Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Dochtúr

Nualitriú Bunlitriú

Dochtúr

—/doxdūr/

—ainm-fhocal, fireann

—geiniúnach uathaidh: an dochtúra, an dochtúir, a dhochtúir

liaigh; fear leighis.

+–Is dochtúr é
Níl a chuid dindiúirí chor ar bith ag an dochtúr sin, adeir siad

                                TUILLEADH (10) ▼
                            
Chuaidh sé ag iarraidh an dochtúra do'n bhean
Cuireadh fios ar an dochtúr
Chaith sí i bhfad ag dul faoi lámha dochtúra, ach dheamhan maith a rinneadh di in a dheidh sin
Chuaidh sí sin ó scil na ndochtúirí uiliog, agus deir siad gur leigheas N. é in a dheidh sin
Tá sé ag dul thar mheabhair na ndochtúirí a dhéanamh amach céard atá orm
Buidéal dochtúra a leigheasfadh an criotán sin ort.  Tá sé do do chothú an-fhada
Tá sé ag cinnt ar na dochtúirí iad féin a leigheas ní áirighim a dhul ag leigheas daoine eile
Tá cruadhóg dochtúra air
Níl annsin ach gobán de dhochtúr.  Dheamhan blas meabhair aige induine ach an oiread liomsa
Sin iad deiseannaí an dochtúra = na h-acaraí a bhíos aige

+–

Dochtúirí na cruinne (dochtúirí Chrích Fódla, dochtúir an domhain, dochtúir na h-Éireann agus rl.) ní leigheasfadh anois é = leágha na bhFíann ní leigheasfadh é

Dochtúirí na cruinne agus ní raibh indon a shlánú th'éis an méid sin

TUILLEADH (3) ▼

Dhá dtugtá dochtúirí na cruinne aige, ní dhéanfaidís a dhath maitheasa dhó má bhí an t-imeacht air

Dochtúirí na cruinne ní thiubharfadh aon-fhuarú dom, nó gur tarraingigheadh amach í as cosa i dtaca. Is fada a chaith sé ag cragairt (cnagairt) agus ag criongán léithe shul a fuair an teannachair aon-ghreim uirre (bun d'fhiacail) ach nuair a fuair, fuair sí crúscadh

"Dochtúirí na cruinne ní leigheasfaidís mo chás; Go dtáinig péarla an bhrollaigh ghléigil agus gur leag sí orm láimh" (As amhrán. Amanntaí i "bPéarla Deas an tSléibh Bháin" ach bíonn sé in amhráin eile freisin)

+–

Dochtúr beitheach é = vetarinary surgeon

Tá sé ag dul isteach le bheith in a dhochtúr beitheach

TUILLEADH (1) ▼

Is géar a theastóchadh dochtúr beitheach annseo muis.

ainm flith-mhagúil ar dhaoine.

+–

Céard adúirt dochtúirín sciorta leat = ainm-droch-mheasúil ar dhochtúr a bheadh in ainm agus a bheith gan aon-mhaith

Cá'il dochtúirín sciorta ag dul? An fear a bhfuil sé sin ag dul chuige anois muise is fear é atá ag tabhairt an tuagh bháis in a mhullach féin. Tiúrfaidh sé sin buidéal de thogha na nimhe dhó!

TUILLEADH (2) ▼

Scread-mhaidne air, an dochtúirín sciorta! Ní thiúrfainn mo shean-asal chuige, agus is beag mo shuim ann

Bhí dochtúr dubh istigh inGaillimh cupla bliain ó shoin, agus deir siad nach raibh cinneadh go deo leis. B'fhearr é ná dochtúirín sciorta seo atá againne anois ar chaoi ar bith

Dia dhuit a dhochtúir! (leagan flith-mhagúil, fearacht "Dia dhuit a chaiptín!" "Dia dhuit a Dugdale!" agus rl. Le scurach adéarfaí é go h-iondúil, ach deirtear le daoine thart é)

Cé'n scéal ag an dochtúr?

gléas (ainm greannmhar air fearacht "Philipe an Fhuail", "Pete", "Múirne fhireann" agus rl.).

