Deireadh
—/d′er′ə/; /d′er′ū/ scaithtí go h-áirid má bhíonn guth go dlúth ar a lorg
—ainm-fhocal; fireann
1.
an chuid thiar; an chuid ar cúl; an roinn nó an pháirt ag an gcloigeann is fuide amach de rud (oíche, lá, bliain, leabhar, saoghal agus rl.).
a.
·
Sin é deireadh an leabhair (an pháipéir, an gharrdha, an bháid, na curaighe, na bó, an chapaill, na h-eige, an éadaigh, na bróige, an chairr, an bhus, an bhóithrín, mo chuid talmhana, na claise, an chuir, na coille, na h-easca, an tsléibhe, an phortaigh, na locha, an scrath-ghlugair, na dtighthe, na ndriseachaí, na gcíocraí, na ngarrantaí, na trágha, an chúilín, an aitinn, an mhinligh, an aistir, an turais, na scríbe, na ruaige, an gheábha, agus rl.)
+–
Seo é a dheireadh
Tá sé amach in áit eicínt i ndeireadh an pháipéir
TUILLEADH (20) ▼
Chuir sé in áit eicínt indeireadh na leitire é
Gheobhaidh tú thoir ag deireadh an gharrdha é = ag ceann an gharrdha; ag an gclaidhe nó ag an bhfál
Bíonn sleó i gcomhnaí ag deireadh an bháid
Bain an deireadh amach as an gcruib agus beidh tú indon a chur isteach = an chuid de fhráma na cruibeach a bhíos taobh thiar
Bhain sé an deireadh as an lorry agus d'árduigh siad isteach an t-asal ann
Seas thiar ag deireadh an chairr
Istigh indeireadh an mhótair a bhí mise
Bhí sé caithte indeireadh an bháid agus mór-ghalra air
Siar in aice le deireadh na traenach a bhí muid
Breathnuigh siar indeireadh an sciobóil sin amuigh, agus b'fhéidir go mbeadh sé ann
Bhuail sé faoi dheireadh an "bhicycle"
Bhí deireadh an tsoithigh faoi throisleáin uiliog
Chuir muid isteach an churach indiaidh a deireadh
Tharraing sí an bád eile as a deireadh
Bhí deireadh an mhótair siar = chaithfeadh a thosach nó a aghaidh a bheith soir dhá réir sin
"Thug sé a ceann (bád) do mhuir agus a deireadh do thír" (seoraidhe i sean-scéalta)
Chuir sé deireadh an lorry 'san gclaidhe
Shílfeá nach bhfágfadh sé deireadh an chairr amach ar an mbóthar mar siúd
Bíonn fuathógaí ar dheireadh na h-eige (aige). Ní bhíonn aon-mhaith leo. = nuair a bhíos an figheadóir ag figheachán 'sé ceann an éadaigh is goire dhó, agus deireadh an éadaigh is fuide uaidh. Cuireann sé crúibíní ar cheann an éadaigh, agus bíonn fuathógaí ar a dheireadh
"Ní i dtús an mhála atá an sparán ach in a dheireadh" (sean-fhocal. fc. sparán)
+–
Deireadh na bróige = an chuid de'n bhróig atá siar ó'n lasca. Caitheann an gréasaidhe pátrún páipéir a bheith aige le na deireadhachaí a ghearradh amach
Tá na bróga seo réidh 'sna deireadhachaí th'éis go sílfeá go bhfuil na h-uachtair go maith
TUILLEADH (2) ▼
Thug siad uatha is na deireadhachaí ar fad. Bhí mé ag saimhseáil leo annsin indiu, agus thiubharfá an leabhar nach hé an leathar céadna a cuireadh 'sna deireadhachaí agus 'sa gcuid eile. Sheasfadh na buinn tosaigh fós
"Bean a chas le Mícheál Mhac Suibhne agus páiste suirghe aice. Thosuigh Mícheál ag magadh fúithe: Mícheál: Cá bhfuair tú an páiste? Ise: Fuair mé ar sop é. Bhí an ithir agam féin, agus fuair mé an síol in aisce. Mícheál: Cé dhár díobh é? Ise: De chlann Donchadha é idir bhonn agus uachtar. Mícheál: Cé dhár díobh na deireadhachaí? Ise: Dhá mbeitheá ann aimsir an lasctha, bheadh a fhios agad sin. Mícheál: Cáide uainn Margadh Bhaile an Dubhghaill (/dūl′/)? Ise: Má chuireann tú do theanga in mo thóin, beidh do shrón ar an margadh. Scaoil sé cnaipe. Mícheál: Tóig é sin uaim. Ise: Níor tóigeadh aon-laogh ó aon-bhó ariamh go ligheadh sí é. Ligh an chéad uair é. 'Óra a dheaidé' adeir an mac (.i. mac Mhichil) 'nach géar í gan gob'" (Giota faoi bhean ar chuir Mícheál Mhac Suibhne caidéis uirre. Tá an iomad leagan air seo ar fud na Gaillimhe, ach tá siad uiliog gáirseamhail. Tá mé dhá thabhairt annseo mar tá samhail mhaith ann agus magadh focail faoi'n ngréasaidheacht deireadhachaí, lasca)
+–
Chuaidh muid suas go dtí deireadh an bhóithrín = 'sé an ceann a bhíos ar chumar an bhóthair mhóir agus an deireadh amach i mbarr na ngarrantaí nó i mbun an chriathraigh
Sin é an áit a bhfuil deireadh an bhóthair nuaidh
TUILLEADH (11) ▼
Chuaidh muid amach go deireadh a chuid talmhana
Bhailigh muid amach deireadh na ngarrantaí = ceann na ngarrantaí
Má bhí sib anuas cho fada sin, bhí sib ag deireadh an tsléibhe = i gcumar sléibhe agus minligh
Tá deireadh an mhinligh bailighthe agad anois
Teirigh suas go dtí deireadh an phortaigh, agus gheobhaidh tú láighe ann = cho fada agus a bhí an portach oscailte
Thoir ag deireadh na trágha a bhí muid
Seo é anois deireadh an aitinn. Níl aiteann ar bith uait siar
Má tá tú indon do chosa a choinneál tirm, scaithín eile, tá muid ionann agus ag deireadh na h-easca annseo
'Bhfeiceann tú an tulán glas sin thoir? Annsin atá deireadh na gcíocraí. Talamh cruadh é uaidh sin soir
Bí ar thús na coille agus ar dheireadh na gcreascannaí (no ceascannaí)
Is mairg a mbeadh deireadh na coille agus tús na gceascannaí aige (fc. ceasc)
+–
B'fhearr dhuit a dhul faoin a dheireadh seo liom = a dhul is an taobh thiar ann agus é a iompur a chongnamh dhom (barra, mála agus rl.)
Gabh faoi'n a dheireadh agus árduigh orm é
TUILLEADH (2) ▼
Chuaidh seisean faoi dheireadh an chrainn agus chuaidh mise faoin a cheann, agus chroch muid linn é
Teigheadh triúr agaibh faoin a deireadh (bó, capall, lorry, cárr, agus rl.) agus beirt faoin a tosach, agus b'fhéidir go n-árdóchadh muid mar sin í
+–
Tá áit thiar indeireadh na bó, agus má bhuaileann tú 'san áit sin í, giorróchaidh tú léithe
Tá an capall sin an-chrochta as a deireadh
TUILLEADH (7) ▼
Tá deireadh an-árd ag an asal sin
Cé'n sórt sop é sin as deireadh na circe sin?
Chonnaic mé muic mhara ag breith ar dheireadh ar bhradán feárna annsin thíos 'san gcrompáinín an bhliain cheana
I ndeireadh an cheann chruacháin a chuaidh an dubhán
Rug an madadh ingreim deireadh ar an ngirrfhiadh
Tá an-deireadh fúithe (capall)
Is cumasach an deireadh atá fúithe (bó)
+–
Thug sí a deireadh dom agus shíl sí mé a bhualadh de chic
Má fheiceann tú í ag iarraidh a deireadh a thabhairt duit chor ar bith, bí ar do shon féin
TUILLEADH (1) ▼
Má thugann sí an deireadh dhuit leagfaidh sí thú = má bhuaileann sí dhá deireadh tú agus rl.
+–
Nach uirre atá an deireadh (nó leath-deireadh) teangmháilte (bean)
Bíonn bean an-láidir as a deireadh
TUILLEADH (2) ▼
Tá an-deireadh aige (fear) ar chaoi ar bith, bíodh aon-mhaith ann, nó ná bíodh
Tiubharfaidh mise an bhróig ar an deireadh dhó, nó leigfidh sé dhá chuid ealadhain
+–
Ag caint ar phúcaí 'chuile ré soluis. Nar chomhnuighidh sé go mbeiridh sé ar dheireadh ort!
Cé'n faitíos atá ort roimh an sagart. 'Ar ndú' ní bhéarfaidh sé ar dheireadh ort!
TUILLEADH (3) ▼
Má bheirimse ar dheireadh ort íocfaidh tú ann
Bain do shúil di ó rug fear Ch. Mh. ar dheireadh uirre = tá tú as an mbean ó a chuaidh fear C. Mh. ag suirghe léithe
Béarfaidh mé ar dheireadh fós air = tiocfaidh mé suas leis ar an mbóthar
b.
+–
Bhí sé caithte ar an tsraith thiar 'un deireadh agus é ag baoiteáil = fear i gcuraigh
Coinnigh an meáchan roint siar 'un deireadh. Tá sé ar fad faoin a druim (ualach ar chapall)
TUILLEADH (7) ▼
Bhí cheithre ghamhain mhaith thiar 'un deireadh uilig 'san lorry
Teann siar 'un deireadh é. Beidh muid féin annseo
Níl goir láimh ar bith a leagan uirre siar 'un deireadh: siar ag an gcairín = capall
Bhí cúigear aige siar 'un deire agus triúr 'un tosaigh, agus marab shin é díol mótar ar bith, castar leis é
Bhí na paisinéaraí ag fanacht thiar 'un deireadh agus fear an bhus ag iarraidh a gcur amach 'un tosaigh, agus gan a fhios cé'n puinte a dtiocfadh sé in a achrann
Fan siar 'un deireadh = in aice leis an deireadh
"Seisreach chapaill indoirín coille agus áit an chinnire thiar 'un deireadh"
+–
Tá sé ar deireadh; tá sé 'un deireadh; tá sé ag an deireadh = 'sé is fuide siar ar fad (ach chiallóchadh "'un deireadh" freisin — go h-áirid má's "siar 'un deireadh" nó leagan mar sin atá ann — nach bhfuil sé ach ar na daoine, nó na rudaí deireannacha. "Tá sé thiar 'un deireadh (ar deireadh) uiliog" = 'sé an duine deireannach é." Tá sé 'un deireadh orra" = tá an chuid eile scathamh roimhe.)
Díol cam air féin agus ar a chapall. Chuir mé aisti, agus 'sí a bhí ar deireadh ar fad
TUILLEADH (8) ▼
Hébrí cé hé an chéad duine is mise atá ar deireadh
Ní féidir gurb é t'asal-sa a bhí ar deireadh agus an árd-bheathú atá sé a fháil uait
'Sí a bhí ar deireadh de'n méid a chuaidh isteach ó'n scoil seo thoir. Is náire bhruithte é, má's í a bhí ar deireadh ar fad
Is mise a bhí ar deireadh ag teacht amach as agus níor mhill mé tada
'Sí bád Ch. a bhí ar deireadh 'sna geallta, th'éis a raibh de ghaisce aiste
Nach maith nach hé S. a bhí ar deireadh. Aindeoin gur caracháinín é, tá gabhail na gaoithe ann
Is diabhlaí santach atá sé ag an obair. 'Sé a bhíos ar deireadh igcomhnaí ag tiacht de'n phortach
Cé a bhí ar deireadh is an ngarrdha anocht? … Ar chuir tú na láigheantaí i dtaisce?
c.
