Domhnach
—/dū:nəx/
—Ainm-fhocal, fireann
1.
an chéad lá de'n tseachtain; lá an Tighearna.
a.
+–
Déanfaidh mé é as seo go Domhnach
Níl mórán Domhnach sa mbliain nach dtigeann sé ar cuairt chugainn
TUILLEADH (13) ▼
Is ann a chaitheas sé na Domhantaí (Domhnaigh) uilig
Is annamh a theigheas sí ag an Aifreann anois: corr-Dhomhnach
Ní raibh sé ag Aifreann an Domhnaigh le bliain
Is olc an rud fanacht ó Aifreann an Domhnaigh
Ní fhéadaim a dhul ag Aifreann an Domhnaigh, ní áirighim a mhalrait
Fan agus buailfidh mé siar Dia Domhnaigh bheag seo (an Domhnach seo chugainn; Dé Domhnaigh seo chugainn)
Is iomdha Dé Domhnaigh (is iomdha Domhnach, is mó adeirtear) nach n-eirigheann sé chor ar bith
Ní bhíonn an t-ádh indiaidh obair an Domhnaigh. Cé'n chaoi a mbeadh
Bíonn céilí ann 'chuile oíche Dhomhnaigh beo
Ní leigfeadh sé de'n obair Domhnaigh féin pé'r bith cé'n bheith atá air
Cheal nach bhfuightheá uair ar bith l'aghaidh do chuid gráiscínteacht' nó go dtosuighidh tú uirre i lár an Domhnaigh thall. Diabhal a leithide de chaoi!
Coicís ó'n Domhnach seo (gha)bh thart a bhéas sé ann
Mí go Domhnach seo chugainn ó a bhí mé ann
·
Beidh rath an Domhnaigh ar an obair sin = obair ar bith a ghnítear Dé Domhnaigh, ní bhíonn an t-ádh in a diaidh
Bíonn sé ag obair chuile Dhomhnach agus tá rath an Domhnaigh air freisin. Níl greim aige le cur in a bhéal. I gcruthamhnas duit gur dona an rud gan an Domhnach a leigean thart dhá mbeadh na seacht sraith ar an iomaire
+–
Beidh an lá ambáireach mar an Domhnach againn = in a shaoire
Bíonn 'chuile lá mar an Domhnach agadsa bail ó Dhia ort. Nach beag atá ar t'aire
TUILLEADH (4) ▼
Domhnach é 'chuile lá sa tseachtain aige siúd. Bíonn sé in a chomhnaí dólúm
Is fada uait an Domhnach fós le bheith ag cuimhniú air sin
Is truagh ghéar nach hé an Domhnach é go bhfaghadh sib cead imeacht agus gan na daoine a bheith meáruighthe agaibh mar atá
Domhnach a bhí ann, agus bhí mé ag leigean mo scíthe, agus ag tabhairt sraith de mo cholainn ar an leabaidh
+–
"Pósadh Domhnaigh: pósadh brónach" = ní bhíonn an t-ádh ar phósadh an Domhnaigh
Is olc an lá a bhfuil sé ag pósadh. Chuala mé ariamh go raibh geis ar an Domhnach. "Pósadh Domhnaigh" adeir siad, "pósadh brónach"
TUILLEADH (1) ▼
Pós do rogha lá ach ná pós ar an Domhnach. Ar chuala tú ariamh é: "Pósadh Domhnaigh, pósadh brónach"
+–
Is olc é biseach an Domhnaigh = deirtear má bhíonn duine go dona tinn, nach dteigheann sé go maith dhó biseach a theacht air, Dé Domhnaigh, thar aon-lá
Tús Aoine agus Deireadh Sathairn. Tá an Aoine in aghaidh na seachtaine. Lomadh Luain agus bearradh Céadaoine. Biseach an Domhnaigh agus árdú na Céadaoine. Dé Luain soir agus Máirt siar, agus tá an Diardaoin sonaí soir nó siar: anois a bhfuil aon-cheann eile aca agad. Bhí siad sin ann ar fad roimhe seo, ach tá siad caithte in aer anois
TUILLEADH (4) ▼
Ní mholfaí biseach an Domhnaigh muis. Ach dheamhan sa méid sin ach caint.