Caithfidh mé braon a bhaint as an dochtúr = caithfidh mé mo mhún a dhéanamh

Ag dul ag baint braon as an dochtúr atá sé anois

Féach freisin

→ ard-dhochtúr

Dochtúr in iontrálacha eile (50+)

→ faitíos

Teirigh ag an dochtúr leis an taobh sin agad faitíos na timpiste. Deir tú go bhfuil an phian ag smearadh amach. Sin deá-chosúlacht. Deir siad má smearann an phian gur comhartha é nach bhfuil aon-asna briste. Ach ní bheadh a fhios agad. Is fhearr a dhul roimhe in am

→ fios

Chuir sé fios ar an dochtúr don tsean-bhean

→ fánach

Is dochtúr fánach é sin = gan aon-mhaith; dochtúr nach ndéanfadh mórán

→ fóir

An buidéal sin a thug an dochtúr dom thug sé fuairínt (fóirínt) bhreá dhom ar an bpian = fuarú, réidh an achair; lag sé an phian orm

TUILLEADH (2) ▼

Chuir sé snáthaid ann. Uaidh sin amach ní raibh an phian cho cráite air. Sin é an fhóirínt a fuair sé ón dochtúr

Níl d'fhóirínt ag an dochtúr le déanamh air ach ceirín a chur leis. Is fóirínt é sin fhéin nó go bhfuaraí sé. Annsin bíonn sé cho dona céanna aríst nuair nach gcuirtear malrait ceiríní sách minic leis. Scrúdfadh sé thú ag éisteacht leis scaití. Ach ní bhíonn neart ag an tinneas air

→ cailm

Deir an dochtúr nach bhfuil cailm a' bith air, a's go srianfa sé thríd, ach dheamhan fhios agham.

→ carn

Ó bhuail an méid sin ghiorranála mé, bíonn mo phíobán cárnuighthe leath na gcuarta. Fuair mé buidéal ó'n dochtúr air, ach dheamhan lá maitheasa a rinne sé dhom, aindeoin gur íoc mé mo leath-ghine bhuidhe air.

→ céithireacht

'Meastú nach bhfuightheá buidéal eicínt ó'n dochtúr a bhainfeadh an chéithireacht sin dhíot, dhá dteightheá (ch)uige. Ach is beag a' baoghal ort.

→ crochaille

Dhá bhfáighteá tada ó'n dochtúr a ghearrfadh na crochaillí sin ort, b'fhiú dhuit a dhul chuige, Dia Céadaoin.

→ bruach

Caithfe mé 'dhul chuig a' dochtúr faoi'n mbruach atá ar shúil an pháiste sin. Tá an-tochas ann, agus is fada liom atá sé a' cothú uirre.

→ buail faoi

Bhí an bhean chomh dona sin, a's nach leigfeadh a' faitchíos de'n dochtúr bualadh fúithe é fhéin, go bhfuair sé dochtúr eile a' chongnamh dhó.

→ buail síos

Dheamhan a' feasach a' dochtúr, céard tá air, ach an oiread linn fhéin, ach go bhfuil sé buailte síos.

→ bualadh

Mara bhfagha mé aon-su(a)imhneas ó'n mbualadh croidhe go goirid, caithfe mé 'dhul ag dochtúr go bhfeice mé, cé'n mheas a bheidheas aige orm.

→ ainm

Tá sé in ainm's a bheith in a dhochtúr, ach sílim gurab é an dochtúr mar siúd é.

→ aire

'Dá bhfaghadh sé a dhóthain (a sháith, a dhíol) aire', adeir a' dochtúr, 'thiocfadh sé as'.

→ airigh

An airigheann tú maith 'bith ort fhéin, ó bhí an dochtúr agad.

→ déan amach

Chinn ar a' dochtúr a dhéanamh amach céard a bhí orm, ach ar nú (ar ndóigh) ach an oiread le scéal, níl a' dochtúr céadna indon tada a dhéanamh amach.

→ anam

Badh (sh)in é a dtráth fios a chuir ar a' dochtúr, a's an duine bocht in achar an ama!

