainn.

Bhí an t-ádh dearg in do chaipín nachar rug sé siúd ort (bhí an t-ádh críochnuithe ort). Dheamhan fata a changlóchthá le do loiseag!

Marach go raibh an t-ádh dearg in do chaipín, bhí do chnaipe déanta

Dheamhan brat pósta a ghabhfas air sin go deó dearg na díle = go h-éag

Ní dhéanfadh sé é go deó dearg na díle marach go bhfuair sé cúnamh, ná dheamhan déanamh!

+–

Sé'n diabhal dearg é mara bhfuil riar a cháis aige féin, agus ar thriomaigh de mhóin i mbliana = is rí-mhór an t-íontas é

'Sé an diabhal dearg é nó bronnfaidh sé an cairrín sin oraibh anois agus a bhfuil faighte in a ómós aige

TUILLEADH (3) ▼

Tá an diabhal dearg air agus tuilleadh dhá n-abraínn é = tá an míádh mór air; is droch-fhear (fear ámhailleach, doscúch, greannmhar, fealltach agus rl) é

Tá an diabhal dearg uirre má dúirt sí sin

Tá an clampar dearg air = tá an diabhal dearg air

An bhfuil a fhios agad cén t-ainm a thug sé orm, ach bastard dearg (níl aon-bhaint aige sin le dath a chuid gruaige, a ghné craicinn ná eile). Cáil sé agam an stríopach nó go ngiorraí mé leis?

Má bheirimse i mbealach ná indearmad ar an mbastard dearg sin, bainfidh mé an t-anam as. Ní bheidh sé tada níos lú aige

Tá an bhuinneach dhearg orm inniu = droch chineál den bhuinnigh

+–

Nuair is dubh dóibhsean is dearg domsa = nuair a bhíos spéireataí nó triufasaí in a mámhasaí, heairteasaí nó muileataí a bhíos agamsa

Is dearg dom aríst. Seadh a mh'anam agus go tóin. Cé'n smál atá orm chor ar bith?

TUILLEADH (2) ▼

Ní mé an dubh nó dearg dom an babhta seo. Dearg a mh'anam! Ní bhfuair mé dath an mháimh le uair an chluig

Más dearg dom aríst d'imigh an diabhal orm. Agus seadh. Scráibeannaí muileataí agus hairteannaí. Múchadh agus báthadh orra!

Cloch dhearg uiliog atá san mbóthar ó Chruimghleann siar = clocha a bhfuil dath dearg orra. Cineál eibhir

Tá cosa dearga ar an spéir = sórt léasáin (fc. cosa)

Rug mé ar iascán dearg = iascán a bhfuil dath dearg air a bhíos san gcladach

Chuir muid glac mheacna dearga i mbliana, ach loic siad. An ceann fhéin dhíob, níor tháinic

Tá glúineach dhearg ann (luibh. fc. glúineach)

Sin péinne dhearg atá annsin = adhmad: red pine

Tá feamainn dearg isteach (fc. feamainn)

Ag plé leis an "dearg" atá tú ar an aimsir seo = feamainn dearg (níl ann ach ainm magúil uirre)

Is gearr go dtriomaí sé. Tá an coileach ag cur a thóin dearg amach = tuar aitealla. Tá an tóin dearg scathamh isteach san gclaise

Dhá gcuirtheá do thóin dearg amach anois, ní bhfuighidh tú aon-cheo dhe

Tá fiabhras dearg orra sábhalaidh Dia sinn = aicíd, scarlet fever

Tá bárr dearg air = galra a bhriseas amach i naoineáin nó i ngásúir. Cineál aodha ar an gcraiceann atá ann

Dheamhan barr dearg ná bruitíneach ná leicneach ná rud ar bith dhá raibh ag imeacht ariamh nachar bhuail é seo againne. Is fada a chaith sé in a shnag

Déardaoin Dearg é (fc. dia)

+–

Liostáil sé san "arm dearg" (arm Shasana)

"An t-arm dearg" fré chéile agus ní dhealódh ó chéile iad bhí siad cho líofa sin ag a dhul ag troid

TUILLEADH (2) ▼

Tugadh suas ag an mBeairic dearg é (an Beairic a dtugtar Eglinton St. Barracks i nGaillimh anois air. Bhíodh sé ag arm Shasana roimhe seo)