B'fhurasta aithinte, agus biseach an Domhnaigh a theacht air, go mba gearr é a shaoghal
Biseach an Domhnaigh agus árdú na Céadaoine, agus ní raibh snig in a chluais maidin Dé h-Aoine. Nach gearr an "battle" sin a thug sé sin
Ní thiubharfainnse áird ar bith ar an gcomhrádh sin. Nach h-aon-chás amháin dó lá ar bith a bhfuighidh sé biseach. B'fhéidir le congnamh Dé go srianfadh sé as
+–
Ní dóighide an Cháisc ar an Domhnach nó tiocfaidh sé indiu = is cinnte go dtiocfaidh sé indiu: bíonn an Cháisc ar an Domhnach i gcomhnaí
M'anam nach dóighide an Cháisc ar an Domhnach ná é. Cé'n bhrigh ach gan luach leithphighne faoi réir againn
TUILLEADH (5) ▼
Crap an ghlaicín fhéir sin. Ní dóighide an Cháisc ar an Domhnach nó feicfidh tú báisteach roimh mhaidin
Ó a dhiabhail áluinn! Ní dóighide an Cháisc ar an Domhnach nó 'sí an bhó se'againne atá ann. Amachaighidh lib cho tréan in Éirinn agus atá in u (bhur) gcosa. Má bheireann sé siúd uirre sa gcur, bascfaidh sé í
Níor dhóichide an Cháisc ar an Domhnach nó sin é a dhéanfadh sé, ach níor fhéad sé a dhul ann. Dar fiadh dhá bhféadadh d'fheicfeá spraoi
Cuirfidh mise geall leatsa nach dóighide an Cháisc ar an Domhnach nó go leigfear amach saor slán é sin. Ara níl áird ar bith ar choir de'n tsórt sin annseo. Ach mise imbannaí, gur maith gasta a chuirfí cupla bliain ar fhear bhocht, agus gan míllteanas ar bith déanta aige
Pósfaidh sé sin anois í. Ní dóigh an Cháisc ar an Domhnach ná é. Tá sé saghdtha anoir annseo anois, faoi gur chinn sé air aon-bhean a fháil thoir. Agus ní taise dise é: tá sé cínnt uirre aon-fhear a fháil i bhfus. Is maith 'un a chéile iad
+–
Dia agus Muire agus an Domhnach duit = ceann de na freagraí atá ar "Dia dhuit" nó "mbeannuighidh Dia dhuit"
Go mbeannuighidh Dia agus Muire agus an Domhnach dhuit féin
TUILLEADH (1) ▼
Sin é a bhíos ag S. Ph. i gcomhnaí nuair a bheannuigheas duine dhó. "Dia agus Muire agus an Domhnach dhuit" adéarfas sé
b.
seo cuid de na Domhnaigh a gcuirtear cronuighe ar leith ionnta ar feadh na bliana
+–
Domhnach an Phuis nó Domhnach na Smut nó Domhnach Inide = an chéad Domhnach de'n Charghaos. Bíonn pus nó smut ar na mná a fhágtar gan pósadh an Domhnach sin (Domhnach na Smut nó Domhnach Inide: Rosmuc, Cárna, Dúithche Sheoigeach. Domhnach an Phuis: Cois Fhairrge)
Domhnach an Iubhair = an Domhnach roimh Dhomhnach Cásca. Roinntear an t-iubhar an Domhnach sin
TUILLEADH (6) ▼
Domhnach Cásc nó Domhnach Cásca = cothrom lae aiseirghthe Chríosta
Domhnach Geal-Chásc = an Domhnach indiaidh Domhnach Cásca (Achréidh)
Domhnach Cincíse = Whit Sunday
Domhnach Chrom Dubh (taobh thiar de Ghaillimh), nó Domhnach na bhFear (Achréidh), nó Domhnach na Cruaiche = an Domhnach deireadh de mhí an Iúil. An lá sin a bhíos an turas go Cruach Phádraig. Ní fíor do'n Mháilleach san mBéal Beo é (l. 20) nuair adeir sé gur Domhnach na Cruaiche is mó a thugtar anois air. Domhnach Chrom Dubh atá fós air is an gcuid is mó de'n Ghaedhealtacht taobh thiar de Ghaillimh, agus Domhnach na bhFear taobh thoir
Domhnach na Mart = an Domhnach roimh lá Fheil Mártan. Bíonn na mairt marbh nó dhá marbhú le h-aghaidh na Féile Mártan an lá sin
Domhnach na bPutóg = seachtain roimh an Nodlaic
+–
"Domhnach Chrom Dubh, lá na Móna agus Lá Fheil Muire Mór thall sa bhFoghmhar: trí lá a bhfaghann an bodach a sháith le n-ithe" = deirtear é seo
Sé an Domhnach seo chugainn; Domhnach an Iúbhair (Domhnach Chrom Dubh, Domhnach an Smuit agus rl.)
TUILLEADH (7) ▼
Gheobhaidh tú do dhóthain gugaí (uibheachaí) an Domhnach seo chugainn: Domhnach Chásc. Tuige nach mbeadh prachógaí agaibh mar a bhíodh againne fadó. Bhíodh muid dhá gcruinneál (uibheachaí) ar feadh coicíse roimh-ré
Beidh dalladh feola ann Dé Domhnaigh seo chugainn: Domhnach na Mart
Tá sí ag cur pus uirre féin cheana. Ach nach hé an Domhnach seo chugainn Domhnach an Phuis. Codlóchaidh sí léithe féin bliain eile dar fiadh!
Soiscéal Dhomhnach an Iubhair an soiscéal is fuide sa mbliain agus soiscéal lá Nodlag an soiscéal is girre
Ní bheidh aon-fhata nua ionn imbliana go dtí Domhnach na bhFear má bhíonn siad an uair sin fhéin ionn
Cá'id uait Domhnach Chrom Dubh? An rachaidh tú ar an gCruaich imbliana?
Domhnach na bhFear nach h-eadh a bhíos turas na Cruaiche ionn?
c.