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhéanfa sagart ná dochtúr aon-mhaith dhó anois, arae tá sé in achar an anama, a's níl ann, ach go bhfuil sé dí-bheo.

→ ardaigh

Má árduigheann an phian tada eile, cuirfe mé fios ar a' dochtúr.

→ athraigh

Mara ndéana athrú beatha aon-mhaith dhuit, caithfe tú 'dhul chuig an dochtúr.

TUILLEADH (1) ▼

Chuir an dochtúr ar athrú beatha mé; d'ordaigh an dochtúr dhom a dhul ar athrú beatha.

→ ainfheoil

Is olc é an scamall sin. Níl ann ach an fheoil. Tá ábhar fós inte. Is furasta aithinte é, agus an bhoiric atá uirre. Tá sé thar am aice imeacht. Ní raibh le déanamh agad ach a dhul ag an dochtúr léithe agus gan a bheith dhá buachailleacht níos fuide. Tá sí ag seadú ro-fhada. Nioscóid ar bith nach ndealóidh léithe in imeacht coicís nó trí seachtainí, ní ceart trust ar bith a bheith aisti

→ feac 2

Ní fhéadaim mo chois a fheacadh chor ar bith le pianta. Dúirt an dochtúr liom a bheith dhá haclú, ach tá a scéal breá go leór. Dhá mbeadh mo phiansa air, ba bheag an aclú a dhéanfadh sé deirimse leat.

→ fianaise

Is beag an fhiainise do dhóthain i rud den tsórt sin. Ag an dochtúr atá a dhéanamh

→ fionnórtas

Thug an dochtúr deoch shuain dhó agus fuair sé fionnórtas breá go ceann cupla uair

→ flaisc

Is corr uair a níos sé é, ach an uair a níos, déanann sé flaisc. 'Ar ndú' an bhainis sin a bhí ar an inín aige, fhobair go gcáillfí daoine ann. Bhí im agus spunógaí ag dul imbéal Bh. sin thoir, agus gan fios arbh imeacht nó a theacht dó, len a raibh caite den bhraon chruadh aige. Síleadh go gcaithfí fios a chur ar an dochtúr

→ francaithe

Tá sé cho franncuithe leis an diabhal le tada a iarraidh air, ná araoid ar bith a chur air. Dar fiadh ní dochtúr é l'aghaidh na háite. Bhídís tíriúil go leór roimhe seo, ach ná bac leo anois

→ frapa

Dúirt an dochtúr leis gan frapa gan taca go raibh a sheal tugha. Nach raibh sé cho maith dhó? Cén mhaith an fhírinne a cheilt ar dhuine nuair nach bhfuil indán bisigh dhó?

→ fáiteall

Gabhfaidh sí sin ag tóraíocht áit ar bith a n-aireóidh sí an fáiteall. Nach maith a fuair sí amach anois go raibh sean-éadaigh cuileáilte ag an dochtúr. Ní bheadh an saol suas léithe

→ fóin

Is mór an ní an áit a bheith d'uireasa dochtúr. Déanann dochtúr cuid mhaith fóinte

→ mífhollántas

Mí-fhollántas na háite thoir ba chionntach léithi, adeir an dochtúr. Chuir sé aithne uirri a dhul ar athrú aeir

→ ith

Dheamhan mórán atá an t-ithe (itheachán) a chuir as dom, aindeoin gur dhubhairt an dochtúr gan a ithe ach a laghad a's d'fhéadfainn.

→ faillí

Ní raibh tada idtosach air, ach droch-shlaghdán, agus leigeadh i bhfaillí é gan fios a chur ar an dochtúr, agus chuaigh sé in ainsil air

TUILLEADH (1) ▼

Ba cheart duit breathnú indiaidh na coise sin. Tá tú dhá buachailleacht ro-fhada. Is ceart di a bheith cneasuithe feasta, ach daidhean cosúlacht fós uirre. Teirigh ag an dochtúr léithe. Is maith í an fhoighid ach is olc í an fhaillí

→ fuasaoid

Má tá tú ag fuasaoid tada, b'fhearr dhuit a dhul go dtí an dochtúr. Sé is goire do chabhair