+–
Bhí deireadh aige orm = bhí sé in mo dhiaidh; b'fhuide siar é ná mise; bhí tosach agamsa air
Níl a fhios agam cé'n am a dtáinic sé abhaile, ach bhí deireadh aige ormsa
TUILLEADH (3) ▼
Cheapfainn go mbadh cheart dó a bheith annseo puinte ar bith. Is beag an deireadh a bhí aige chor ar bith ormsa ag teacht aníos ag an E. Mh.
Ba bheag an deireadh a bhí ag an gcú ar an ngirrfhiadh chor ar bith nó gur bhailigh siad suas an C. P. ach uaidh sin amach, rinne sé caoch-láimhe di
Ba bheag an deireadh a bhí ag do chapall-sa ar an gceann a ghnothuigh, ach ní raibh aon-mhaith annsin ó buaileadh í
2.
críoch.
a.
·
Deireadh luinge (deireadh duine uasail, deireadh sean-ghearráin, deireadh sean-mhadadh, deireadh spiadóra, deireadh tincéara, deireadh scillinge, deireadh muice, deireadh sean-réithe, deireadh an duine, deireadh fear poitín, deireadh ballaigh, agus rl.)
+–
Sin é deireadh an tsean-mhadaidh i gcomhnaí: gan rith gan rath gan fiacail
Deireadh an tincéara 'chuile lá ariamh é a mharbhú nó a phlúchadh
TUILLEADH (6) ▼
Sin é deireadh an fhear poitín: bás ar an sliabh i bhfad uainn an anachain agus an urchóid
Deireadh an spiadóra i gcomhnaí é a chur i leathtaobh. Má's feall fillfear, adeir siad
Deireadh an tseanduine i gcomhnaí é a chailleadh. An bhfaca tú aon-seanduine ariamh dhá mhéad aois dhá mbeadh aige, nach bhfuigheadh sé bás 'san deireadh!
Sin é deireadh an droch-dhuine 'chuile lá ariamh
Sin é deireadh na droch-bhróige i gcomhnaí. Scoiltfidh sí annsin
"Deireadh luinge a báthadh; deireadh átha a loscadh; deireadh flath (fleadh?) a cáineadh; agus deireadh sláinte osna". (Rann: "Flath" a chuala mé annseo)
+–
"Tús agus deireadh an duine ar an teine a tharraingigheas" = bíonn fuacht ar pháistí agus ar sheandaoine
Níl mé indon corruighe beag ná mór ó'n teine anois. Bíonn na creaithtí fuaicht orm má theighim go dorus. Deir siad é: tús agus deireadh an duine ar an teine a tharraingigheas
TUILLEADH (2) ▼
Tá sí mar a bheadh piodarlann de ghasúr ann anois: scartha ar an teine igcomhnaí. 'Ar ndú' sin é an chaoi a mbíonn an aois igcomhnaí. Tús agus deireadh an duine ar an teine a tharraingigheas
Diabhal mé gur gearr an bás uaitse, má tá an oiread sin fuaicht ort oíche cho breagh léithe. Tús agus deireadh an duine ar an teine a tharraingigheas
+–
"Deireadh sean-ghearrán bán nó deireadh sean-mháistir scoile". = is cosamhail go bhfaghann siad bás le anshógh nó le siléig, nó go bhfaghadh roimhe seo
Sin é é. Deireadh sean-ghearrán bán, nó deireadh sean-mháistir scoile. Is leath-fhocal é. Chuala muid ariamh é. Diabhal mé muis go sílfeá go bhfuil cion ar na sean-mháistirí scoile ar an saoghal seo. Tá fear aca annseo thiar, agus ní dheachaidh an oiread peiliúir ariamh faoi shean-ghearrán bán agus a bhíos faoi!
TUILLEADH (1) ▼
Sin é an deireadh a bhéas aige faoi dheireadh muis: é a fháil básuighthe chois an chlaidhe maidin eicínt. Deireadh sean-ghearrán bán nó sean-mháistir scoile, adeir siad
+–
Chuir siad deireadh leis = fear a crochadh
Gabhfaidh deireadh le "Haw Haw" anois má tá sé ingreim
TUILLEADH (4) ▼
Chuaidh deireadh leis an duine bocht
Tá deireadh leat má fhaghann sé siúd greim ort = marbhóchaidh sé thú
Tá deireadh leis an sean-asal anois dhá fhada go dtí é
Shíl sé deireadh a chur leat d'aon-iarraidh. Dhá bhfaighteá an chloch, ní fhágfadh sí deoir in do chluais
+–
Tá a dheireadh féin roimh 'chuile dhuine = bás nó slí bháis
Chuir sé deireadh leis an duine bocht sin, ach tá a dheireadh fhéin roimhe-san freisin
TUILLEADH (3) ▼
Fág faoi Dhia é. Tá a dheireadh féin roimhe. Má rinne sé an chréatúlacht, agróchaidh Dia air é
Is olc an deireadh é sin ar fhear mhaith
Sin é an deireadh a bhí ag a leithead ariamh. Má tá muiltí Dé mall, meileann siad go mín
·
É a chailleadh chois an chlaidhe: ní bheidh de dheireadh aige ach é. Tá Dia in a fhabhar nachar cailleadh cheana é
A dhul do'n "phoorhouse": ní bheidh de dheireadh aige ach é, ná cuid de dheireadh. Ach a mbeidh a bhfuil aige meállta uaidh aca siúd, gheobhaidh sé bóthar agus bata amach
+–
Sin é is deireadh dhó mara bhfuil ag Dia = sin é an deireadh a bhéas aige
Imeacht le druncaeracht: sin é is deireadh dhuit. Ní hé a mhalrait de chosamhlacht atá tú a chur ort féin
TUILLEADH (3) ▼
Céard ba deireadh dhó = cé'n deireadh a bhí aige
Sin é ba deireadh dhó, th'éis 'chuile rud
Liostáil: sin é is deireadh dhó sin. Níl tada eile ag cur síos leis
+–
Sé an t-ól a thug deireadh dhó = bás
'Sí an bhóithreoireacht de shiubhal oíche a thiubharfas deireadh dhó
TUILLEADH (1) ▼
Is fánach an rud atá indon deireadh a thabhairt do dhuine
b.
+–
Cuireann sin deireadh leis anois = críochnuigheann sin é
Chuir muid deireadh léithe trathnóna. Tá sí bainte go ceann bliana eile ar aon-chor
TUILLEADH (2) ▼
Chuir muid deireadh le na sean-fhataí indé, agus dheamhan fata nuadh a bhéas le baint go ceann trí seachtainí eile
Chuir muid deireadh len a raibh de tae ann ar maidin
+–
Ní bheidh deireadh go deo leis an aimsir seo
Níl tús ná deireadh leis an mbáistigh
TUILLEADH (9) ▼
Dheamhan an tús ná deireadh do'n tsneachta seo fós
Tá sé mar sin ó thús deireadh go tosaigh.
Is fhearr dhuit fanacht go deireadh anois
Caithfidh mé an leitir seo a léigheamh go deireadh shul a n-imighidh mé
Ní fheicfidh tú deireadh choidhchin leis an obair sin
D'imigh sé roimh an deireadh = roimh an gcrích; sul a raibh an rud thart nó críochnuighthe
Bainfidh mé cupla boirdín (feamainne) roimh dheireadh an rabharta
Hébrí céard é a thús is seafóid a dheireadh i gcomhnaí = b'fhéidir go mbeadh tús na cainte ciallmhar ach bíonn a deireadh in a seafóid
Hébrí céard é a thús, is iad na mná a dheireadh agad i gcomhnaí
+–
Ní deireadh dhó seo (sioc). M'anam nach deireadh! = níl sé thart fós
Ní deireadh do'n chogadh fós. Bainfidh siad scathamh eile as
TUILLEADH (3) ▼
Shíl mé go raibh sé in a chlaochmú trathnóna, ach dar príosta, tá sé ag biadhú as aríst. Ní deireadh dhó fós (sneachta)
Ní deireadh de'n triomach fós. Ní h-eadh muis, ná cuid de dheireadh
Ní deireadh di (báisteach) = níl aon-deireadh indán di; beidh sé ag báisteach go deó anois
·
Tá sé in am deireadh a dhul ar an damhsa sin anois
Tá sé thar am deireadh a dhul ar na cártaí sin feasta
+–
Níl deireadh déanta aige fós (báisteach)
Shíl mé go raibh deireadh déanta aige, ach níl (de shneachta)
TUILLEADH (10) ▼
Níl deireadh caithte aige ná baoghal air fós. 'Bhfeiceann tú cho lasta agus atá an spéir = sioc
Níl baoghal ar bith orm deireadh a bheith bainte agam fós (móin, fataí, agus rl.)
Níl deireadh innsighthe agam fós = tá tuilleadh len innseacht
Beannacht Dé dhuit, níl deireadh feicthe agad fós = tá tuilleadh le feiceál
Ní bheadh deireadh a chuid scéalta sin innsighthe bliain ó indiu
Ní bheadh a dheireadh ráidhte trathnóna agam = amhrán
Níl a dheireadh faighte fós agam = airgead a chuaidh amú
Chaithfeá dhá lá do shaoghail le na sionnaigh sin agus ní bheadh a ndeireadh marbhuighthe agad
Is maith a chruthóchas tú má bhíonn deireadh na bhfataí glanta agad amáireach
Níl deireadh ithte fós aige
c.
+–
Tá an t-amhrán siúd aige gan tús gan deireadh = an-fhada agus gan é ag teacht le chéile
Ní bheidh tús ná deireadh ar an obair sin go deo = an-mheathta, an-tsáruighthe
TUILLEADH (1) ▼
Is fear gan deireadh ná tosach é = mí-stuama, liopastach
3.
fuighleach; an chuid de rud nachar hídigheadh fós.
a.
·
Sin í deireadh na móna (na feamuinne, na bhfataí, an tae, an phlúir, an bhainne, an choirce, an fhéir, an tobac, an airgid, an fuisce, na feola, na dtáirngí, an ádhmaid, na h-ola, an bhealadh, agus rl.)
+–
Sin í deireadh na móna anois = tá an mhóin ídighthe ar fad
Ní bheidh deireadh an choirce curtha aige Lá na Faithche seo chugainn
TUILLEADH (17) ▼
Céard a rinne sib le deireadh an bhainne?
Cá ndeachaidh deireadh an fhéir a bhí annsin? Bhí glaicín deas ann
Tá deireadh mo chuid tobac caithte agam
Tá deireadh a bhfuil de leasú ann anois ídighthe hébrí céard a dhéanfar
Tá deireadh na raithnighe curta isteach faoi na beithidhigh anocht. Caithfidh sib a dhul ag baint leabthachaí feasta, má bhíonn siad (na beithidhigh) i bhfad eile istigh
Tá a ndeireadh istigh anois (fataí)
Tá a deireadh bainte agam (móin)
Tá a ndeireadh ar fáil = deireadh an dreama a bhí imighthe
Tá a ndeireadh imighthe uaidh anois (clann)
Tá a ndeireadh marbhuighthe i mbliana (iasc)
Tá a deireadh triomuighthe i mbliana. Dheamhan fód eile a thriomóchas
Tá a deireadh díolta anois (móin)
Tá deireadh na h-udhachta amuigh anois aige
Tá deireadh an phórtair ólta anois
Aire dhaoib! Beidh deireadh na feola sclamhta aige seo thuas mara dtapuighthear é
Diabhal bliain ó indiu go bhfeicidh tú deireadh an airgid sin le fán. An rud a fhaightear go dona, imigheann sé go dona
Tá deireadh na bracha teagtha as anois = níl níos mó bracha ann
+–
"Níl a fhios cé's fhearr a thús ná a dheireadh" = má bhítear ag roint rud, b'fhéidir gur diomdhaighe a bheadh an fear tosaigh ná an fear a gheobhadh an roint dheireadh
Beidh mise luath go leor. Tóigidís leo í. "Níl a fhios cé's fhearr a thús ná a dheireadh."