+–
Níl innte ach cailín Domhnaigh = cailín a bhíos gléasta 'chuile lá de'n tseachtain mar a bhíos sí Dé Domhnaigh; cailín galánta beag-mhaitheasach
Ná pós cailín Domhnaigh
TUILLEADH (3) ▼
Séard atá sa gceann is óige cailín Domhnaigh críochnuighthe. Ní dhéanann sí faice ach dhá gléas agus dhá feistiú féin
Go bhféachaidh Dia ort! Ní mná talmhuidhthe iad sin, ach cailíní Domhnaigh. Dhá leagthá scatháin agus boscaí púdair aca, ba é a mbuac é. Is cam a bhreathnóchaidís ort déarfainn dhá n-iarrthá orra a dhul ag tarraint fheamainn dearg len a ndruim
M'anam muise gurb shin é an áit a bhfuil an mearbhal ortsa. Ní cailín Domhnaigh chor ar bith í, ach togha oibridhe. Dhá bhfeictheá í sin amuigh ag scaradh aoiligh nó ag tarraint fhraoigh nó ag scaradh móna, is fada go n-abróchthá é sin léithe
+–
Ná sanntuigh caora an Fhoghmhair agus ná pós an cailín Domhnaigh (sean-chomhairle) = an chaora a bhíos reamhruighthe sa bhFóghmhar, is dóichide di a cailleadh sa ngeimhreadh nó 'san Earrach
Cailín Domhnaigh í a mhic ó! Ná sanntuigh caora an Fhoghmhair agus ná pós an cailín Domhnaigh, adeir siad
TUILLEADH (1) ▼
Tá 'chaon cheann aca fabhtach: caora an Fhoghmhair agus an cailín Domhnaigh. Ná bíodh aon phlé ag duine leo. 'Sé ráidhte na sean-daoine é
2.
+–
Bean Domhnaigh = ainm muirne ar bhó
Bean Domhnaigh! Bean Domhnaigh! Bean Domhnaigh cá'il tú? (Tabhair faoi deara an fhuaim annseo: /dū:nī/. 'Sé a bhíos ag daoine a mbeadh /dū:nə/ in a thuiseal gheineamhnach aca ar Dhomhnach)
TUILLEADH (2) ▼
Bhí an-bhó againn annseo fadó. Bean Domhnaigh a bhí uirre. Diabhal mé go mbíodh bainne dhá cheann aice, go dtí seachtain shul a bheireadh sí. Dhíol mé í le P. R. annsin thoir, agus níor mhair sí an bhliain féin. Ach ba bheag an dochar di. Ní bhfuair sí aon-tógáil uaidh
Ar chuala tú fear Chonamara ag imeacht ar na cnocáin annsin siar ag fuagairt bean Domhnaigh indiaidh na bó. Diabhal asna dhíom féin agus d'A. nachar lean siar é, agus chuaidh muid isteach sa gcaracán mór agus thosuigh muid féin ag fuagairt bean Domhnaigh. Tá an-mhacalla — an-fhuaim — annsin, agus ní raibh áit ar bith siar annsin nach gcloisfeá bean Domhnaigh
3.
+–
InDomhnach chreidim go bhfuil = mion-fhocal dearbhthuighthe; dar fiadh nó dar príosta, ach níl sé cho spreacamhail le ceachtar aca sin
InDomhnach ní fhaca mise le seachtain é, agus níl a fhios agam céard is cor dó
TUILLEADH (10) ▼
Is dóigh go ndéanfaidh, i nDomhnach. Ach d'eile céard a dhéanfadh sé
InDomhnach, is olc an aimsir í, ní ag ceasacht ar Dhia é!
Is olc an cheird atá air, inDomhnach: ag déanamh dícheannadh de'n tsórt sin ar an duine bocht sin
Is tú atá goirgeach inDomhnach. Glac go réidh thú féin. Níor thuill muid do chuid ropaireacht' chor ar bith uait
InDomhnach muise, is maith an scathamh aríst go bhfeicidh tú mise ag briseadh leicín an doichill aige
InDomhnach féin, is orraibh atá an guairdeall thimpeall a iothlann. Fágaighidh mar sin é féin agus a iothlainn
InDomhnach féin, ba chóra dhuit ciall a bheith agad, agus gan a bheith ag spochadh leis an ainnle bhradach sin. Níl a fhios agam cé agaibh is measa: thusa nó an páiste
InDomhnach féin is beag an dochar duit náire a bheith ort ag caitheamh a leithide de chaint. Nach bhfuil a fhios agad go maith gurb shin dearg-bhréag. Ní tada eile é
InDomhnach féin muise ní bhfuighir! Má bhíonn tú d'fhuireasbhaidh airgid go dtugaidh mise dhuit é, is fada a bhéas tú dhá fhuireasbhaidh
InDomhnach fhéin muise, is furasta leis laethantaí a fháil in aisce! Níl sé fhéin cho maith sin faoin a chongnamh lá na cruadhóige
4.
Dia.