"Saighdiúirín dearg i mbarr an chrainn: cloch in a bholg agus maide in a dhruim" (sciochóire)

Féach freisin

→ feamainn

→ cródhearg

→ deargadaol

→ dearg- 3

→ dearglaoch

→ deargmhaidin

→ deargán

→ deirgeacht

→ deirgeadas

→ deirge

→ dúchan

→ maoldearg

Dearg in iontrálacha eile (50+)

→ fearacht

Dhearg sé suas a fhearacht 's (fearacht's) dá mbeadh olc air = fearacht agus; ar nós agus dhá mbeadh olc air

→ fothram

Ní féidir gurb shin fothram gaoithe san doras iata. Feamainn dearg! Nar ba slán ceóil dhuit anois mar ghaoith! Ní iarrfadh muid aon-fheamainn dearg go ceánn seachtain eile

→ fág i

Oibríodh sé leis! Dearg-chnuastóir é. Ach fágfaidh sé in a dhiaidh cho maith linne é nach bhfágfaidh cianóg

→ fálach

Breathnuigh ar na claidheachaí faitíos na fálach thuas. Tá an bhrotuinn sin thíos taithithe ag an gcladach d'acht agus go háirid, indiaidh feamainn dearg, agus leagfaidís bearna ann ar an bpuinnte. B'aisteach go dtáinig siad (na beithigh) anois le trí lá indiaidh a chéile. Marach go bhfuil bearna leagha ann, ní chorróidís as an ngarraí

→ fíóg

Síos leat agus tabhair aníos fíóigín agam ón teine. Tá an diabhlánach de phíopa seo as aríst. Múchadh agus báthadh air. Ní choinneódh do cheannfinne dearg é

→ caibín

Chuir an coinín a phípín in a chaibín, a's tharraing sé amach a bhoiscín cipíní gur dhearg sé é.

→ calm

Cuimhnighim oidhche a raibh fuirtheacht cala(idh) orainn, le calm i gcéibh a' S. Dheamhan an oiread móna a bhí againn a's a dheargfadh teine dhuinn.

→ cantáil 1

Tá canndáil ar fheamuinn dearg ar a' saoghal seo = tá fuadach uirre; tá faire uirre; tá go leor dhá h-iarraidh.

→ caolóid riabhach

Céard tá an geoisteamán sin a dhéanamh soir, an eadh! Muise nach dall a' mhaise dhuit é. 'Bhfaca tú an chuach ariamh gan a' chaológ riabhach a fheiceál ina searrach indiaidh gearráin ina diaidh aniar? A's dheamhan blas í ach a' magadh — a' dearg-mhagadh — faoi.

→ caolóid

Bhí mo chaolóid féin spréidhte amach agamsa, shul dhó bhí sé leath-bealaigh in a chaolóid seisean. A's deamhan leath-chlúdú a thug sé ar an gcoirce in' aice sin. Dearg-spreallaire é. Is mór leis a dhruim a lúbadh chor a' bith.

→ ceal 1

Mara bhfuil feamuinn dearg aige ní cheal a shaothruighthe é, arae dheamhan lá beo, nach gcaitheann sé stráisiún thíos ar bharr na curraighe.

TUILLEADH (1) ▼

Mara bhfagha sí na flaithis, ní cheal a shaothruighthe é, ar chaoi ar bith. Tá casán dearg déanta chuig a' séipéal aice, chuile mhionnóid sa ló.

→ cinceach

Níl 'bounce' a' bith sa spaidealach sin. Breagh ó fuaidh sibh dhá tabhairt lib, nar thug sib móin ar foghnamh libh, seachas an chinnceach sin, nach ndeargfadh ó mhaidin go faoithin.

→ cleite

Tá sé 'cínnt orm abhras a' bith a bhaint as a' gcleite cainnte atá oraibh. Breagh nach a' cainnt ar fheamuinn dearg, nó ar phósaidheachaí, nó ar earrach a bheadh sib?

→ clóic

Dhá mbeadh an lá a' caitheamh sceanna gréasuidhe, ní chuirfeadh sé aon-chlóic air siúd, ach feamuinn dearg 'fhaghail le tógáil.

→ cóirséad

Cáid'eo 'thosuigh sé ag imtheacht in a cheannuidhe leis an gcóirséad dearg siúd? (Is minic le ceannuidhe mála a leithide de bhall a bheith air).