TUILLEADH (4) ▼
Deir siad nach mbíonn an chéad-fhear buidheach ná diomdhach, agus deir siad freisin nach bhfuil a fhios cé's fhearr a thús ná a dheireadh
Deir sibse gur indeireadh na bliana a rugadh mise, ach deirimse nach bhfuil a fhios cé's fhearr a thús ná a dheireadh. Má tá mé mall féin, is minic freisin a rug cú mhall ar a cuid, agus ní bhíonn de chailleadh ar dheireadh an mhála féin
Níl agamsa ar aon-chor ach an drioball, ach níl a fhios, adeir siad cé's fhearr a thús ná a dheireadh
Ní bhfuair mise aon-tús ar an bhfeamainn. Bhí 'chuile dhuine ann rómham, ach b'fhéidir gur eirigh an oiread liom in a dheidh sin agus a d'eirigh le 'chuile dhuine. Níl a fhios ag duine cé's fhearr a thús ná a dheireadh
·
Seo é deireadh an chogaidh (deireadh na dolaidheachta, an tslaghdáin, an fhiabhrais, na bruithtínighe, na ndoigheachaí meisce, deireadh an dinnéir, an tsuipéir, an lóin, an damhsa, na bainse, na báire, an chluiche, na faice, an chleis, na báistighe, an tsneachta, an tseaca, na tóirnighe, na gaoithe móire, na croisínteachta, an iascaigh, an tárluighthe, an ghróigthe, an leasuighthe, an lánuighthe, an chuir, an ghort-ghlanta, an chruachta, na caoladóireachta, na tuigheadóireachta, na gréasaidheachta, na carraerachta, na siúinéarachta, agus rl.)
+–
Is gearr uait deireadh na dolaidheachta anois
Tá sé indeireadh an fhiabhrais anois. Chuaidh sé thrí aoidheo trí nó ceathair de laetheantaí ó shoin
TUILLEADH (3) ▼
Sílim go bhfuil muid indeireadh an tsneachta dhá fhada go dtí é. Tá sé in a chlaochmú
Tá tú ag dul isteach i ndeireadh an tseaca anois. Is furasta aithinte ar an spéir anocht é
An bhfuil aon-bhaoghal ort a bheith indeireadh na caoladóireachta fós?
·
Deireadh an áil (na féinne, an teaghlaigh, Chloinn Mhac Chonfhaola agus rl.)
+–
'Sé deireadh na Féinne é = Oisín indiaidh na Féinne é; muirín a bhánóchaí go dtí duine nó beirt, nó baile go dtí teach, nó ál éan go dtí éan amháin agus rl.
Smál eicínt a bhí orra sin. Tá sé sin anois ar dheireadh na Féinne. Níl an deoraidhe eile aca 'san gcomhaireamh ceann, th'éis go raibh dháréag aca ann
TUILLEADH (4) ▼
Is mise deireadh na Féinne anois. Dhealuigh a raibh de thighthe eile ann uaim síos go bóthar. Tá mé liom féin anois ar bharr an bhaile
'Sí deireadh na Féinne anois an chearc sin. Níl fágtha agam dhá raibh de chearca agam ariamh ach í féin. Agus ní bheidh sí sin fhéin i bhfad ann má fhaghann sé siúd aon-leigean uirre. Bhí chúig cinn fhichead aca agam dhá bhliain ó shoin. Sin í an chreach agus an chreach nachar roinneadh
Chonnaic mise dhá theach déag annsin 'san am a raibh mé mo bhuachaill ag an S., agus níl ann indiu ach G. Tá sé ar dheireadh na Féinne … Ghread an chuid eile leo go Meiriocá, agus chuaidh scaipeadh orra ar 'chuile chaoi. Ba deacair a gcur idtoll a chéile indiu
Tá an bheirt sin anois ar dheireadh na Féinne. Bhuail díleághadh eicínt an chuid eile. Cailleadh iad ó dhuine go duine. Bhí ráidhte gurb é an teach nua a rinne é. D'athruigh siad amach aríst i sean-scioból agus dheamhan imeacht a tháinig ar aon-duine aca ó shoin. Ach is beag an chreach atá ann anois go bhfóiridh Dia orainn, ar scáth beirt
b.
·
Sin é anois deireadh a chuid feirge (a chuid macnais, suaimnis, uilc, meanmna, bróid, uabhair, reatha, móiréise, neirt, anála, spreacadh, sonais, séin, lághaidheachta, bóithreoireachta, fonnadóireachta, feadghala, scréachghala, síonghala, cuartaidheachta, deireadh a shaoghail agus a mhaitheasa, deireadh a chuid gáirí, a chuid caoineacháin, a chuid bróin, a chuid taighd, a chuid foighde, a chuid laetheantaí maithe, a cuid rístidheachta, a chuid díomhaontais; a chuid bochtaineachta agus rl.)
+–
Tá deireadh suaímnis feicthe ag S. anois = ní bhfuighidh sé níos mó suaimnis
Is gearr uaidh deireadh sógha anois má phósann an mac an ropaire sin
TUILLEADH (3) ▼
Sílim a bhuachaill (laogh) go bhfuil tú indeireadh do chuid macnais anois. Níl aon-fhéar ar gharrdha an L. le macnas a chur ort
Bhí mé indeireadh m'anála = séidthe ar fad
Tá sé indeireadh a spreacadh (lúid, neirt, agus rl.) = níl aon-spreacadh fanta ann
+–
Tá deireadh a cuid cuartaidheachta déanta anois má tá sí ag dul ag pósadh
Tá sé in am agad deireadh do chuid caoineacháin a bheith déanta agad feasta
TUILLEADH (6) ▼
Sin é deireadh a chuid gáirí muis: beidh ceol thar phíobaireacht aige feasta in a h-aice siúd
Tá deireadh a chuid laetheantaí maithe caithte = sean-fhear; nó duine ar mhó d'anró ná de shógh a bheadh indán dó feasta
Ní fiú an sean-treabhsar sin a dheasú anois. Tá deireadh a chuid laetheantaí maithe caithte
Tá deireadh a chuid rístidheachta feicthe aige anois. Caithfidh sé a chuid alluis a chur feasta
Sin é deireadh a (bhur) gcuid bóithreoireachta aríst i mbliana. Amach as sin ní fhágfaidh sib
Is gearr go mbeidh deireadh na caraerachta déanta agam i mbliana
+–
Tá deireadh a chuid fataí ithte = tá sé réidh; is gearr an bás uaidh
Ba mhaith an daimhseóir é, ach tá deireadh a chuid damhsa déanta sílim = tá sé réidh
TUILLEADH (3) ▼
Ní dhéanfaidh sé aon-bhalla eile. Tá deireadh a chuid ballaí déanta
Ní mharbhóchaidh sé aon-chearc eile. Tá deireadh a chuid cearc marbhuighthe anois
Tá deireadh mo chuid oibre-sa déanta anois, tá faitíos orm. Is gearr a mhairfeas mé
+–
Nach mór an néal atá ag teacht air seo thíos indeireadh a shaoghail thall: a dhul ag fáil stalach dó. A Dhia láidir giorróchaidh sí leis
Is beag atá mo leithide-sa indeireadh mo shaoghail thall i ndon a dhéanamh
TUILLEADH (3) ▼
Tá an t-athair indeireadh a shaoghail anois
Nach beag an tsúil le Dia a bhí aige, indeireadh a shaoghail agus eile a dhul ag déanamh a leithide de chleas
Duine ar bith atá indeireadh a shaoghail mar tá mise, tá rud ar a aire
+–
Is beag é m'fhoghail-sa anois. Tá mé indeireadh mo shaoghail agus mo mhaitheasa = níl mé indon faice oibre a dhéanamh. Tá mo chuid oibre ar iarraidh
'Ar ndú' ní ag faire ar an sean-fhear bocht sin atá indeireadh a shaoghail agus a mhaitheasa atá tú
TUILLEADH (2) ▼
Duine ar bith atá indeireadh a shaoghail agus a mhaitheasa mar atá tusa anois, is gearr le dhul é
Ní fhéadfadh sé rud ar bith níos measa ná sin a dhéanamh indeireadh a shaoghail agus a mhaitheasa
c.
·
Seo é deireadh oíche (deireadh lae, deireadh na bliana, an earraigh, na Nodlac, na h-Inide, na Cincíse, na seachtaine, na míosa, na gealaighe, na trágha, an rabharta, an tsaoghail, an domhain, agus rl.)
+–
Tá sé in a dheireadh lae
TUILLEADH (6) ▼
Bhí sé in a dhiúin (nó niúin) bheag agus in a dheireadh lae
Bhí sé in a dhiúin bheag agus in a dheireadh lae, an capall ag dul ar scáth na cupóige agus an chupóig ag dul do'n Domhan Soir … (as sean-scéal)
Is gearr go mbeidh sé in a dheireadh oíche
Ní fiú dhuinn a dhul ag bacadh anois leis. Tá sé in a dheireadh lae
Dhúisigh mé am eicínt amach i ndeireadh na h-oíche, ach thuit mé 'mo chodladh aríst
B'fhéidir nach mbeadh a fhios agad céard a dhéanfainn amach annseo indeireadh bliana
+–
D'imigh mé deireadh oíche (/d′er′əw/ nó /d′er′ū//)
Deireadh oíche a d'imighidís i gcomhnaí
TUILLEADH (5) ▼
Tús Aoine nó deireadh Sathairn, níor thriomaigh siad ariamh dhá dteagaidís fliuch = deirtear seo
Tá deireadh gealaighe anois ann
Bhí deireadh trágha ann, agus ní raibh dhá ghabhailín fheamainne bainte aige
Fan go dtí deireadh an lae
Níor tháinic sé isteach go dtí deireadh an Aifrinn
+–
Tá muid ar dheireadh an rabharta indiu = tá sé caithte
Lá saoire eicínt ar dheireadh na Nodlag a bhí ann ar aon-chor
TUILLEADH (7) ▼
Lá eicínt amach ar dheireadh na h-Inide anuiridh a phós sé
Bhí muid ar dheireadh a (ar) mbéilí nuair a tháinic sé isteach
Níl sásamh ar bith aige sin a theacht ag cuartaidheacht mara mbeidh na daoine ar dheireadh an pháidrín
Chuaidh mé oíche soir ann ar dheireadh gealaighe
Tháinic sé isteach ar dheireadh an Aifrinn agus chuaidh sé ar a leath-ghlúin
Tá muid ar dheireadh na gealaighe anois
Déarfainn go bhfuil muid ar dheireadh an chogaidh
+–
Marab fhuil ag Dia 'sé deireadh an domhain é = is gearr uainn deireadh an domhain (déarfaí é le báistigh shíorraí, le cogadh uathbhásach, nó rud ar bith neamh-iondamhail mar sin)
Tá sé in a dhórtadh aríst indiu. An tseachtain seo as éadan. Marab fhuil ag Dia, 'sé deireadh an domhain (an tsaoghail amantaí) é
TUILLEADH (2) ▼
Ná bac leis an saoghal anois. Ní bheidh aon-dhuine ann in a dhiaidh seo. 'Sé Cogadh an Domhain é. 'Sé, agus 'sé deireadh an domhain é ach grásta Dé
Bhfaca tú an chaoi a gcaitheann sé na scaltrachaí le goirid. Agus an chuma atá air ag báisteach. Dheamhan fiú agus an lá a tháinic aon-samhradh anois le chúig bhliana, a bhféadfá caitheamh dhíot le bruthghail. Ó, 'sé deireadh an Domhain é ach grásta Dé
d.
+–
Fataí deireadh bliana iad sin, agus níl aon-chúis leo
Sin uainín deireadh bliana
TUILLEADH (3) ▼
Sin é an cur deireadh bliana. Má 'seadh féin, níl aon-chailleadh air
Tá glac mhór de mhóin deireadh bliana thuas annsiúd agam, ach dheamhan ceannacht a gheobhas mé uirre go bráth = móin a baineadh mall is an mbliain, nuair a bhí séasúr na móna caithte
B'fhearr duit gan ál deireadh bliana ar bith a chur síos. Bíonn siad an-mheathta = an t-ál a theagas amach indeireadh an ghuir, bíonn sé an-mheathta
e.