·
"Impighim ar an Domhnach, maran beo mé ach mí; Seal fada a bheith ag gabháil leat ar chóstaí Árd-Fhraoigh" (as amhrán a thosuigheas: "Déanfaidh mé caisleán ar Chnocáinín Árd") = teagann Domhnach isteach mar seo in amhráin scaithtí, agus Dia a bhíos i gceist
Iarraim ar Rí an Domhnaigh cabhair agus congnamh a thabhairt duinn, agus muid a thabhairt slán ó anachain na bliana = Dia. Tá caint ar "Thobar Rí an Domhnaigh" in "Altú an Tobac"
5.
cill nó séipéal.
·
Domhnach Pádraig (roillig in aice Áth Cinn) = séipéal nó teampall Pádraig. Níl an chiall sin i gcaint
Féach freisin
→
dia 2
Domhnach in iontrálacha eile (78)
→
daidhce
Daighce a bhí uirre anocht faoi gur fhága C. annsin aréir í … Ceadh nar chuala tú é sin. In Domhnach rinne sé malrait mná aréir … í seo thiar. Spéir na gréine Sh. Ch. Tá faitíos orm muise gur b'olc an mhalrait aige í: a dhul ó ghiolla na sliogán go dtí giolla na mbáirneach mar adeir fear Ch. Ach mo choinsias is deacair í seo istigh a bheárradh anocht
Bhí mé thíos ann lá annseo anuiridh. Domhnach a bhí ann. Bhí sí ag strócadh ag iarraidh a dhul síos 'un bóthair. Ní leigfeadh an mháthair di. Bhí rud eicínt le déanamh: soithigh le nigheachán nó rud fánach ar aon-nús (nós). D'iarr an mháthair uirre é a dhéanamh. Dhá bhfeictheá cho daighceamhail agus a d'iompuigh sí ar a cois, agus siar léithe a chodladh. Dá mba mise an mháthair, bheinn dhá lascadh 'fhad's gheobhainn teas in a craiceann. Bhí sí do-chorruighthe freisin, ach níor leig sí amach mórán dhó (dhe) liomsa
→
daigh
Níl neart agamsa ruainnín feola ar bith a ithe nach mbuaileann dógh ghoile mé. Dhá bhfeictheá mé thuas Dia Domhnaigh agus an-"hate" (heat?) ag an gcuid eile ar leota caoirfheola, agus gan agamsa ach driobaillín de scadán agus mé dhá chrinneadh (creinneadh) liom sa gclúid.
→
dáimh
Nach h-iad an chuid eile dhíot fhéin iad sin: an cleite is fhearr in do hata. In Domhnach tá na dáimheannaí ann, ach a gcomhaireamh
+
→
dálach
Ná déan é sin Domhnach ná dálach ach an oiread le chéile = lá ar bith, is cuma cé'n lá é
TUILLEADH (10) ▼
Bíonn siad ag obair i Sasana anois Domhnach agus Dálach. Tá an t-an-deifir orra nó go gcriogaidh siad an Gearmánach
Go dtugaidh Dia ciall duit a mhic ó mo chroidhe. Leath na n-Éireannaigh atá i Sasana, ní bhíonn a fhios aca Domhnach thar Dálach, mar ní hé an Domhnach a bhíos ag cur imní orra
Dheamhan a fhios aige siúd an Domhnach nó dálach é, ach a bheith ag tirtheáil leis mar siúd. Eiriceach ceart é, ní dhá roint leis é
Is cuma leis Domhnach thar Dhálach má fhághann sé trácht in a shiopa. Sin é a bhfuil de Dhia aige sin
Bíonn siad annseo Domhnach agus Dálach. Tá muid sáruighthe aca. Níl neart ag duine a bhéilí a ithe nach ag breathnú isteach 'sa bpus ort a bhéas siad
Bím ar bóthar Domhnach agus dálach léar (de réir) mar a fhaghaim glaodhach. Níl aon-scíth indán domsa
Diabhal mé gur suarach an t-iongnadh go mbeadh an dochtúr sin amscaidhe féin ag imeacht, agus a bhfaghann sé de ghlaodhach. Tá sé ar a chois Domhnach agus dálach
Sin í a cheird sin — ag gróigeadh móna — Domhnach agus dálach. 'Sé an fear is antlásaighe annseo anois é
Bhí mise in áit agus ní aithneochthá an Domhnach thar an dálach ann. Maidir le go raibh suim sa Domhnach, dheamhan a bhaladh!
Níl lá ar bith is mó súnás oibre é ná an Domhnach. B'fhéidir gur in a chodladh a d'fheicfeá é ar an dálach
→
dán
Dá gcuireadh sí bun a bundúin amach anois cinnfidh uirre dán a chur ar fhear ar bith. 'Sí an phrae í go deimhin, ag imeacht in a cailín Domhnaigh.