→ coirt

A bhobarúin, hebrí cá'r shuidh tú, tá cairt dhearg agad ar do bhríste nuadh.

→ corcán

Níor mhór do'n chorcán sin leaba faoi fhéin ar fad. Mara bhfuil sé suas 's anuas ann, tá sé siar 's aniar ann. A's nach hé atá craosach dearg as a cheann aghaidh!

→ béalbhach

Sílim gur chaith ceannuidhe an oidhche aréir imbéalmhachaí an tighe seo. Fuair mé leaba dhearg 'san iothlainn ar maidin, a's níor tháinic iabh ar a' mada, ach a' tafann ar feadh na h-oidhche.

→ coiric

Tiocfa an fheamuinn dearg sa gcoirricín air, mara bhfuil ag Dia!

→ crúbáin

Beidh iarracht maith againn ar thaobh ó thuaidh gharrdha an chladaigh imbáireach faoi na bheith slán dhuinn. Tá sé deargtha againn cheana soir chomh fada le na crúbáin, a's ní aireocha muid a' méid eile, má fhaghann muid freastal.

→ curásach

Shílfeá nach bhféadfadh an cúl sin, curfhásach a dhéanamh mar rinne sé, a's a ndeacha de leasú air. A's bhí sé sean-leasuighthe freisin. Ach sé'n chaoi 'bhfuil sé, tá'n talamh marbhuighthe ag feamuinn dearg.

TUILLEADH (2) ▼

An fheamuinn dearg a rinne curásach de'n áit sin — an fheamuinn dearg, a's gan leasú a' bith eile a chur in a h-a[ice]

Bhí sé chomh maith dhó a dhul a' deargadh ar easca chriathraigh le dul a' deargadh ar a' gcurásach siúd. Níl a' tabhairt ann.

→ beo 1

Má tá aithinne 'bith beo innte, b'fhéidir go ndeargfadh sí fós, ach í 'shéideadh a's réidh an achair a thabhairt di.

→ beochan

Má dheargann a' beodhchan beag sin fhéin, ceart, beidh teine mhaith ann ar ball."

→ bior

Is túisce go mór a chuirfinn bior dearg thrídh súil duine, ná adéarfainn a' chainnt sin leis.

TUILLEADH (3) ▼

Nach mb'fhearr leat duine a' cur bior dearg faoi do shúil, ná é 'déanamh cleas de'n tsórt sin ort = nach mb'fhearr leat duine a' cur méire faoi do shúil etc.

An té a thiocfadh i gcleitheamhnas tútaighle de'n tsórt sin, ní raibh le déanamh leis, go díreach glan, ach bior dearg a sháthadh isteach thrídh na shúil.

Dhá samhl(uigh)theá leis siúd, go raibh aon-dhuine a bhain leis bocht, chuirfeadh sé bior dearg thríd a' tsúil agad.

→ bodhránach

D'iagcóir dé dhaoib, nach in a ndiaidh ar a' bportach a d'fhága sib an bhodhránach de mhóin sin. Tá sí thíos ó mhaidin a's dheamhan deargadh a rinne sí fós, mar is ceart, ach a' cnádadh léithe mar 'fheicea(nn)s tú anois í.

→ breoigh

Tá'n coca chomh breoidhte, a's go bhfuil baladh as anois, ní breoidhte atá sé chreidim, ach dearg-lobhtha.

→ aer

Ní mórán meas atá agam ar an aer dearg sin. Ní fhaca mé 'riamh é, gan a bhuidéilín a bheith leis = tagann báisteach as an aer dearg nó néalta dearga a bheith ar an spéir.

TUILLEADH (1) ▼

An t-aer dearg thiar, gealach a's grian; An t-aer dearg ó thuaidh, bainne ag na bua(ibh); An t-aer dearg ó dheas, mil ag gach meach (beach); An t-aer dearg thoir, sneachta go frogh (Ceathramha faidhligheachta ar an aimsir).

→ aibéiseach

Is aibéiseach an cheird de dhuine a bheith plé le feamuinn dearg ar an aimsir seo = ní luighfeadh do chroidhe léithe; bheitheá in a h-éadan, agus ní maith a thiocfadh sí leat.

