—
reacht, ordú, aithne, gnás, nós, ráidhte, an rud nach mór a dhéanamh.
a.
+–
Tá sé in aghaidh dlí Dé (dlí na tíre, na cúirte, an ghiúistís, an Ghovernment, an tsagairt, an phóilí, fhear an tsiopa; dlí na mádraí, na gcaorach, na mbeithidheach, an dole, an mhargaidh agus rl.)
Ná bris dlí Dé nó beidh rud ar a shon agad
TUILLEADH (13) ▼
"Ingan fhios de'n dlí is cóir a bheith ann"
"Is iomdha cor ins an dlí"
"Teigheann an dlí do na daoine bochta mar a theigheas uisce an earraigh do na cearca"
An chuid is lugha de'n dlí sé an chuid is fhearr é
Ní fhaca mé aon-duine fós ariamh ag buadhachtáil tada ar an dlí dhá mhéad tóir dá mbeadh aige air
Is furasta breith ar theanga ar dhuine ins an dlí
Sin é a gcuid dlí cam féin
Cé'n uair a chonnaic tusa an dlí díreach
Is fhearr an dlí atá anois ann ná fadó
Is iomdha rud ins an dlí nach h-eolas duitse ná domsa
'Dtigh diabhail é mar dhlí. Céard a bhí dhá bharr ag aonduine ariamh?
Níl dlí ar bith aige th'éis a chuid gaisce
Chaith an ceann céadna a shaoghal le dlí, agus ní mórán ab fhearrde é é
+–
Dlí gan tóin ná ceann é sin. Dlí mar siúd
Níl dlí ar bith ar fheamainn dearg = féadfaidh 'chuile dhuine a tógáil; ní le duine ar bith go h-áirid í
TUILLEADH (3) ▼
Nar chomhnuighidh siad go gcuiridh siad dlí ar an aer i gcruth agus nach mbeidh aon-bhaint ach ag cuid de na daoine dhó = níl aon dlí ar an aer mar atá sé: is le 'chuile dhuine é. Nar stopaidh cuid de na daoine nó go ndéanaidh siad dlí le go mbeidh baint aca féin amháin dhe, agus daoine eile as ar fad
Is deas iad a gcuid dligheadha. Diabhal bréag nach deas!
Níl dlí ar bith is deise faoi dheire thiar thall ná fanacht uaidh (ó'n dlí) ar fad
+–
Is mór an feall nach dteagann sé de dhlí amach go gcaithfeadh 'chuile fhear a dhul cupla bliain le talmhaidheacht. Sin é an uair a bheadh a fhios ag na bleitheachaí móra seo, an chaoi a saothruigheann an talmhaidhe bocht a ghreim agus a dheoch
Cáid ó a tháinig sé sin de dhlí amach. Níor chuala mé aon-trácht air cheana
TUILLEADH (4) ▼
Is gearr anois go dteagaidh sé de dhlí amach nach bhféadfaidh duine ar bith pósadh mara bhfaghaidh sé cead ó'n ngiúistis
An t-am a dtáinig sé de dhlí amach go gcaithfí mádraí a íoc, tá mé in aimhreas gur mór aca a báthadh
Breagh nach dtugann siad amach de dhlí é, má tá siad dhá iarraidh. Nach bhfuil a fhios aca go maith nach áird a bhéas ag daoine ar a dhul ag athchuinge orra mar sin
Tá sé ag teacht amach in a dhlí anois nach mbeidh cead deoir ar bith a ól ach dhá lá ins an tseachtain
b.
+–
Sin é dlí na h-áite seo = gnás na h-áite seo
Sin é an dlí atá againne, go mbíonn ionntú agus rubáil ar h-aon agus ar Rí
TUILLEADH (5) ▼
Caithfidh tusa dlí de do chuid féin a bheith agad i gcomhnaí. Ní fhéadfá a theacht suas ar an rud adéarfadh duine ar bith eile
Mara leanaidh tú an dlí feasta gabhfaidh do láimh i bpaca
'Sé an dlí atá ag sochraideacha ins an áit seo gan a dtógáil amach go h-árd-trathnóna
Sin é an dlí atá ag an sagart sin. Mo léan géar, caithfidh sé dlí dhó féin a bheith aige
'Sé an dlí atá ag na céilidheachaí annseo anois, bean ar bith dhá bhfuil ann dhá mbadh í inghean Rí Sheoirse í, a iarraidh amach ag damhsa
·
Bíonn an ceann céadna igcomhnaí ag déanamh dlí ach is dlí dhó féin é = bíonn sé ag innseacht céard é an dlí má's fíor dó fhéin
Ní bheadh sé beo gan a bheith ag déanamh dlí
c.