+–
Indeireadh na bliana a rugadh tú = duine nach mbeadh in am le h-aghaidh solamair ar bith dhá mbeadh ag imeacht
Tá an dinnéar go díreach ithte againn. Dhá dteagthá scaithín beag níos túisce, bheadh rud eicínt le fáil agad. Is cosamhail gur indeireadh na bliana a rugadh tú
TUILLEADH (3) ▼
Sé do thráth a theacht anois. Indeireadh na bliana a rugadh thú. Níl sdriog 'san mbuidéal nach bhfuil ólta
Leig tú buille deireannach ort féin é. Indeireadh na bliana a rugadh thú siúráilte go leor. Ach idtús na bliana a rugadh S. annseo bail ó Dhia air. Bhí sé istigh nuair a bhí an bheadaidheacht bheag sin ann
Shoraidh dhaoib nachar chuir bealadh faoin a (bhur) n-ioscadaí, agus a bheith annseo tamaillín níos túisce. Bhí geampa breagh de bhradán agam a tháinic ó Ph. Indeireadh na bliana a rugadh sib
f.
+–
Ná fág tú féin ar deireadh = ná fág thú féin gan tada, nó taobh le cuid an bheagáin (le duine a bheadh ag roint ruda); ná déan droch-eineach ort féin
Má fhágann tú é siúd ar deireadh, ní bheidh aon-seasamh faoi chaolachaí an tighe leis
TUILLEADH (7) ▼
Roinn mé é cho cothrom agus a d'fhéad mé agus an té atá ar deireadh bíodh. Dheamhan neart agamsa air. Is leor do dhuine dhona a dhicheall a dhéanamh
'Sé an chaoi a bhfuil an saoghal seo: bain amach a bhféadfaidh tú, agus an té a bhéas ar deireadh, a chead sin a bheith aige. 'Chuile rud ag luighe ar an lagar agus an lagar ar an talamh
Ná bac thusa le S. ach tapuigh do chuid fhéin cho uain agus a fhéadfas thú. 'Sé S. an fear céadna nach mbeidh ar deireadh feicfidh tú fhéin air. Tá sé sin sáthach triollúsach len a cheart a bhaint amach
Tá truaighe agad do Bh. Ná bíodh muis ná a dhath. Ní bheidh B. ar deireadh, deirimse leat, má bhíonn fód ar bith ag aonduine eile 'san tír
Ní bheidh sé sin ar deireadh d'fhuireasbhaidh posta. Tá éadan aige ar chaoi ar bith, bíodh foghluim air nó ná bíodh!
'Sé fear a rointe atá ar deireadh. Breagh nachar choinnigh tú stiall duit féin
Tabhair an leabhar air, nach bhfágfaidh D. é féin ar deireadh, hébrí cé a bhéas uireasbhach
+–
"An Té a chruthaigh Neamh agus talamh, níor fhága sé É Féin ar deireadh" (sean-fhocal) = níor fhága Dia É Féin ar deireadh; choinnigh sé rud eicínt Dó Féin; 'sé ceart fear rointe nó fear ceannais gan oirille a dhéanamh air féin
An t-airgead sin atá dhá leigean amach! Gheobhfaidh mise agus tusa a (ar) gcuid dhó (dhe), ach an Té a chruthuigh Neamh agus Talamh níor fhága Sé É Féin ar deireadh. Beidh an ceann-reamhar ag na comhairleachaí
TUILLEADH (3) ▼
Fuair P. seacht gcínn, M. seacht gcinn, agus cuid ar leith na coimhlinnte mar adeireadh P. T. ag fear na h-eangaighe. Ní taobh le seacht gcinn a bhí sé ar chaoi ar bith, ach an Té a chruthuigh Neamh agus Talamh níor fhága Sé É Féin ar deireadh. Sin é an chaoi a mbíonn sé
Thug sé búrla nútaí (nótaí) do'n Gh. "Roinn amach iad sin ar na fir sin" adeir sé, agus isteach leis féin 'sa teach. Fuair 'chaon duine aghainn dhá raibh ann punt an duine hé brí cé mhéad a d'fhan ag an G. in a dhiaidh sin. Bí siúráilte nach hé cuid an bheagáin é. An Té a chruthuigh Neamh agus Talamh níor fhága Sé É Féin ar deireadh, adeir siad
Tá siad sin in ainm agus a bheith dhá dhéanamh sin in aisce — gan pighinn gan bonn — ach ní bhíonn siad gan ailp a bhaint as in a dheidh sin. Cuirfidh mise geall leat gur mó a gcion féin di as deireadh na cúise ná cion na ndaoine bochta a roinneann siad orra é. An Té a chruthuigh Neamh agus Talamh níor fhága Sé É Féin ar deireadh. Ní fhágfaidh siadsan iad féin ar deireadh ach an oiread
4.
a.
+–
Tá sé ag teacht 'san deireadh = tá sé ag teacht faoi dheireadh
Feicfidh tú féin 'san deireadh gurb agamsa atá an ceart
TUILLEADH (5) ▼
Oibrigh leat anois. Beidh aithmhéala ort 'san deireadh = ach a mbeidh 'chuile shórt déanta agad
Cé aca de'n bheirt is fhearr 'san deireadh in a dheidh sin?
Dhá ndéanthá an saoghal mór dóib sin, aon-mheas amháin a bheadh ort 'san deireadh
Aon-chás amháin é 'san deireadh, a dhéanamh nó gan a dhéanamh.
Th'éis a raibh de chion aige ar ghasúir ariamh, ní raibh neart ag gasúr ar bith a thaobhachtáil 'san deireadh = goirid shul a bhfuair sé bás
+–
"An rud a bhíos dhá shíor-luadh, teagann sé isteach 'san deireadh"; nó "déantar é 'san deireadh" (sean-fhocal) = má bhíonn síor-chaint faoi rud, déantar é 'san deireadh; nó má bhíonn síor-fhaitíos roimh rud, teagann sé isteach 'san deireadh
Agus rinne tú an cliabh! Dar fiadh is ait a chruthuigh tú! An rud a bhíos dhá shíor-luadh, teagann sé isteach 'san deireadh
TUILLEADH (3) ▼
Agus tá sí pósta indiu. Is minic cheana a bhí sí in ainm agus a bheith ag dul ag pósadh, ach an rud a bhíos dhá shíor-luadh, chreidim go dteagann sé isteach 'san deireadh
Ní theagadh iadhadh air le mo chuímne ach ag caint ar an mbás, agus chreidim an rud a bhíos dhá shíor-luadh go dteagann sé isteach 'san deireadh. Tá sé féin imighthe anois, an duine bocht!
Tá an cogadh anois ar ghort abhaile thar agus ariamh. Is minic a chuala mé luaidreáin ó a thosuigh sé, go dtiocfadh sé go h-Éirinn shul a stopadh sé, agus an rud a bhíos dhá shíor-luadh, déantar é 'san deireadh
+–
Tháinic olc air as a dheireadh = indeireadh na ngnaithí
Mara leigidh tú dhom, buailfidh mé thú as a dheireadh.
TUILLEADH (9) ▼
'Sé'n chaoi a mbeidh sé agad as a dheireadh go mbeidh tú gan Murchadha gan Mánas
Beidh tú ag míoladóireacht leis, nó go dtugaidh sé fút é as a dheireadh
Níl a fhios agam cé'n chaoi a mbeadh sé as a dheireadh marach gur árduigh mise liom T. Bhí an ceann eile an-líomhtha ag troid
D'eirigh sé as a dheireadh, agus ghread leis
Is doiligh a rádh céard a thárlóchas as a dheireadh. Níl aonduine indon a rádh céard is cor do'n scéal sin fós
Gheobhaidh Sasana garbh as a dheireadh é, agus tuilleadh ghéar de'n diabhal aice. Is fada dhá thuaradh sin di féin í
M'anam nach bhfuil a fhios agam fhéin cé a bhéas buidheach nó diomdhach as a dheireadh, agus dheamhan an miste liom
Tabhair cead a chinn anois dó. É féin a bhéas síos leis as a dheireadh
Dhá bhfágtaí eatorra é, agus gan eadarascán ar bith a dhéanamh chaochfadh an druinníneach beag é as a dheireadh
+–
D'eirigh sé faoi dheireadh agus faoi dhó agus shiubhail sé amach = faoi dheireadh thiar; nó at length go minic. (Faoi dheoidh? Faoi dhógh? Bíonn fuaim leathan air i gcomhnaí is an gcaint, ach thiocfadh dó gur "faoi dheoidh" a bhí ann an chéad uair agus nuair a sheirg an focal dheoidh, gur cuireadh focal so-thuigsionach in a leabaidh: fearacht gleorach > glórach; fialnáire > feálnáire agus rl. Tá an focal "cách" ag déanamh "cáit" ag daoine agus in áiteachaí ar fud na Gaillimhe ar ala na h-uaire. Ní feasach dom go bhfuil an leagan "faoi dheoidh" is an gcaint munab é an leagan réamhráidhte é. Ach tá "faoi dheireadh agus faoi dhó" an-tréan isan gcaint)
D'éist mé féin scathamh maith leis, ach faoi dheireadh agus faoi dhó, thosuigh mé ag cur in a aghaidh. Bhí sé in a sháraidheacht ar an toirt
TUILLEADH (5) ▼
Chaith sé an-fhada idir-chamánaí nó go ndeachaidh mé féin síos chuca faoi dheireadh agus faoi dhó agus gur fhiafruigh mé dhíob, céard a bhí fútha a dheanamh leis, agus é a chur ar thaobh eicínt …
Bhí an laogh suas le uair idir chnámha agus é cínnt orm fhéin a thabhairt liom. D'fhan mar sin go ceann dhá lá, agus shílfeá nach raibh daor-bhasctha di chor ar bith. Ach bhuail donacht annsin í, agus chaith sí mí mhór fhada idir luighe agus eirghe. Diabhal mé gur shíl mé féin go srianfadh sí as, ach cailleadh í faoi dheireadh agus faoi dhó
Bhí sé ag imeacht ag mungailt faoin a fhiacail, agus ag giorán (gearán) go neámhaí, agus thob ann agus thob as aige. D'eirigh mé féin faoi dheireadh agus faoi dhó. "Mara bhfuil rún agad a thabhairt uait" arsa mise, "coinnigh é," agus amach liom an dorus
Chuaidh chúig scéala suas ag glaodhach air. Tháinic sé anuas faoi dheireadh agus faoi dhó
Chaith sé ceathramhadh uaire ag braithteoireacht, agus ag cartadh an phíopa siúd. D'oscail sé a bhéal annsin agus d'fheicfeá ag leigean siar a sheile é. "Dheamhan a fhios agam fhéin", adeir sé faoi dheireadh agus faoi dhó. Is mór dhá fhonn a tháinic orm failm de chic a thabhairt do'n phíopa
+–
Labhair sé faoi dheireadh = 'san deireadh; at last
An bhfuair tú é faoi dheireadh?
TUILLEADH (7) ▼
Dheamhan an féidir go dtáinic sé abhaile faoi dheireadh
Deir tú leis a thosuigh ag caint liom faoi dheireadh
Dhá bhfaghainn leigean ar bith air faoi dheireadh, scarfainn leis an mbeithidheach ar an méid a thairg sé uirre
Agus tá sé ag dul ag pósadh faoi dheireadh!
Rinne sib an claidhe faoi dheireadh th'éis cho fada agus a bhí sib ag caint air
Briseadh é faoi dheireadh. Is fada sin ag teastáil uaidh
Má choinnigheann sib an bóthar sin seaduighthe, agus gan suaímneas ar bith a thabhairt dóib faoi, déanfar é faoi dheireadh ('san deireadh)
b.