→ bruithshléacht

Óra a dhearbhráthair mo chroidhe thú, bhí an cladach 'na bhruigh-shléacht aige indiu, a' gabhail le cuthach faoi fheamuinn dearg, a's a rádh gur tóigeadh a roínn fhéin

→ buail

Thug sé bruicneáil bhreagh bhuailte dhó; thug sé druimeáil bhuailte dhó; thug sé greadadh buailte dhó; thug sé lascadh buailte dhó; gleáradh buailte; liúradh buailte; léasadh buailte; deargadh-buailte etc. = bualadh breagh.

TUILLEADH (2) ▼

'Aithnighim culaith an deirg, ach ní aithnighim a dheilbh ná é fhéin; A's fear gan bheannú, imeasc a' tsluaigh, is cóir a bhualadh ar chnámh a' ghéill' (An chainnt a chaith an chailleach is máthair do'n Dearg Mór, i gCrích Lochlainn, nuair a shiubhail Conán isteach chuice, a's culaith ghaisce an deirg air. Tá sé in a leath-fhocal sa gcainnt fós, go h-áithrid an dara leath-rann de.)

Tá casán dearg buailte ag coiníní thríd an bhféar.

→ ainm

Sin é 'ainm — rubálaidhe agus dearg-rubálaidhe (déarfadh duine seo, nuair adéarfadh duine eile go mbadh rubálaidhe a léithide seo nó a leithide siúd, agus é fhéin ar an intinn chéadna).

→ ainneoin

Níl sástuigheacht a' bith orra(b) a dhul chuig an scoil, marach go gcuirtear ann de lom dearg a n-aindeona iad

→ aird 1

Ní ólann sé aon-deoir, ach uair 'sna naoi n-áird, a's tá 'shliocht air, 'sé atá dearg círíneach.

→ aire

Nach hé an dearg-leibide é; nach dtugann aire dhá phosta, sgáth a bhfuil le déanamh aige.

→ airiúil

Ba talamh an-aireamhail é an giodán sin, ach tá sé marbhuighthe aige le feamuinn dearg, nuair nach gcuireann sé leasú a' bith eile air, in a h-aice. Ídigheann an iomarca de'n fheamuinn dearg sin a' talamh uileag. Dóigheann sí é.

TUILLEADH (1) ▼

Má chuireann siad 'duana' (guano) air sin anois, is mó a mhíllfeas siad ná a leasóchas siad faoi'n talamh. Beidh sé sin sáthach aireamhail, go ceann deich mbliadhna fós d'uireasbha aon-leasú. Ach tuige nach mbeadh. Dheamhan deargadh a rinneadh ar a' talamh sin, tá mé 'ceapadh ó aimsir Chromail, hébrí cá'id'ó 'bhí sé ann.

→ airde 2

Mara mbí aon-tsop isteach le aoirde láin trathnóna, ní thiocfa aon-fheamuinn dearg ar a' ngairbhshion seo.

→ antlachán

Is suarach an chaoi aige a bheith 'forcabhás ar shnáithín feamuinne na baintreabhaighe sin. Marach gur dearg-an-tlachán é, ní bheadh (forcabhás = ag faire, ag tnuthán le)

→ anuas

Bhí cóta dearg anuas faoi na mullach = cóta a gcaithfeadh sí a cloigeann a chur isteach ann le na chuir uirre.

→ feamainn

Feamainn Dearg = dath dearg atá uirre. Teagann sí isteach san mbruth faoi thír ar feadh na bliana le cóir ghaoithe. Baineann oibriú na farraige de na leacrachaí agus de na bráideannaí domhainne í. Cupógaí móra dearga a bhíos innte agus slata mara agus cuailleachaí thríthe. Cuirtear amach in a sean-leasú ar an talamh í ó Mhí Dheireadh an Fhómhair, ach fóineann sí do leasú ar bith

TUILLEADH (1) ▼

Bhí sé ag sciobadh feamainn dearg le trí mhaidin = a dhul san gcladach de shiúl oíche nó deireadh oíche agus an snáth a scoilteadh idtosach ar aonduine eile. Bheadh sé agad uilig annsin duit féin, agus ní fhéadfadh aonduine a dhul in a bharr ort. Ach roinntear an fheamainn dearg in áiteachaí fós. Ceaptar a chion féin do gach duine de réir fairsinge a chuid talúna, agus caitear crainnte annsin uirre.