·
Tá sé ag dul le dlí = ag foghluim le bheith in a dhligheadóir
Tá sé ag cur an mhac is sine le dlí
+–
Fáiscfidh sé dlí ort, fáiscfidh sin
Beidh dlí faoi go siúráilte = mar gheall air
TUILLEADH (6) ▼
Chuir sé dlí air
Má theigheann an scéal faoi'n dlí caithfear P. = má theigheann sé ins na cúirteanna
Tá sé dhá thabhairt isteach faoi dhlí = ag cur dlí air
Tabhair faoi dhlí é, agus mise imbannaí go mbainfidh tú do shásamh dhe
Dhá mb'fhiú liom a thabhairt faoi dhlí, d'fheicfeá féin air go scarfadh sé leis go beo sciobtha, ach ní maith liom a dhul ag fiachadh ar an rud salach
Ní móide go dtiubharfaidís faoi dhlí chor ar bith thú, ach má thugann, ná leig dóib mionna a bhaint asad.
·
Chuaidh siad 'un dlí le chéile
Ní raibh sé sásta go dteighidís 'un dlí, ach fuair sé a dhóthain de'n dlí ins an deire
d.
Ag Dlí = ainm-bhriathar (ní bhaintear leas as aon-aimsir eile dhe ins an gcéill seo).
+–
Tá siad ag dlí le chéile le dhá bhliain anois, agus níl tús ná deireadh fós air = tá dlí ar siubhal eatorra
Tuilleadh diabhail aca mara bhfuil siad sáthach fada ag dlí le chéile anois. Is beag is fiú an talamh, ach a mbeidh a chuid féin ag an dlí as
TUILLEADH (3) ▼
Ní ceird ar bith a bheith ag dlí. Ní ghnothuigheann air sin ach dligheadóirí agus breitheannaí (breitheamhain)
Nach bog atá an craiceann orm go dtiocfainn ag dlí leis go deimhin. Is beag an baoghal atá orm, a mhaisce
Tá sí féin agus T. ag dlí le chéile faoi'n udhaichtín siúd. Ba bheag an éadáil í mar udhachta, agus beidh sí spurtha go leor ach a mbeidh turnaechaí íoctha aisti
Féach freisin
→
dligh
Dlí in iontrálacha eile (35)
→
abair
Deir siad go bhfuil dlí le theacht amach go gcaithfear íoc ar an gcut cho maith leis an madadh
→
daingean
Sin gaothtaireacht creid mé dhuit ann. Tá sé siúd anois cho daingean istigh ins an talamh sin, agus go gcaithfidís lán laidhre len a chur as seilbh, má's féidir a chur as seilbh. D'fhéachfadh sé a bhfuil istigh agus amuigh aca cailleadh leis an dlí
Má chuireann tú dlí orra, agus thú a chaitheamh, daingneochaidh sé iadsan. Rachaidh mé faoi dhuit go ndaingneochaidh. Mara bhfuil tú indon a gcur amach anois le bladar nó le bréagadh, leig dóib ar fad. Cinnfidh siad ort ar a mhalrait
→
daor 2
Ná bac leis an dlí sin! Nach raibh an dithreabhach bocht sin daorta, shul á tugadh isteach ins an gcúirt ariamh é. Dheamhan blas fios aca sin ar dhlí ach an oiread agus atá agamsa nach raibh i gcúirt ná i gcaibidil ariamh. Ba ghnaoidheamhla go mór dhóibh breith ar an bhfear sin agus a chrochadh as láimh, ná cúirt mhuga-maga mar sin a chur air
→
daoradh
Is fadó an lá a bheadh sé caithte amach ag S. ach go bhfuil sé ar an daoradh aige. Tá a fhios aige cho luath agus a chaithfeas, go bhfáiscfidh sé dlí air faoi'n airgead. Tá sé idir ord agus inneoin ceart. Tuilleadh ghéar chascartha do'n mhíádh aige
→
deachma
Bhí na h-eiricigh (Protasdúin) go dona an uair sin a dhearbhráthair mo chroidhe. Ag imeacht le Bíoblaí agus le "soup", agus dhá bhaint siar as na daoine le deachmaí th'éis sin. Ba bheag an cheart a bhí le fáil ag an Rú(mh)ánach (Rómhánach: Caitliocach) an uair sin. Mo choinsias ba bheag. Nach cóir adubhairt an ceann eile féin ins an amhrán: "'S go bhfuil an dlí ar fad aca ó a mharbhuigheadar Rí Seumas". Nímé an faoi na deachmaí sin a rinneadh an t-amhrán do "Chac i Mála" a bhí siar faoi Chonamara … Ach ní h-eadh. Ag ionntú daoine a bhí sé sin. Níor mhaith dhuit é sin a luadh siar in áiteacha ann fós. Chriogfaidís thú faoi.