·
Indeireadh na cúise (na faidhleála, na rúcála, na ngnaithí agus rl.); rinne sé é faoi dheireadh thiar; rinne sé é faoi dheireadh thiar thall; rinne sé é as deireadh na cúise; indeireadh na scríbe; as deireadh na faidhleála; as deireadh na rúcála
+–
Tháinic tú faoi dheireadh thiar 'nuair a chinn ort is 'chuile áit eile
Agus tá sé thart faoi dheireadh thiar. Dar mo choinsias, má tá féin, tá sé in am sin aige = at long last (at last = faoi dheireadh)
TUILLEADH (10) ▼
Tá rún pósta aige faoi dheireadh thiar! M'anam nach miste dhó sin ach oiread! Is fadó an lá ó dubhradh gur mhac é
Thug sé dhom é faoi dheireadh thiar, agus mé 'mo shiún sincín aige dhá iarraidh air leis an fhad seo
Agus bhásuigh sé faoi dheireadh thiar! Bhí aois chapall na muintire aige sin go ndéanaidh Dia grásta air!
Rinne sé é faoi dheireadh thiar thall 'nuair a bhí muid sáruighthe ag tuineamh leis. Má rinne féin, ní mórán slaicht a chuir sé ar a shaothar. Is mór an ghráin é. B'fhearr liom gan déanamh é anois!
Faoi dheireadh thiar thall tháinic sé i leith go dtí mé agus dubhairt sé i gcogar liom a dhul in éindigh leis …
Agus d'eirigh tú as an gcaoineachán faoi dheireadh thiar thall! Dar príosta is ait a chruthuigh tú!
Tá sí bainte aige ar éigin faoi dheireadh thiar thall, ach 'sé a bhfuil ann é, 'sé sin
Is fada atá sé ag gealladh dhom, ach fuair mé í faoi dheireadh thiar thall
Tóigeadh é faoi dheireadh thiar thall. Nar theagaidh sé amach choidhchin muis! Is iomdha mailís atá déanta aige ar dhaoine bochta, ó a thosuigh sé ag díolachán annsin.
Is beag nach bhfuil sé curtha aige faoi dheireadh thiar thall. Cidh Dia muise go bhfuil sé in am sin aige.
+–
Níl a fhios agam féin céard a dhéanfas sé as deireadh na cúise (i ndeireadh na cúise) = as a dheireadh; faoi dheireadh thiar thall; nuair a rachas sé ar an sciain is géire; "in the last analysis".
Dhíol sé an bhó ar na chúig phunt dhéag as deireadh na cúise. Chreidim go mba mhór leis a tabhairt abhaile
TUILLEADH (5) ▼
Déarfá nach raibh sé an-líomhtha ag a pósadh, ach phós sé í as deireadh na cúise. Má phós a mhaisce, fuair sé spré mhór
Is beag 'e mheas a bhí againn air sin, ach diabhal mé go ndéanfaidh sé gníomh as deireadh na cúise
Níl fear ar bith indon a rádh céard is cor do'n chogadh seo as deireadh na cúise
Agus nach hé S. a raibh an ceart aige as deireadh na cúise. 'Deile?
Má tá tú sáthach fad-bhreathnuigheach, is follasach duit féin as deireadh na cúise gur mise atá ag rádh na fírinne
+–
Ghoin m'aire mé indeireadh na scríbe, ach bhí an anachain déanta = faoi dheireadh thiar; indeireadh na cúise
Imreochaidh sé ort indeireadh na scríbe nó is ait a oibreochas tú!
TUILLEADH (6) ▼
Ní bheidh aige ach cuid de'n mhagadh indeireadh na scríbe
M'anam go mba mise ba lugha tuirse indeireadh na scríbe = indeireadh an aistir
Foighid ort go mbeidh muid ag deireadh na scríbe. Annsin tig linn a' (ar) rogha rud a dhéanamh. Maidir len a dhul ag déanamh moille faoi bhealach!
Indeireadh na scríbe, níl fear ar bith is fhearr ná an té nach gcuirfidh araoid ar cheachtar aca, ach cead aca fhéin a phléidh le chéile
Feicthear dhomsa indeireadh na scríbe nach bhfuil goir ag fear ar bith ar an saighdiúr. Breathnuigh ar J. Ph. Feacha a bhfuil sé a fháilt d'airgead! É féin agus a bhean agus a chuid gasúir fré chéile!
Bainfidh ceann eicínt aca amach é, má theigheann siad 'un dlí, ach i ndeireadh na scríbe, is cuma eatorra é. Is beag is fiú an áit nuair a bhéas na dligheadóirí réidh leis
+–
Tháinic sé amach ar lom an bhóthair as deireadh na faidhleála, agus d'iarr sé fear ar bith dhá raibh ann ag troid = as deireadh na cúise
Thusa a bhéas síos leis as deireadh na faidhleála, agus ní eisean
TUILLEADH (1) ▼
As deireadh na faidhleála ba mhian leis a dhul ar lághaidheacht, ach diabhal cos an chinn eile nach ag borradh leis an achrann a bhí sé
·
Gheobhfadh sé faoi na foraí é as deireadh na rúcála marach gur dealuigheadh iad = bíonn achrann nó siúite nó glacamas lámh i gceist annseo go h-iondamhail .i. "rúcáil achrainn".
Dheamhan a fhios agamsa cé a bheadh donuighthe indeireadh na rúcála, marach an ghrifisc sin thiar a theacht ann
5.
+–
Cé a tháinic isteach faoi dheireadh? = cé hé an duine deireadh a tháinic isteach; who came in last?
Cé'n áit a bhfacaidh tú é faoi dheireadh?
TUILLEADH (12) ▼
Céard a d'ól sib faoi dheireadh?
Cé'n chruach a bhuail sé faoi dheireadh?
In óispidéal na Gaillimhe a bhí sé faoi dheireadh, ach ní raibh siad indon aon-leas a dhéanamh dhó ann
Is fhearr é ar chuma ar bith ná an áit a raibh mise faoi dheireadh
An cléireach a raibh mise ag caint leis faoi dheireadh, ní thiubharfadh sé saoradh ná séanadh dhom faoi. Thosuigh mé fhéin ag bagairt phóilíos air, ach ba shin é a raibh de mhaith ann …
Níor thug mé ar an "mbicycle" a bhí agam faoi dheireadh ach chúig phunt. Thiubharfainn scór air anois, dhá bhfaghainn air chor ar bith é
Chinn orm a fheiceál chor ar bith an uair faoi dheireadh a raibh mé ann
An t-ualach faoi dheireadh a thug mé liom, as an gcruaich thuas a thug mé é
Ní raibh aon-chaint air sin 'san bpáipéar faoi dheireadh a tháinic againne
An leitir faoi dheireadh a tháinic uaidh, dubhairt sé go raibh sé ag déanamh mar adéarfá leis é.
An madadh faoi dheireadh a bhí agam, d'imigh sé le dúchas nó diabhal eicínt, agus níor facthas ariamh é. An ceann roimhe sin mharbhuigh mótar é. Níl na mádraí ag eirghe liom
Sílim go n-athruigheann sé lóistín 'chuile sheachtain mórán. An lóistín faoi dheireadh a raibh sé, is beag nachar cailleadh ann é leis an ocras
+–
Bhí sé annseo an lá faoi dheireadh agus mara raibh dradaireacht le fáil uaidh, ní lá go maidin é = the "last" day, the "other" day; an lá cheana
Chaith sé tamall mór ag caint leis an lá faoi dheireadh
TUILLEADH (3) ▼
Tháinic sé isteach annseo an lá faoi dheireadh, agus hébrí cé'n sórt caint a bhí ar siubhal aca sin tháinic buile chatha air nach ndeachaidh na daoine ag bhótáil
Ní tada é indiu ar ghualainn an lá faoi dheireadh. Sin é an lá a raibh sé spréachta!
An bhliain faoi dheireadh a raibh sé 'san mbaile, ní dhearna sé tigheachas ar bith. Dheamhan mórán le seachtain a chaith sé annseo sílim
6.
+–
Is mór a chuirfeas an bháisteach seo an Foghmhar 'un deireadh = siar; gan é a bheith in alt a bhainte cho luath agus ba cheart dó; amanntaí 'un donachta freisin
Bliain fhliuch a bhí innte. Beidh an t-arbhar 'un deireadh = siar; deirtear "ar deireadh" freisin scaithtí
TUILLEADH (5) ▼
Ní fheicfidh tú aon-fhata nuadh isteach imbliana nó go gcaithtear Domhnach Chrom Dubh. Chuir an sioc sin faoi Bhealtaine 'un deireadh ar fad iad
Is mór atá na cnothannaí 'un deireadh imbliana: bliain thirm
Is beag an dochar dóibh a bheith 'un deireadh fhéin agus gan aon-scalán gréine a fháil le dhá mhí, ach scalán fánach
Diabhal mórán a chuirfeas an múr sin 'un deireadh iad, mara dteagaidh tuilleadh.
Tá an crainnín sin go mór 'un deireadh le h-ais a bhfuil eile aca ann. Meastú cé'n chiall? Shílfeá go bhfuil sé in áit cho cóireamhail le ceachtar aca
+–
Is mór an cur 'un deireadh orm na cupla lá sin a chaith mé ar an leabaidh. Ba iad an dá lá móna ab fhearr an bhliain seo iad. Dhá mbaininn dhá shleághan an t-am sin agus a caitheamh suas in a cora, bheadh sí tirm anois
Tá dasachaí go h-árd as cionn talmhana, ach má tá indán agus go dtiocfaidh glasreodh ar bith seaca, is an-chur 'un deireadh orra é
TUILLEADH (4) ▼
Is diabhlaí an cur 'un deireadh orm nach bhfuil an capall agam. Bheadh an fheamainn seo amuigh ar na garrantaí agam cupla uair an chluig de lá, thar agus a bheith ag sceidínteacht mar seo léithe in a boirdíní asail
Ba mhór an cur 'un deireadh air leis an scaradh nach raibh barra aige. Ní bheadh stró ar bith í (móin) a scaradh annsiúd le barra. Tá plás réidh ann
Is cur 'un deireadh ar na daoine annseo, nach bhfuil bealach portaigh aca díreach suas ó'n mbaile, agus gan dhá mhíle tiompaill (timpill) a bheith orra, mar atá
Tá tú 'un deireadh leis an gcur imbliana = níl an oiread curtha agad agus ba cheart a bheith an tráth seo
+–
Tá sé ag dul 'un deireadh = ag dul ar gcúl; tá sé ag tabhairt uaidh; gan an spreacadh ag fanacht ann, nó an mhaith
Tá na fataí ag dul 'un deireadh = ag feochan; na dasachaí ag slabhcadh
TUILLEADH (7) ▼
Níl rása ar bith dhá shaoghal is fhearr an fear ná an darna rása, ach ó a bhéas sé sin bailighthe aige, gabhfaidh sé 'un deireadh
Tá sé in am aige a bheith ag dul 'un deireadh. Nach bhfuil sé go h-árd as cíonn an dá scór?
Is mór a chuaidh sé 'un deireadh ó a chonnaic mise go deireannach é. Tá sé in a scairíneach ag an obair
Dheamhan ionga ná orlach ag teacht ar na h-oinniúin sin amuigh. Ag dul 'chun deireadh atá siad, sílim
Is diabhlaí nach mbeadh biseach eicínt faoi'n laogh beag sin, agus an aire atá dhá thabhairt dó. Ach dheamhan é. 'Sé an chaoi a bhfuil sé ag dul 'un deireadh
Tá mé ró-mhór 'un deireadh anois le dhul ag comórtas le buachaill óg mar thusa, ach bhí lá ann, agus ní bheadh tuilleamaí ar bith agam leat le láighe ná le sleághan ná le aon-obair eile
Ag dul 'un deireadh a bhéas tú 'chuile lá feasta
·
Tá tú ar deireadh leis an gcoirce = 'un deireadh
Tá an Foghmhar ar ('un) deireadh imbliana
Deireadh in iontrálacha eile (100+)
+
→
abair
Is mór adubhairt sé ariamh go ndéanaidh Dia grásta air, ach tá a shraith ar lár faoi dheireadh
TUILLEADH (1) ▼
Tá J. ag cur a chosa uaidh ag iarraidh pósadh freisin anois. Dubhairt sé leis an athair an lá faoi dheireadh, bean a fháil dó nó an sagart! Anois céard adeir tú le Gaillimh agus gan ann ach baile beag!