→
dánacht
Ní bheadh sé de dhánacht ann é sin a dhéanamh, ach, i nDomhnach chreidim go mbeadh ina dheidh sin
→
daor 3
Chuala mé go mb'éigin ceangal na naoi ndaora go daor agus go docharach a chur ar an bhfear dubh seo thuas ins an oíche Dé Domhnaigh. Bhí braon ins an stuaicín aige in áit a raibh sé thiar ag na cleamhnaidhthe, agus ar a theacht aniar dó, ba mhian leis a dhul suas agus píosaí pighne a dhéanamh de lucht an aird. B'éigin glaodhach ar cheathar len a cheannsú … Dar mo choinsias, ar a mhaga sin féin, b'éigin a cheangal. Bhí sé ag strócadh ag iarraidh a dhul suas. 'Ar ndú mo léan dá dteigheadh, gheobhadh sé froisín thuas. Siúd iad na diabhail chéadna nach mórán éisteacht' a bheadh aca leis
→
dealbh 2
Níl Domhnach dhár dhealbh an ghrian nach mbíonn sé ag an gCéad-Aifreann, aindeoin na deich mbliana agus cheithre fichid a bheith bailighthe go h-árd aige. Má tá féin, tá an oiread lúid ann fós agus a bhí an chéad lá ar thosuigh sé ag tarraint an phinsean.
+
→
déan 1
M'anam nach ndéanfadh sé gnatha (gnotha) do dhuine a gharrdha a fhágáil annsin lá oibre agus a dhul ag breathnú ar rudaí de'n tsórt sin. Breagh nach mbíonn siad aca Dé Domhnaigh?
TUILLEADH (1) ▼
Dhá bhfuirgheadh sé annsin dhá lá a shaoghail ní dhéanfadh sé aon-ghnatha ann. Ní ann a d'fheilfeadh dhó chor ar bith, ach istigh ar shlata na Gaillimhe in aice le séipéal eicínt in áit a bhféadfadh sé a dhul amach 'chuile Dhomhnach agus a "shais" uaithne air ag cur na ndaoine síos go h-áltóir
→
déan i
Más maith leat a theacht ar cuairt soir againne an Domhnach seo chugainn déan ann. 'Dar a shon nach dtiocfá
→
deannach
Chuala mé gur bhain an fear seo thuas deannach as na másaí ag an inghin faoi fhanacht amuigh ins an oiche Dé Domhnaigh. Bhí sé roímpe ag giall an doruis chuala mé, le "beilt", agus bhí 'chaon iarraidh aige uirre aniar ins an gcadairne léithe, ar feadh uaire in a dhiaidh sin. D'fhan muintir bharr an bhaile ag éisteacht leo ar feadh i bhfad. Ní raibh tada le cloisteáil uaidh ach "Do gcuirfidh mise faoi ndeara dhuit". (Do — aithris ar fhear nach raibh indan a chuid g a rádh; do = go)
+
Bíonn siad cho déanta suas le "ladies" Dé Domhnaigh, ach dhá bhfeictheá lá de'n tseachtain iad, ní fhaca tú i gcaitheamh do shaoghail ariamh aon-tsraoilleannaí go dtí iad. Chuirfidís uais ort. Ach déanann siad sin an oiread oibre agus a dhéanfadh triúr fear ar bith
TUILLEADH (2) ▼
Tá rún siúbhlóide aige seo amach anocht agus an déanamh suas atá air. Feicim an aos óg anois cho gléasta trathnóna de'n tseachtain agus a bheidís Dé Domhnaigh
Cailín Domhnaigh í sin anois. Mara chéile an déanamh suas a bhíos uirre Domhnach agus dálach cho maith le chéile.
→
déantús
Ní fhágfaidh an "dole" sin déantús maitheasa ar bith ins an aos óg. Duine ar bith aca a bhfuil aon-traidhfilín (trifleeen) dó, níl aon-tsástaigheacht air a dhul ag obair. Is fearr leis an díomhaointeas 'fhad agus a bhéas luach tobac aige agus luach céilidhe ins an oíche Dé Domhnaigh. Sháruigh sé gach agus a dtáinig amach ariamh, feicthear dhomsa. Seo é an saoghal ar chuma ar bith a bhfuil na daoine ag fáil a mbeatha ó Neamh
+
Níl muid fós ach sa Deasgabháil. Ní bheidh an Chingcís ann nó go bhfeicidh tú an Domhnach.
TUILLEADH (1) ▼
Sílim féin nach mbíodh ar Dhiardaoin Deasgabhála fadó ach breac-shaoire. Chuir siad an tsaoire aríst air, agus bhain siad de lá eicínt eile í. 'Ar ndú leath na laetheantaí a mbíodh saoire orra fadó níl saoire ar bith fanta orra anois. Mara dteighidh tú ach síos Gaillimh agus is gearr uait é, agus níl saoire ar lá ar bith ach ar Lá Nodlag agus ar an Domhnach
+
→
déidín
Shíl mé go dtuitfeadh déidín aige nó go gcloiseadh sé céard a bhí inghean an Mh. a dhéanamh i bhfus againn an Domhnach seo caithte, ach dheamhan fairnéis a fuair sé air uaimse. Ní labhróchainn amach as mo bhéal air leis dhá mbadh rud é a choinneochadh i bpiolóid é. Agus bí siúráilte muis go (gur) b'eadh
TUILLEADH (2) ▼
Tuitfidh déidín aige siud mara dtugaidh sibh cupla scilling dó le dhul ag an gcéilidhe. B'fhearr dhaoib, má tá aon-phighneachaí beaga ann a gcaitheamh aige. Nach bhfuil an duine bocht ag saothrú an tsaoghail sáthach dona agus gan é a choinneál istigh ins an oíche Dé Domhnaigh. Dheamhan a n-éiligheann sé imeacht aon-oíche eile.