Bainfidh ceann eicínt aca amach é, má theigheann siad 'un dlí, ach i ndeireadh na scríbe, is cuma eatorra é. Is beag is fiú an áit nuair a bhéas na dligheadóirí réidh leis
→
deoin
Ní scarfaidh sé leis dhá dheoin ar chaoi ar bith. Ach sin é an buille: an bhfuil an dlí in don a bhaint dó. Dheamhan a fhios aghamsa an bhfuil
→
dian
Chuaidh an dlí sin sáthach déan air. Marach a raibh de charaideacha aige, bhí a chosa nighte = fhobair go gcaithfí nó go gcionntóchaí é
+
Má's leat do chuid talmhan' a choinneál, ní mór duit dinndiúirí agus páipéir a bheith agad air. Ní goire d'oighridheacht tú ná ceachtar de do chuid dearbhráthar. Má tá indán agus go bhfuighidh lucht an dlí aon-fhabht in do chuid cainte, ní bhfuighidh tú comhaireamh na sop, creid mé dhuit ann. Len 'aghaidh sin atá siad annsiúd
TUILLEADH (2) ▼
An uair a thiocfas an scéal faoi'n mbreitheamh annsiúd, is beag an mhaith dhuit tosuighe ag dilleoireacht agus ag rádh: "d'fhága sé agam é", mara bhfuil páipéir agus dinndiúirí agad air, de réir an dlí. Ní hé an dlí an ribín réidh deirimse leat. Ar chuala tú ariamh é: "teigheann an dlí do na daoine bochta mar a theigheas uisce an earraigh do na cearca"
Cá bhfágfadh sé iad mar dhinndiúirí. Badh é an dlí an chéad-bhiadh ins an sliogán dó sin. Bhánuigh a athair é féin le dlí. Ní fhéadfadh sé labhairt ar thada ach ar an gceird chéadna sin fheacht agus áirid. Bhí sé sáthach tolgtha dhó (dhe) ins an deireadh
Is minic ariamh a bhí duine diomdhach de'n iasacht. Dlí na h-iasacht', adeir siad, an tiarach a bhriseadh
Má's dligheachtáil nó gan dligheachtáil anois é níl sé sásta é a íoc agus tá fear an tsiopa ag caint ar dhlí. Ach mo chreach-mhaidne é féin agus a chuid dlí. Dá gcaitheadh sé é siúd faoi chéad, badh aon-mhaith amháin dó é. Ní bhainfeadh Oscar agus a shúiste aon-chianóg as a chreatalaigh siúd, ná cuid de bhaint … Bail ó Dhia ort féin agus ar an sirriam. Tháinig an sirriam cheana air faoi dhó, agus ba bheag a bhí dhá bharr aige — ba bheag sin
→
dlíodóir
Nach cumasach an dligheadóir é i gcomhnaí! Beidh sé ag plé leis an dlí nó go bhfágaidh an dlí a chosa nighte
→
dóigh 1
Is olc an rud dóigh a dhéanamh de do bharamhail. Nach maith atá a fhios agad gurb é a ghoid í. An bhfaca tú é? … Cé'n chaint sin ort mar sin. Nach feasach duit, dhá gcloiseadh sé an chaint sin in do dhiaidh go mb'fhéidir gur dlí a d'fháiscfeadh sé ort. Ar adharca a bheirtear ar na ba, agus ar theanga ar na daoine
→
dorn
Is furasta dhó rud a bheith aige féin. Nuair a bhí an saoghal ar forbhás agus gan aon-dlí ann, thapuigh sé sin é, agus rinne sé bun. Cé a bhí indon aon-chaidéis a chuir air. Nach aige féin a bhí an chomhairle ar fad. Ba é an cás é: an té ab fhearr dorna ba é ab fhearr corna de'n fheoil
→
dornán
Nach fánach an rud a tharraing dlí anois: a dhul 'un cúirte ingeall ar an tsean-bhó sin nach bhfuil tarraint na gcos innte. Má bhí 'chuile shórt eile rointe aca go dtí í sin, nach bhféadfaidís leithphighinn a chaitheamh suas uirre. Ach b'fhearr leo mí-chuíbheamhlacht cúirte. Sin é anois: roinn mé in a dhornán agus in a dhornán é agus bhí dornán corr ann
+
→
droim
Ní raibh aon-leathchuma faoi'n saoghal nach ndearna sí sin ar a dearbhráthair. Go fiú agus an pluid leabthan níor fhága sí aige í, an t-am ar bhásuigh an mháthair. Agus feacha anois í. Trí chéad punt curtha amach aice le dlí nach mbuachfaidh sí aon-phighinn go bráth air. Bhí sé cho maith di a dhul go díreach glan agus é a chaitheamh síos ins an bpoll is doimhne ins an bhfairrge leis an rud a rinne sí. Is cóir adeir siad: an rud a chruinnigheas duine ar dhruim an diabhail go n-imigheann sé ar a bholg