Ní raibh sé sásta a bheith in a dhochtúr nó go mbeadh sé in a árd-dhochtúr, ach 'sén chaoi a raibh sé aige faoi dheireadh, bhí sé gan Murchadha gan Mánas
+
→
dá
Tá sé ag iarraidh a bheith ag freastal do thalamh agus é leath na gcuarta imithe ag cruinneál an rud eile sin. Sin é teanam an dá chailleach agus gan aon-chailleach ag tíacht. Ach sén chaoi a mbeidh sé as a dheireadh, ní bheidh Mrucha ná Mánas aige
TUILLEADH (1) ▼
Shílfeá gur dhá leath-deireadh cuit atá air!
→
dádach
Má's ag tnuthán le sean-dádach mar í sin atá sé, beidh sé as pósadh déarfainn. Ach diabhal mé go n-eireochaidh suaróigín eicínt leis as a dheireadh in a dheidh sin fhéin.
→
daigh
Ní fhaca tú aon-fhear ariamh ab fhearr a bhíodh ná é go mbuaileadh an doigh é, ach ó bhuailfeadh, mhaithfeá do Dhia gan a bheith ag éisteacht leis go n-imigheadh sí aríst. Ach ba bheag réidh an achair a thug sí dhó chor ar bith san aimsir dheireadh. Chothuigheadh sí i gcomhnaí é
→
dall 3
Is mise a bhí dallta ar chaoi ar bith an oíche faoi dheireadh ar a theacht amach uaibse. Níor léar dom mo láimh. Ar éigin na gcor agus na gcnámh nachar cuireadh soir ar mo bhéal agus ar m'fhiacla sa bpoll mór mé
Nach len a aghaidh sin atá sí ann. Cé'n mhaith di a bheith in a bean leanna mara bhfuil sí indon an dallach dubh a chur ar dhaoine. Sin é a gceird sin ar fad: thú a choinneál ar stropadh go gcaithidh tú an chianóig dheireadh. Bóthar agus bata a thabhairt duit annsin. Is cóir adubhairt an té adubhairt é: "Agus a liachtaí teach ósta ar ól mé ariamh coróin ann; Agus nach dtiubharfaidís dom lóistín na h-oíche"
→
damnaigh
Dhamnóchadh duine é féin leis an gcruithneacht chéadna agus gan faice dhá barr aige ins an deireadh, ach a chuid talmhana spíonta. Ná bac leis an gcruithneacht atá talamh na h-áite seo indon a thabhairt. Bhí Garrdha Mh. L. fúithe agam anuiridh, agus má bhí féin ba ghiobach an barr a bhí air
+
→
dán
Is diabhlaí a chruthuigh sí faoi dheireadh thiar agus dán a chur ar fhear eicínt. Ach an bhfuil fhios cé hé féin? Is mioniar Dé dhó muis, agus é a bheith ceangailte leis an tsuaróigín siúd. Is fada dhó a shaoghal. Níl againn a rádh ach go ndéanaidh Dia grásta air, mar is gearr go ndéarfar leis é ar aon nós
TUILLEADH (1) ▼
Níl indán socrú dóib. Ní fheicfidh tú aon-deireadh ar an gcogadh sin go deo
→
dánacht
Gheobhaidh tú luach do chuid dánacht' as a dheireadh. Má speidhearann sé siúd agad lá eicínt agus speidhearfaidh, ní fhágfaidh sé deoir ionnad
→
danra
An bhfaca tú aon-fhear ariamh is danra ná é, ar thada a rádh leis. Bhí mé lá thiar in éindigh leis i gC. Ch. Bhí an oíche ag teacht orainn agus muid i bhfad ó bhaile. Níor tháinig iabh ar a bhéal i gcaitheamh an lae ach ag caint ar a dhul abhaile, nó gur tháinig an tráth len imeacht. Annsin níor fhan smid ar bith aige faoi. An uair a chonnaic mé féin dhá leigean ro-fhada é ins an deireadh, d'iarr mé air a theacht. Spréach sé. Shílfeá gur mó dhá fhonn a bhí air a dhul do mo lascadh féin. Ní raibh goir agam an baile a shamhlú leis, gur tháinic sé dhá thoildeona féin ins an deire.
→
daoire
Tá éadach ar a dhaoirse anois. Chuaidh mé isteach G. an lá faoi dheireadh d'aon-uaim amháin go gceannuighinn báinín. Dheamhan báinín a leigfeadh sé amach as an siopa liom faoi choróin agus punt. "Chonnaic mé an t-am a mbeadh chúig cinn aca ag dul abhaile agam air" arsa mise. "Bailigheadh leo anois. Imeochaidh mé ins na ciomachaí scathamh eile"
Is daoitheamhail an duine é. D'iarr mé ceap air an lá faoi dheireadh, le tosach a chur ar mo bhróig, agus dubhairt sé nach raibh aon-cheap aige, aindeoin go raibh mé ag breathnú air istigh faoi'n drisiúr le mo dhá shúil, an puínte céadna. Faitíos go leasóchadh sé tada fúm: sin é an fáth nach dtiubharfadh sé dhom é. Thairgfeadh sé do dhuine é an uair nach dteastóchadh sé chor ar bith uaidh
→
daor 1
Casadh S. Th. istigh liom ag an mbearrbóir, agus b'éigin dom deoch a thabhairt dó. Cé a thiocfadh isteach in a' (ar) mullach ach M. Th. agus S. F. Ní raibh a dhul anonn ná anall agam ach seasamh do'n bheirt sin freisin. Bhris mé mo ghloine agus b'éigin dom íoc uirre. Idir 'chaon tsórt, ba daor an bearradh orm é ins an deireadh
Chruinnigh cluiche de'n dream seo thoir air, 'chuile lá dhá dteigheadh sé soir, agus bhainidís an dara thairt as i gcomhnaí, dá bhrughadh agus dhá chartadh eatorra, shul má theagadh sé anoir aríst. Dar fiadh muise, bhí sé in a dhóigh ceart aca! Ach tháinic an oiread críonnacht' dhó faoi dheireadh agus gur fhan sé uatha uiliog!
+
Dea bhreith orainn ar an lá deireadh!
TUILLEADH (1) ▼
Má bhíonn an Naomh Pádraig in a bhreith(eamh) orainn, tiúrfaidh sé deábhreith orainn le cúnamh Dé. Gheall sé nach bhfágfadh sé Cloinne Gael ar deireadh
+
→
deachma
Bhí cion cheithre cléibh fhataí annsin thuas agam arbhú aréir. Níor fhéad mé dhá gclúdú in áit a dtáinig scéala agam go raibh an bhudóig i dtinneas laoigh. Bhí sé amach in am suipéir go raibh an gó (gábh?) sin thart. Ba duibhe an oíche ná an phic, agus bhuail drugal mé a dhul soir ag plé leo an tráth sin d'oíche. Shíl mé dheamhan clóic a bheadh orra. Ní raibh amuigh ach corr-réaltóg agus ní raibh an ghaoth ó thuaidh. Ach mo léan deacrach, rinne sé an sioc deireadh oíche, agus mhill sé iad fré chéile. Níor chás é dhá mbeidís cruínn baileach fhéin, ach bhí siad fágtha in a scaipiúch agam ag ceapadh go sroichinn ar ais. Níl luach leithpighne mhaith anois ionnta ach a gcaitheamh ag an deachma. Is deacair do dhuine aonraic a bheith suas le 'chuile obair. Níl aon-ghoir aige air
TUILLEADH (2) ▼
Tá an scéal sin Mac Rí na nDeachmann ag S. Ó. B. Bhí sé dhá innseacht an oíche cheana thíos tigh na S. ach thoisigh P. ag sáruigheacht air sul a raibh mórán bail aige air, agus indar liom féin gur mó an rún a bhí aca as a dheireadh, a dhul ag bualadh crigíní ar a chéile. Níl cuí(bh)eamhlacht ar bith in P. má bhíonn duine ar bith ann a mbeith a fhios aige dadaí, bíonn sé ar an mbrúisceamhlacht sin. Measann sé gurb aige féin atá gach údar. Má's leat an scéal a chloisteáil buail soir ag an teach ag S. féin, agus innseochaidh sé duit é
Tá an slaghdán sin in a lionnán (leannán) agam anois le cheithre mhí. Ó dheamhan ar fhága sé amach mo chrioslaigh ó tholg mé é deireadh oíche ag dul ar aonach na Féile Michil. Dheamhan fágáil muis. 'Sé an scéal é: 'sé deachma na sláinte atá mé a íoc; sin nó 'siad mó chuid peirfhiachaí atá mé a chur díom. Ceann eicínt aca.
Bíonn an deá ghealladh i gcomhnaí aige, ach sin é a dheireadh. = geallann sé (go ndéanfaidh sé) rud, ach ní dhéanfaidh
→
dealbh 2
Theagadh sé thíos againne 'chuile oíche dhár dhealbh an ghrian, nó gur buaileadh suas as na cosa é faoi dheireadh, agus go mb'éigin dó fanacht istigh. Má ba fliuch fuar an oíche, theagadh sé. Sílim nar loic sé an oíche féin ar feadh scór blianta …
→
dealg
I sean-scéal tá cur-síos ar fhear agus ar bhean ag siubhal na coille agus é ag cinnt ar an mbean cathú a chur ar an bhfear cé nach cheal a shaothruighthe é. Ins an deireadh chrom sí síos. "Céard atá ort" adeir an fear. "Dealg a ghabh in mo chois" adeir sí, "agus ní fhéadaim a bhaint amach." Chuaidh an fear dhá bhaint amach di, agus sin é an chaoi a bhfuair sé fios di de'n chéad-uair
Deallruigheadh é muise ar an mbóthar aréir ag fanacht léithe. Tháinic sí faoi dheireadh thiar thall, ach b'fhada é. Bhí déidín tuitthe aigesan ag fanacht léithe ar aon-chor
→
déanach
Chaith mé an phighinn dheireannach dhéidheannach a bhí agam leis, agus sin é m'ómós agus mo bhuidheachas anois faoi dheireadh thiar
+
→
déan le
'Séard a rinneadh leis an airgead faoi dheireadh agus faoi dheoidh, agus badh é a bhí a dhéanamh leis ó thús, tugadh do'n tsagart é, agus cead aige a rogha rud a dhéanamh leis
TUILLEADH (1) ▼
Tá rud le déanamh le fear ar bith a bhéas ar a cheird sin: cead óil a thabhairt dó go n-ólaidh sé an fheoirlinn deireadh. Annsin cead aige beatha a bhaint as a chrága
Cá'id déanta suas í féin agus J. … Diabhal an féidir. Déanfaidh sí bún anois mar adeir an bádóir. Is fada í ag iarraidh duine eicínt a fhastú agus tá aice faoi dheireadh. Fanfaidh an liobaire sin mór léithe, mar chinn sé air féin aon-chailín a fháil
→
dearg 2
Tá deargadh tiaraí air, agus na míoltógaí agus na cleabhair ag déanamh ballséire air. Seachnaigí sib fhéin air. Má theangaíonn sib leis an leath deireadh chor ar bith aige, tosóidh sé ag bruimseálacht
+
Ní hé a dhearmad mo léan gan meabhrú dhom gur fhan unsa tobac orm an lá faoi dheireadh
TUILLEADH (2) ▼
Mo chuimne agus mo dhearmad, cé'n chaoi a ndeachaidh tú abhaile an oíche a raibh tú annseo faoi dheireadh
Sí an chúig dheireadh sin a chuir 'un dearmaid mé san gcomhaireamh. Níor chuimnigh mé uirre sin beag ná mór
+
→
deas 1
Is deas a d'eirigh posta glan fiuntach leis faoi dheireadh thiar thall
TUILLEADH (1) ▼
Is deas é, má's sin é an chaoi a bhfuil sé indon pláistéaracht a dhéanamh faoi dheireadh
→
deasaigh
Ní dheasóchadh sé isteach ins an "sate" (seat) le áit a thabhairt d'aon-duine eile dá mbeadh do chailleadh go deo leis. Bhí sé in aon-ghillín amháin annsiúd agus sean-mhná dhá dtreascairt faoi agus thairis, agus ní chorróchadh sé. Tháinic "conductor" an bhus faoi dheireadh agus chuir sé faoi ndeara dhó deasú isteach, agus deifir air
→
deasú
Tá sí i bhfastós faoi dheireadh thiar thall, th'éis mé bheith créachta aice i gcaitheamh na bliana. Mo ghrádh thú a thrapa. Ba mhaith ab fhiú coróin thú! Ghiorruigh tú leis an gcailín seo ar chaoi ar bith. Sin é an deasú anois uirre! (Francach gabhtha i dtrapa)
→
deil 1
Chaith mé an lá leis an "mbicycle" dhá dheisiú. Tá sé ar deil anois dhá mbeadh tyre deireadh agam. Ach sin é an aimiléis. Ní féidir a bhfáil.