Bhí sé annseo anuiridh agus dheamhan lá beo ach an Domhnach féin nach mbíodh sé thíos ag ceann an bhóthair roimhe fhear an phosta. Ag fanacht le scéala faoi'n "dole" a bhíodh sé, agus bhí an-mhoill air ag teacht. Shíl mé go dtuitfeadh déidín aige faoi dheire thál (ó thárla) nach raibh sé ag teacht
→
deilbh 1
Bhí 'chuile dheilbh eile déanta aige 'san oíche Dia Domhnaigh ach an pota a leagan síos, agus bhí sé le sin a dhéanamh an oíche sin. Ba cheart dó a bheith réidh faoi seo. Mara dtapuighidh tú é mar sin féin, dheamhan an sdriog a bhéas aige. Ní túisce réidh anois é ná bhíos an iarraidh fuadaighthe cruinn baileach. Mara bhfaghaidh tú aon-deoir aigesan, tá tú réidh len a fháil in aon-áit eile
Ní fheicfidh tú aon-fhata nuadh isteach imbliana nó go gcaithtear Domhnach Chrom Dubh. Chuir an sioc sin faoi Bhealtaine 'un deireadh ar fad iad
Bhuail sé in éinfheacht é. D'aithin mé air trathnóna Dia Domhnaigh go mbadh fear é a bhí deireannach. Bhí a shliocht air. Bhásuigh sé Diardaoin
Tá an iascach caithte idtraipisí le deireannaighe ó a thosuigh an fuadach ar an móin. Roimhe seo ghabhfadh fear suas taca Dhomhnach Chrom Dubh agus bhainfeadh sé dhá shleaghán mhóna l'aghaidh na teine. Thriomóchadh anna na Féile Míchil dó í. Dheamhan buille a ghnídís i gcaitheamh an tsamhraidh ach mathshluagh aca thíos ar 'chuile charraig annsin thíos ag iascach. Is deacair fear a fheiceál anois ann
+
→
deis
Is breagh an deis glantacháin atá uirre, a cuid éadaigh Domhnaigh! Déarfainn dhá mbeadh fonn glantacháin uirre nach gabhtha gléasta mar sin a thiocfadh sí. Ach bíodh aice. Mara miste léithe féin a cuid éadaigh nuadha a mhilleadh, ní miste linne
TUILLEADH (1) ▼
Diabhal mórán a d'fheicfeá iad ag bualadh deise ins an ruta seo anois. Ní bhíodh domhnach ná Dálach fadó nach h-í a bhíodh uiliog thíos annsin thíos ar an mbóthar, ach ní fhaca mé ann anois í le na cianta. 'Sé an áit a mbíodh an daoradh bualadh againn ar an leic sin ó thuaidh de bhóthar, ar aghaidh gheata Mh.
→
deoraí
Níl duine ná deoruidhe ar an mbaile indiu. Is baile bánuighthe é. Tá siad ar fad greadtha soir ag an tabhairt-amach seo atá i mB. Dheamhan duine a d'fhanfadh annseo aon-Domhnach dá mbeadh a gcailleadh go deo leis. Is fada leo go dteagaidh an Domhnach go dteighidh siad ag bóthaireoireacht
+
→
diaidh
Is fánach an tsiocair a bhí aige. Dheamhan blas ach iad a bheith amuigh ag déanamh spraoi ingarrdha atá annsiúd chois an bhóthair trathnóna Domhnaigh. Bhí seisean ag rith, agus cuireann duine de na gearr-bhodaigh — mac le P. É — cois roimhe. Caitheadh amach indiaidh a mhullaigh é, agus rug splinnc cloiche a bhí aníos ar an talamh annsin air, slán an tsamhail. Níor mhair sé achar ar bith. Sin é an áit is éalannaighe in do cholainn — an chamóig ara. Tá contabhairt ar dhuine i gcomhnaí, má fhaghann sé priocadh ar bith annsin
TUILLEADH (1) ▼
Tá sé thíos annsiúd ag cur deatach amach as an sean-dúda indiaidh a leicinn, agus ag innseacht faoi "bhliain annseo a raibh garrdha an tS. curtha agam, agus nach raibh aon-fhata ann ní ba mhó na cubharláin lá Fhéile San Seáin, agus go raibh siad cho mór le turnapaí Domhnach Chrom Dubh." Má tá an scéal sin cloiste agam uair, tá sé cloiste agam míle uair