TUILLEADH (3) ▼
Ní chomhnóchaidh siad len a gcuid dlí go gcuiridh siad de dhruim seoil an duine bocht. Cé'n t-údar atá aca dhó anois? Breagh nach leigfidís dó. Siúd é atá orra: ag iarraidh a dhíbirt as teach agus as talamh atá siad, go mbeadh a bhfuil ann aca féin
Má shaitheann sí siúd a liodán ann, cuirfidh sí de dhruim tighe agus talmhana é. 'Bhfaca tú cheana an uair a chuir sí dlí ar Sh. T. Céard a bhí dhá barr aige. Bhí, é a bheith bochtuighthe ó shoin. Níor íoc a raibh istigh agus amuigh aige costas na cúirte dhó an uair sin. Is fiú í siúd a sheachaint. Ubhall na h-aithne í, diúltaigheamuid di
B'fhurasta duine a chur de dhruim tighe ins an am sin. Bhí an dlí uiliog dóib féin ag na tighearnaí, agus ní raibh aon-ghoir ag an duine bocht "druid" a rádh. Ach d'athruigh an saoghal ó shoin. Is maith an scéal gur athruigh.
Chloisinn T. ag cur caoi fadó ar fhear a marbhuigheadh annsin. Fear a bhí ag déanamh aithgiorra thrí na páirceanna, a bhí ann. Bhí uaisle eicínt amuigh le caiple rása timcheall an tighe mhóir annsiúd. Dhá múineadh le h-aghaidh rástaí a bhí siad chreidim. Rinne duine aca anonn caol díreach ar an bhfear bocht a bhí ag dul treasna. Dheamhan fios rúin ná soiscéil a bhí ag mo dhuine bocht. Ná raibh ann nach gcuireann an duine uasal an capall in a mhullach agus choinnigh sé an capall ag talltú air nó gur mharbhuigh sí é. Tabhair thusa marbhú druimnochttha ar sin. 'Sé a bhí druimnochttha. Amuigh ar lom na páirce. "Murder" a bhí ann — ní tada eile. Bhí an dlí ar fad aca fhéin an uair sin. Cho uain agus a mhair an sean-Bh. dhá bhfeiceadh sé duine ar a chuid talmhana nach scaoileadh sé faoi leis an ngunna.
Má roíntear an criathrach chor ar bith roínfear druimscoilte ar an mbaile é. Déanfaidh siad tórainneacha agus cead ag 'chuile dhuine annsin a chuid féin a fhálú má's breagh leis. Dheamhan an miste leo siúd dá mbeadh dlí faoi 'chuile lá ins an tseachtain. Nach hé a mbuac é: tuilleadh saothruighthe dóib fhéin
+
→
dún
Má dhúineann duine ar bith casán tobair, is maith éascaidh a bhéas sé dhá oscal aríst feadh agus é a thabhairt 'un dlí
TUILLEADH (1) ▼
'Sé'n rún a bhí aige, meireach gur fuagruigheadh dlí air, an chlaise srotha a dhúnadh, agus gan bealach amach ar bith a fhágáil ag uisce na talmhana se'againne. Sin é an buachaill báire
+
→
téigh ar
Chuaidh dlí air faoi = cuireadh dlí air ingeall air
TUILLEADH (1) ▼
Chuaidh do dhíol ort a dhuine bhoicht dhá mbeadh neart air, ach sin é an dlí i gcomhnaí
+
Chaith sé a shaoghal ag dul 'un dlí = igcúirteanna agus eile
TUILLEADH (1) ▼
Má theigheann tú 'un dlí leis, tusa a bhéas siar leis
Tá mé ag dul faoi dhuit nach raibh baint ná páirt agamsa le do réithe. Ní bhfuair mise ariamh ar mo chuid é ach uair amháin, agus ní dhearna mé níos airde leis an uair sin ná a dhíbirt soir thar tórainn aríst. Dar a shon a rachainnse ag déanamh créatúlacht ar do réithe. Má rinneadh leis é, ní mise ná aonduine in mo theach a rinne é. B'fhearr liom go mór thú a thabhairt 'un dlí faoi fhoghail, ná a dhul ag déanamh a leithide de chleas
→
téigh le
Tá sé ag dul le dlí = ag foghluim dlí; le slí bheatha a dhéanamh de'n dligheadóireacht agus rl.