→
deilbh 1
"An Crann Deilbh: de mhaidí coille a dhéantaí iad. Chaithtí a dtomhais le riail le fad áirid a bheith ionnta agus leithead áirid is na maidí treasna. Dhá chuaille a bheadh ann agus dhá mhaide treasna. Rinne P. M. Mh. ceann aca dhuinne annseo. Níl a fhios agam cá'il sé anois: ag imeacht is 'chuile áit a mbíonn deilbh le déanamh. Tá sé cho maith dhuinn anois sneachta a chaitheamh ar a lorg chreidim. Ní deilbh a dhéanfas muide go bráth aríst. Ní bheadh na gearrchaileadha sin indon aon-deilbh a dhéanamh … Cur síos an tSnátha ar an gCrann Deilbh (nó crann deilbhe; tá an dá leagan aige): an dá chuaille a chur in a seasamh annsin le balla: ceann ag corr na fuinneoige agus an ceann eile tuairim agus ag giall an dorais. Ní bheidís cho h-árd leis an áiléar sin baileach. An dá mhaide treasna a chur suas orra: ceann in íochtar agus ceann in uachtar agus iad ag dul isteach ionnta in eangaí mar a bheadh leabaidh. Bíonn rungaí ar nós dréimre 'san dá mhaide a bhíos in a seasamh ar a n-éadan: an t-éadan de na cuaillí a bhíos leat. Bíonn buimbiléad tuighe ar an urlár agus dhá cheirtlín shnátha air, i riocht agus nach mbeidh an snáth ag dul ar fud an tighe ort. Ní dhéanfadh sé cúis duit tuinte fada na h-óinsighe a bheith aghad! Annsin tosóchaidh tú ag cur an tsnátha síos ar an gcrann. Crios a dhéanamh an chéaduair. Comhairfidh siad an oiread seo banláí (bandles) de'n tsnáth — an méid banlá a bhéas le dul 'san eige (aige: /ɴ′eɡ′ə/) sin. Cuirfidh siad síos an snáth sin ar an gcránn agus beidh siad dhá chur sin síos choidhchin nó go mbeidh a ndóthain thíos. Tosóchaidh siad ar an bpionna (runga) íochtair ar an taobh seo — taobh na ciotóige — agus tiubharfaidh siad leo suas é ar na pionnaí — dhá chur orra ar fiar — ach gan snaoim (snaidhm) ar bith a chur air ar an bpionna, nó go dteighidh siad go bárr. Anonn treasna annsin agus anuas ar an deis chéadna ar an taobh eile ó runga go runga go dteagaidh siad go talamh. Anall treasna go dtí an áit ar thosuigh siad agus ar ais aríst ar an gcaoi chéadna, nó go mbeidh deireadh na gclannaí thíos. Bíonn dhá phionna dhéag suas ar aoirde na maidí. Scaithtí bheadh agus tuilleadh. Féadfaidh siad tuilleadh rungaí a chur ann de réir (léar adubhairt sé) mar a fheilfeas dóib. Tugtar céadta 'sa deilbh de'n eige 'léar (de réir) mar is maith leat leithead a bheith ann. Féadfaidh siad h-ocht gcéad (snáth) nó seacht gcéad a chur ann. Mara mbeadh ann ach seacht gcéad ní bheadh aon-leithead ag an snáth nuair a bheadh sé deilbhthe. Beidh leithead ag h-ocht gcéad. Nuair a bhíos an oiread seo clannaí thíos ar an gcrann buaileann siad sriongáinín ar an méid sin. Céad a bheadh annsin. Beidh fearas bárr leithid 'san éadach 'léar (de réir) mar a ghabhfas céadta ar an gcrann. Féadfaidh tú deilbh dhá shnáth a dhéanamh nó dhá shnáth dhéag nó scór má thogruigheann tú. Chonnaic mé 'chaon chineál aca. Bíonn chúig chlannaí fichead is 'chuile chéad. Ní fuláir fios a bheith agad cé mhéad céad ann shul a bhaineas tú de'n chrann deilbh é. Nach shin é an fáth a gcuirfidh tú síos air é. Comhairfear na clannaí amach in a gcéadta. Beidh an bhean nó an fear atá ag deilbh ag siubhal i gcomhnaí 'gcomhnaí. Ní fheilfeadh dhuit aon-bhuille marbh a leigint in do chuid oibre dhá mbeitheá ag deilbh. Is maith an píosa de lá a chaithfeá ag deilbh giota. 'San ngeimhreadh bheitheá an lá leis ar fad. … Nuair a thóigtear anuas de'n chrann é, bíonn an-fhad ann. Bhuailfeadh tú snaoim (snaidhm) nó crios ar 'chaon chloigeann dhe annsin, agus déanfaidh tú suas in a throisleáin é mar a bheadh gruaig mná ann go díreach. Sin í an eige. Tá sé faoi réir annsin le dhul ag an bhfigheadóir … Gan aimhreas is aon-tsnáth amháin a bhéas ann. Dhá mbriseadh an snáth 'san deilbh, ghreamóchadh sí ar an bpuínte de'n chuid eile de'n tsnáth é. Chuirfeadh sí snaoim (snaidhm) air … " (Giota faoi dheilbh shnátha a fuair mé ó m'athair. Rinne sé féin an obair go minic)
+
→
déirce
Níl léigheamh ar bith uirre — níl sin. Deir tú léithe an oíche faoi dheireadh a chuir fios ar cháca, ar uibheachaí agus ar shiúcra anoir chugainn in áit ar casadh clann J. L. 'na tighe aice. Chuaidh mé fhéin soir ann ar cuairt d'fhuireasbhaidh mo chuid tae, arae d'árduigh sí léithe an t-aon-cháca a bhí fuínte ins an teach. Ara a mhic ó, ar a theacht faoi'n dorus dom, bhí na mílte fáilte romham, agus ní maith a bhí mé istigh ar lom an urláir nó gur cuireadh isteach ag ól tae mé. Siúd é an áit a raibh biadh gan chuntas ag Feara Fáil. Déirce dhá chuid féin do'n bhacach arsa tusa
TUILLEADH (4) ▼
Thug sé gearradh [...]adhair dóib siar cho fada le tigh J. ach chinn air aon-bhean a fháil ar an réim sin. Bhí sé in a ghamal ins an deireadh. Baintreach as D. U. ab éigin dó a phósadh ins an deireadh. Ba bhuidhe déirce leis í sin féin a fháil. Marach í sin, bheadh sé ar an tráigh thirm. Dheamhan bean faoi'n mbogha bán a phósfadh é ar aon-nós — an stramhasachán bradach
Ba mhó déirce liom rud ar bith a fháil ins an deireadh, bhí mé idteannta cho mór sin
Shíl mise nach mba stró ar bith péire bainbh a fháil le ceannacht ann, ach bhí sciobadh orra. Ní raibh fágtha ins an deireadh ach dhá luichín bheaga bhídeacha agus ba mhó déirce liom iad sin fhéin a fháil. Níorbh fhiú liom an tabhairt sin a chur orm féin lá eile agus cho cruadhógach agus atá an uair
Fuair. "Meiricins". Ba mhó déirce liom iad sin féin a fháil ins an deireadh ó a chinn 'chuile shórt eile orm. Tá an saoghal in a chíor-thuaithbhill anois an uair nach féidir le duine gail a fháil
+
Bíonn an fear deireannach ar deireadh igcomhnaí = ní eirigheann mórán de rud ar bith a bhíos ag imeacht leis
TUILLEADH (2) ▼
Tháinic sé faoi dheireadh dhá fhada go dtí é, ach is fhearr go deireannach ná go bráth, arsa tusa
Agus tá duine cloinne aice faoi dheireadh! Is fhearr go deireannach ná go bráth, mar adeir an ceann eile
+
→
deis
Tá deiseannaí marbhú aca anois thar mar a bhí fadó. 'Ar ndú' ní raibh leath na ndeiseanna sin aca ins an gcogadh deireadh féin. D'imigh an diabhal orra. Sin é a bhfuil le rádh agamsa leo
TUILLEADH (4) ▼
Is diabhaltaí an deis atá air in éadan 'chuile dhuine. Is fear é atá in áirid a bhuailte muis. Diabhal bréag nach bhfuil. Éistfear leis scathamh, ach smutfaidh duine eicínt as a dheireadh é. Má smutann féin dheamhan leath-chirt a dhéanfas sé leis
Nach dalba an deis atá ar an saoghal: ríoghachta an domhain fré chéile in adhar an chochaill. 'Sé deireadh an domhain é mara bhfuil ag Dia. Ní hé a mhalrait de chosamhlacht atá air
An té a bhí ar a dheis le dhul ag baint mhóna an uair sin, agus an aimsir bhreagh a thapú, bhí a shliocht air: tá móin aige. Ach ní raibh fata de bhláth bliana lánuighthe ag cuid againn an uair sin. Sin é a d'fhága ar deireadh muid
An dóghadh ar chúl daoradh a chuir ó dheis muide trí h-uaire. Tá boc ag S. Mh. cho cam le cois deireadh cuit
→
deiseal
Deiseal! Déan réidhteach riu. 'Sé'n chaoi a mbeidh sé agad as a dheireadh 'sábhálaidh Dia sinn, tachtfaidh tú [tú] fhéin. Is ceart do 'chuile dhuine am a ghlacadh le na chuid beatha. Níl foighid ar bith agaibh ach é a sclamhadh. Shílfeá nach mbeadh breith ar an áit amuigh go deo agaibh!
→
deisigh
'Séard a bhí sé a dhéanamh ag deisiú cochaill le dhul ag saghdadh. Sin é an fear agad, agus deireadh a gcuid alluis tugtha ag a bhfuil 'san tír ag crapadh móna roimh na tuiltí
+
→
deo
Cogadh go deo é déarfainn. Seo é deireadh an tsaoghail mara bhfuil ag Dia!
TUILLEADH (1) ▼
Sin an-chú go deó. Ní bhfuair sí craitheadh ar bith dhá ghirrfhiadh agus glas-mhíol a shíneadh annseo thuas an lá faoi dheireadh
→
deoch 1
Is iomdha deoch a h-óladh ariamh air, agus sin é an chaoi a bhfuil sé 'sa deireadh = is minic a h-óladh a shlainte; ba mhinic daoine ag ól a shlainte ach eisean a sheasadh na deochannaí
+
→
deoladh
'Bhfuil sé ag caitheamh aon-deoladh … Dar fiadh muise is olc an chosamhlacht é sin d'fhear a bhí cho mór-thráthach leis, bail ó Dhia air. Facthas dhom an uair deireadh a raibh mé ag breathnú air, go raibh sé an-tsnuighte. Ní raibh ann ach go raibh sé indiaidh a chéile.