Tá an chlann thíos ins an talamh aige le obair, agus th'éis a bhfuil siad a shaothrú dó in a dheidh sin, dheamhan pighinn airgead póca a thiubharfadh sé dóibh; ach iad ag súmaireacht tímcheall doirse chéilidhe 'chuile oíche Dhomhnaigh d'uireasbaidh an oiread agus a d'íocfadh isteach iad. Tá airgead in a chocaí beaga aige súid, ach cianóg ní thiubharfadh sé do dhiaúmhlach. Cuirfidh mise mo rogha geall má fhaghann an chlann choidhchin aon-leigean ar an saidhbhreas siúd go dtiubharfaidh siad fuadach dó
+
→
diogáil
Ar chuala tú ariamh faoi'n gcailín Domhnaigh. Sin í an cailín Domhnaigh ar chaoi ar bith: dhá díogáil agus dhá déanamh féin suas ó mhaidin go faoithin. Ní hé an feisteas a fheiceas tú ar maidin uirre a bhíos uirre trathnóna. Ba chóra di go mór a mhaisce, luath bhuidhe na seachtaine a chur de'n teallach ná bacadh len a cuid cóirí catha agus "coatyárms" (coat of arms). Dhá fheabhas dá saothruigheann sí é, tá sé ag cínnt uirthe aon-fhear a fháil in a dheidh sin
TUILLEADH (1) ▼
Is dóibh is furasta a bheith díogáilte. Ní comártas (comórtas) ar bith dhuitse máistirí scoile ná póilíos: dream a fhéadfas leath an lae a chaitheamh dhá ngléas féin. Ach an té a chaithfeas a bheith thíos i gC. an U. leis an dearg-mhaidin ag sciobadh feamainn dearg (ní bhíonn aon-tuiseal geineamhnach ar an gcuingir fhocal sin feamainn dearg), bíonn rud ar a aire thar agus a bheith dhá dhíogáil féin. Tá an obair sin ceart go leor Dé Domhnaigh, ach ní fheileann sí Domhnach agus dálach. Má fheileann, ní do'n talmhuidhe é
+
→
díol 2
Chonnaic mé an scearacháinín óg sin ann ag dul síos teach an phobail Dé Domhnaigh, agus go deimhin má chonnaic féin bhí díol fir de thalamh faoi. Bhí go deimhin
TUILLEADH (1) ▼
Má chastar liom é Dé Domhnaigh, tiubharfaidh mé 'chuile dhíol air faoi nar thug sé agam an pisín cuit a gheall sé dom. Tá an teach beo beithidheach le luchain. Ní fhágfaidh siad nídh dhar dhealbh an ghrian istigh faoi chaolachaí an tighe. Mara dteightear romhab (fuaim — rúb = rompa) go gairid
→
diomdha
"Diomdha Rí na h-Aoine do'n té a thóigfeadh mo ghrádh uaidhm (uaim); Nach bhféadfainn a dhul dá féachaint aon-oíche Dhomhnaigh ná go moch Dé Luain". (Diomdha Rí na h-Aoine; diomdha Dé; ná raibh Dia buidheach dó!; go n-agruighidh Dia air é!)
→
díth
Dheamhan bean a fuair sé agus ní de dhíth a shaothruighthe é ach an oiread. Chaith sé cúig nó sé de phéiridheachaí bróg ag dul na h-aistreáin sin siar. Cé'n bhrígh ach an t-am a raibh sé ag imeacht: ar an sneachta mór. Chonnaic mé ag teacht isteach is an séipéal annsin thiar é, maidin Domhnaigh, th'éis a bheith ar a chois ar feadh na h-oíche, agus níor dhíol-truaighe go dtí é. Bhí cuisne síos as cúl a chinn
→
diúirinn
Is diabhlaí go deo an fad atá is na giúiríní sin. Ní fhaca mé ceanna cho fada sin ariamh. Ní fiú do sheacht mallacht an t-adhmad sin anois. Tá sé rodtha ar fad aca. Bhí sé cho maith a fhágáil annsin 'dtigh diabhail, agus gan a bheith ag cur easonóir ort féin dhá iompar abhaile, agus nach dóigh an Cháisc ar an Domhnach nó go dtuitfidh sé in a mhionús ort shul a bhéas tú ag an teach
→
diúltach
Bhí sé ag siubhal soir agus anoir an bóthar agus a chaimín aige agus ba diúltach an dreach a bhí air. Ag tnuthán a bhí sé go gcasfaí aon-chúpla an bealach, a bheadh ag cúirtéaracht. Dhá gcastaí gheobhaidís bata ar na dromáin. Diabhal bréag nach bhfuigheadh. 'Ar ndú' sé atá siad a thuaradh dhóibh féin: ag imeacht annsin ar bhóithrí go dtí gairm na gcoileach. Is suarach an t-iongnadh go mbíonn sé ag cur dhó 'chuile Dhomhnach. Faghann sé a údar.