→ fulaing

Ní fhuilinneódh sé leis an dochtúr ag lannsáil an chnap. Bhí na hollghártha aige ag caoineachán

→ forchraiceann

Dúirt an dochtúr nach raibh tada ar an amharc agam, ach gur ar fhor-chraiceann na súl agus ar na foraí a bhí sé. Tá sí an-tinn

TUILLEADH (1) ▼

Tháinig scamall beag fuar-chraicinn san áit a raibh an nioscóid, ach níor dhún sé ar fad, agus rinne sé an-fheoil in a bhéal aríst. Chuaigh me chuig an dochtúr leis gur lannsáil sé é, ach ba bheag an mhaith sin. Marach an luibh a bhain N. R. dhom, bhí mo chosa nite

→ forchruit

Tá fuar-chruit ar an duine bocht ó bhuail an rud sin é. Deir an dochtúr gur fabhtach atá cnáimh an droma, agus go bhfuil sé ag liocadh isteach. Céard a dhéanfadh é sin? Eiteann meastú? … Is gearr a mhairfeas sé agus an deis siúd air

→ fuacht

Fuair sé fuacht ar an bportach an lá báistí údan, agus tá sé buailte síos ó shoin. Tháinig an dochtúr aige

→ fuaraigh

D'fhuaraigh an rud a thug an dochtúr dó an doigh

→ fuar 2

Coinnigh deochannaí fuara leis. Dúirt an dochtúr gan tada a théamh dhó

→ fuascail

Thug an buidéal a fuair mé ón dochtúr fuascailt bhreá dhom ón (ar an) bpian = fóirínt; réidh an achair

→ abair

Abair má's dochtúr é, gur beag 'e mheas a bhíos aige air féin scaithtí!

→ caoldroim

Níl neart agam cor ar bith a bhaint asam féin, nach dteagann pian chráidhte isteach faoi mo chaoldruim. Brath mhór atá agam a dhul chuig an dochtúr léithe, ach dheamhan agus móide meabhair a bhainfeadh sé sin aiste ach an oiread liom féin. Is minic nach mbaineann

→ daigh

Tháinic doigh eicínt isteach faoi bhun m'asnacha annseo anuiridh, agus mé ag feamnadh, agus sheaduigh sí mé go dtí sé seachtainí ó shoin. Nuair ab fhada liom go raibh sí ag imeacht, shoir liom go dtí an dochtúr, agus thug sé buidéal dom. Ó a chaith mé an buidéal, níor airigh mé ó shoin di.

TUILLEADH (1) ▼

Chaith mé an lá indé agus snaidhm reatha ar mo phutógaí ag dógh bhuilg. Fhobair nachar chriog sí mé. Is minic a bhí sí orm cheana; ach ní raibh sí cho gártha siúd ariamh orm. Sílim go mbogfaidh mé soir ag an dochtúr an chéad lá eile, ach is beag 'e mhaith sin. Gheobhaidh mé an buidéal buidhe! Sin é an méid!

→ dairt

Chuaidh siad ar chaitheamh dairteacha in am dinnéir thuas ar an sliabh an bhliain cheana. Chuir siad N. le cuthach. D'eirigh sé faoi dheire agus faoi dhó (dheoidh?) agus lean sé iad. Ach dhalladar é le na dairteachaí. Níor tháinic táiraidhm (táirm) ar bith orra go dtí sin. Bhí sé ag uallfairt le teann droch-mhúineadha. Sin é an uair a tháinig clann Ph. agus Sh. anoir. M'anam nach raibh aon-dairteachaí ann uaidh sin amach, ach na h-ailt. Dhonuigh T. Sh. mac Sh. Chuir sé síos ar a bhéal agus ar a fhiacla i mullach píce trí ladhar a bhí sáithte ins an mbínnse é. B'éigin an dochtúr a thabhairt ann ar an toirt boise. Bhí sé ag cur fhola in a srúlaí: i gcruthamhnas dhuit mar adeir an fear fadó an uair is fhearr an sogradh gurb eadh is fhearr leigean dó