TUILLEADH (1) ▼
Siúd é an áit dheireadh a mhic ó — an t-aspuicil. Ní bhfuighidh an fear is folláine ar bith ann ach an deoladh céadna a gheobhas an té a bheadh ag saothrú báis
→
deoraí
Tá deoruidhe beag de mhadadh ann. Cinnín gliobach agus claimhreach féasóige ar a bhéal, agus ní fhaca tusa in do shiubhal lae ball is francuighthe ná é. Shíl sé an chois a scealpadh agam an oíche faoi dheireadh, nó go dtug mé an bhróig isteach ar an drad dó. Is beag an ghrásta a bhí aice féin orm gur buaileadh é.
+
→
dia 1
Tá deireadh leis an bpoitín, agus má tá fhéin is mór an tslí 'un Dé é
TUILLEADH (2) ▼
Duine le Dia é mo Mh. bocht. Dhá gcloistheá ag caint le sagart strainséara annsin thoir anuiridh é! Shíl an sagart go mba duine é a raibh an-bhreithiúnas ann i gcaitheamh i bhfad, ach bhrath sé 'san deireadh é in a dheidh sin
An chéad-uair a ndeachaidh mise anonn, bhí an cogadh in a neart an uair sin, agus ní raibh aon-dia beag aca ach Churchill. Bhuailfidís treasna an smuit thú dhá bhfuightheá locht ar bith air. Ach an "turn" deireadh, diabhal mé go sílfeá go raibh a dtromlach in a aghaidh marab é an "election" a rinne é
+
→
dia 2
Tús Aoine nó deireadh Sathairn = má theagann tús na h-Aoine fliuch, níl indán aitealla dhó go faoithin. Tá sé mar sin le deireadh an tSathairn
TUILLEADH (2) ▼
Eirigh as anois agus teara abhaile. Ní bhfuighidh tú fábhall aríst inniu. Tús Aoine nó deireadh Sathairn a mhic ó
Má fheiceann tú deireadh Sathairn ag teacht anuas, tá tú réidh le triomach a fháil an lá sin
Tá sé imithe faoi dheireadh thiar thall agus go n-imí an diabhal leis, gan dochar gan díobháil dúinne!
+
→
diaidh
Tá leath-choróin agamsa. Cuir thú féin in a diaidh, agus fágh leath-ghalún. Déanfaidh sin muid. Imeochaidh muid ar an dá luath agus a mbeidh an deoir deireadh dhe sin ólta
TUILLEADH (7) ▼
Níl dorus ar bith indon seasamh léithe. Pé'r bith caoi ins an domhan a gceangluighim í, ionnsuigheann uirre ag dul indiaidh a tóna, nó go bhfaghaidh sí leigean ar an dorus. Tiubharfaidh sí na cosa deireadh annsin dó, agus chaithfeadh sí an oíche ar fad dhá chiceáil nó go mbrisead sí é ar uain nó ar éigin
Cuirigidh isteach í indiaidh a deireadh (curach) = a deireadh a chur 'un tíre idtosach
Níor fhéad muid a cur 'un tíre ach indiaidh a deireadh
Is fada in do dhiaidh mé ach tá tú agam ins an deireadh. Cuir dhíot anois
Ní raibh duine ar bith le breathnú in a diaidh, agus cuireadh isteach ins an "bpoorhouse" í faoi dheireadh
Is beag a bhreathnóchas in mo dhiaidh féin ná indiaidh mo chloinne, má thárluigheann tada dom choidhchin, 'sábhálaidh Dia sinn. 'Sé an chaoi a bhfuil sé ins an saoghal seo, mara mbreathnuighidh 'chuile dhuine in a dhiaidh féin, beidh sé ar deireadh
Rinne sé sin ar fad, agus cuid mhaith leis, ach in a dheidh sin féin, ní droch-fhear é, do'n té a bhfuil sé leis. 'Bhfeiceann tú a mhuintir féin annsin thiar, agus níl duine ar an bhfeadhain aca, nach bhfuil teach nua ceann-scláta as a chionn, gan sciúrtóig ariamh a chailleadh leis. Thiubharfainnse fear maith ar fhear ar bith nach bhfágfaidh a dhuine féin ar deireadh
Tá an bodach sin droch-mhúinte (m maon. Béim an ghotha ar an gcéad siolla) díbheirgeach ach d'eile cé'n chaoi a mbeadh sé. Ní fhaca muid aon-duine dhá chineál ar a mhalrait ariamh. Níor casadh bó ná gamhain ar chuid a athar ariamh nachar mharbhuigh sé. Ach thug M. Mh. giorrachan saoghail dhó ins an deireadh, agus ba bheag an scéal é 'ndéanaidh Dia grásta air. 'Sé an t-iongantas é, nacharbh fhadó roimhe sin a rinneadh leis é. Bhí an baile faoin a chosa ceart aige. Bhascadh sé a mbíodh aca
Is dicheallach an bhean í. Ní fhágann sí cathaoir ná stól ná soitheach ins an teach nach sciúrann sí 'chuile lá dhá n-eirigheann uirre. Agus d'íosfá do bhéilí de'n urlár atá aice. Bíonn sé cho glan le criostal. Agus ní fhágann sí a gort ná a garrdha ar deireadh ach oiread
+
Deir siad go raibh sagart annsin thoir cheana agus go raibh díchreideamh air 'sábhalaidh Dia sinn! D'ionntuigh sé in a mhinistéara as a dheireadh
TUILLEADH (1) ▼
Tá an saoghal ag teacht an-aisteach anois. Idir díchreideamh agus 'chaon tsórt, ní bheadh a fhios aghad céard adéarfá le na daoine. 'Ar ndú' deir siad go mbeidh díchreideamh as éadan ann nuair a thiocfas "AntiChrist." 'Sé a chosamhlacht go bhfuil sé ag tarraint ar dheireadh an domhain ar aon-chor
→
dínáire
Seo é saoghal na dínáire ar chuma ar bith! Chonnaic mé cluiche gearrchaileadha óga dhá n-ionnfairt féin thíos ar an tráigh annsin thíos an lá faoi dheireadh, agus [gan] falach orra ach an oiread leis an oíche ar rugadh iad
+
→
ding
Tá an-ding ins an "mudguard" tosaigh aige. Rith isteach i stuaicín an sconnsa thiar ag an teach a rinne sé. A chuid sleamchúise féin, 'deile! 'Sé an fear deireadh é le dhul ingreim i roth mótair
TUILLEADH (1) ▼
Ding a bhí a chur in a leath-deireadh le barr na bróige. B'fhéidir go gcoinneochadh sin ó bhóthaireoireacht í.
Tá an capall sin aige an-dingliseach. Chonnaic mé annsin thuas í an lá faoi dheireadh. Chuaidh sé isteach go dtí í len a cuid a leagan aice, agus fhobair go spréachfadh sí. Maidir le eirghe in áirde bhí sé uirre; mo léan
Cá bhfágfadh sé iad mar dhinndiúirí. Badh é an dlí an chéad-bhiadh ins an sliogán dó sin. Bhánuigh a athair é féin le dlí. Ní fhéadfadh sé labhairt ar thada ach ar an gceird chéadna sin fheacht agus áirid. Bhí sé sáthach tolgtha dhó (dhe) ins an deireadh
+
→
díol 2
Tá máistir nuadh annseo thiar le seachtain in áit Mh. Chuaidh sé soir ag spaisteoireacht an trathnóna faoi dheireadh. Is faoi atá díol fir de thalamh — is faoi sin
TUILLEADH (7) ▼
Is iomdha duine a chuaidh ag magadh faoi sin, ach ba iad féin díol an mhagaidh as a dheireadh. Bhuail M. bleid thíos annseo lá air. Is fada gur dhubhairt sé tada, ach an uair adubhairt chabáil sé M., agus chuir sé a raibh ann i lagrachaí (gáirí) faoi. D'imigh leis annsin
Bhí N. thuas oíche agus ní bheadh aon-sásamh aige ann mara dteightí ag caitheamh le M. — bhí sé imighthe síos tigh T. Faoi dheireadh thiar thall chuaidh muid síos ar chúla na h-aille, agus chaith muid cupla miaróg (méaróg) le M. ach caitheadh cith le N. Bhí sé thíos ins an ngleainnín agus bhí caor-theinte dhá bhaint as an gclaidhe len ais. Ní raibh a dhul ar a chúl ná ar a aghaidh aige. Ní fhéadfadh sé a theacht aníos go dtí muide in aghaidh na gcloch, agus bhí M. taobh amuigh, agus é ag iarraidh a theacht thar claidhe go marbhuigheadh sé é ar bhun an cúig déag. 'Ar ndú' sin é a raibh uainne. Ba é déanamh an mhagaidh díol an mhagaidh, an oíche sin ar chaoi ar bith
Rinne sé an oiread iarratais, agus é dhá eiteachtáil is 'chuile áit agus go mbadh díon déirce leis bean ar bith a fháil ins an deireadh, dhá mbadh inghean ceannuidhe "reaigeannaí" féin í. Shílfeá go raibh a dhóthain teacht i láthair ann muis, agus a dhíol bráigill air, le go mbeadh mná ins na cosa in áirde in a dhiaidh. Ach thug siad uiliog fuath dhó hébrí cé'n fáth a bhí leis
Chaith sé bliain ag tóruigheacht tighe agus é ag cinnt air aon-áit a fháil. Ba díon déirce leis faoi dheireadh thiar thall gur scaoil M. Ph. Mh. isteach é. Má tá sé daor féin, ní cás dó é teálta ar bith a bheith as a chionn, agus a dheacracht agus atá sé teach a fháil gan lán laidhre
Níl aon-díol ariamh dhár thug tincéara ar a bhean, nachar thug sé seo thuas ar an gcliamhain an lá faoi dheireadh. Thug sé "gaduidhe na gcruach" agus "giolla na bhfaochan" agus 'chuile shórt air. Tá an brochán dóirte anois agus beith "te te" ann sílim
Chuala mé go raibh C. Mh. agus bean Dh. in adhar a chochaill an lá faoi dheireadh. Bhí sé in a ropaireacht thar cionn aca, chuala mé. Thug bean Dh. chuile dhíol uirre. Níor fhág sí ceo ar bith sean-síothmálachaí dhá raibh ariamh ann, nár chas sí léithe. In a chéile dhóibh muis agus ná raibh suaímneas eatorra!
Ní raibh aon-sciolladóir ariamh annseo ionchurtha síos len a máthair sin. Sagart a bhí annseo thiar — séiplíneach — ní chuimhnighim cé'n t-ainm a bhí air — fuair sé caidéis di faoi fhanacht ó'n Aifreann. 'Ar ndú' dheamhan díol in Éirinn nar thug sí air. B'fhearr leis an sagart as a dheireadh sílim, nach gcuirfeadh sé chuice ná uaithe
Dheamhan siopa inG. nach mbíodh sé sin ag díoluidheacht leis scathamh. Bhí siad uiliog ins an mullach air faoi dheireadh, agus iad ag strócadh ag iarraidh an áit a chandáil. Tháinig an sirriam air míle uair, ach má tháinig féin, chinn orra aon-cheo a bhaint dó. Ní bhainfeadh súiste Oscair aon-phighinn as a chreatlaigh siúd!
+
→
díoltas
Tá rún aige díoghaltas a bhaint amach nó is cinneamhaint air [é]. Siúd é an diabhlánach céadna nach leigfidh tada le aonduine. Is mian leis an buille deireadh a bheith aige féin i gcomhnuí
TUILLEADH (1) ▼
Is fada an lá é sin indiaidh díoghaltas a bhaint de'n dearbhráthair faoi'n a chur amach, agus feacha féin go dtug sé an buille feill dó faoi dheireadh thiar thall