→
dlaoi
Sraoill cheart í sin. Má theigheann tú isteach chuice lá ar bith — Domhnach agus Dálach 's aon-chás amháin é — ní bhíonn a dhath cíoradh ar a gruaig aice, ach í in a dlaoitheachaí móra gránna anuas ina súile. Tuinte fada na h-óinsighe, adeir siad
An té nach n-íocfaidh a chuid dlighteanais is cneamhaire é! Deile céard é. Nach gcloiseann tú ag an sagart 'chuile Dhomhnach é. Agus nar chuala tú in do chuid Teagasc Críostuidhe é: "Ar bhfiacha dlisteanacha a íoc agus a cheart féin a thabhairt do 'chaoinneach". Má choinnigheann Debhalera na "h-Annuities" is le bheith in a chneamhaire dhó é. Fuair muintir na h-Éireann an talamh ar chúntar go n-íocfaidís na h-Annuities agus ní le muintir Shasana a d'íocfaidís iad ach oiread ach le cuid de mhuintir na h-Éireann a thug iasacht uatha go gceann(óchth)aí an talamh. Ag scrios an mhuintir se'againn féin atá muid le na "h-annuities a choinneál. Do dhubhshlán-sa an méid sin a bhréagnú anois th'éis a bhfuil d'fhoghluim ort má's fíor dhuit féin
Deir sé nach gcuirfeadh sé a chois chlí ná dheas isteach thar an tairsigh aríst go deo aca leis an doicheall a bhí aca roimhe Dé Domhnaigh seo caithte. Is beag nar dhubhairt siad leis go mb'fhearr leo go bhfanfadh sé uatha. Ní dhearna sé dhá mhionnóid moille ann gur ghlan sé leis gan greim gan blogam
+
→
dóigh 2
Ní dóighide an Cháisc ar an Domhnach nó 'sé a rinne é = is cinnte gurb é a rinne é
TUILLEADH (3) ▼
Ní dóighide an Cháisc ar an Domhnach ná go raibh tusa rannpháirteach ann freisin
Ní dóighide an Cháisc ar an Domhnach nó tá sé ag dul ag pósadh
Cuirfidh mé geall leat gur fhan sé ó'n scoil. Ní dóighide cleas dó i ndomhnach
→
domlas
Sé'n fáth domsa gan aon deoir a ól: bhí mé Domhnach annseo, tá naoi nó deich de bhlianta ó shoin, agus casadh ag "stillhouse" ar an Mh. M. mé. Bhí an iarraidh críochnuighthe go díreach aca: muintir Mh. Á. D'ól mé an oiread dhó agus gur chuir mé 'un domblais mé féin leis shul ar fhága mé an"stillhouse". Anoir tigh Mh. Á. linn annsin, agus d'fhan mé ann an lá sin agus an lá in a dhiaidh, agus mé tuithte dállta i gcaitheamh an achair. Ní raibh mé agam féin ceart go ceann míosa. Dubhairt mé liom fhéin hébrí céard a dhéanfadh Dia liom nach mblaisfinn d'aon-deoir phoitín aríst go bráth
→
drann
Ní bhfuighidh tú cead drannadh leis an airgead beag, dhá gcuirtheá do shúile ar chipíní dá iarraidh. Is beag an baoghal. Fuair tú coróin gheal Dé Domhnaigh seo (gha)bh thart, agus is diadhachta dhuit a deireadh a bheith caithte fós agad
→
drantán
Shílfeá go bhfuil drántán ceoil in áit eicínt siar annseo. Ní féidir gur ag dul ag damhsa ar an mbóthar a bheidís aríst, th'éis gur dhíbir an sagart as iad 'san oíche Dé Domhnaigh seo (gha)bh thart
Th'éis cho galánta agus atá sí, bhí mé taobh thiar di ag an Aifreann Dé Domhnaigh agus meastú nach raibh páin de dhreancaid ag snámh uirre
→
dreas 2
Ní bhíonn dreas ná teas i móin ar bith nach gcuirfidh grian an tsamhradh creat uirre. Bhain mé annsin thuas anuiridh í taca Dhomhnach Chrom Dubh agus má bhain féin, chaithfeadh sí stráisiún thíos ag crádadh, shul má thiocfadh aon-lasair uirre. Ba bheag ab ionann í féin agus móin tús bliana
Ní bheadh aon-ghoir agad é sin a thabhairt in áit ar bith tá sé cho cantalach drisíneach sin. B'fhéidir gur tosuighe ag gol agus ag gárthaighil a dhéanfadh sé agus thú a náiriú. Ní bheadh sásamh ná séanadh air mara dtugainn chuig an Aifreann é Domhnach annseo imbliana, agus ní cheideonainn ar a bhfaca mé ariamh é an uair a bhí sé déanta agam. D'áitigh air ag blaodhach agus ag blaidhriúch, gur thug sé aghaidh an tséipéil orm. Ní thiubhrainn deoir fhola le náire
→
druid 2
An bhfuil sé anoir cho fada sin. Diabhal mé go bhfuil sé ar ghort an bhaile mar sin. Tá sé ag tabhairt gearradh éadain dó imbliana. Níl sé ag leigean lá ar bith thairis, cé's moite de'n Domhnach féin, nach mbíonn éisteacht aige imbaile eicínt. Shílfeá go gcaitheann sé an-fhada 'sna tighthe. Bhí sé an h-aondéag shul a ndeachaidh sé soir as tigh Sh. S. an lá faoi dheireadh
→
dualgas
An iomarca áird' atá sagairt a fháil uilig. Is furasta dhóib a bheith ag gabhail le gaoith na gcnoc ar altóir 'chuile Dhomhnach agus cho beaithte agus atá siad ugainne. Deirimse leatsa dhá gcoinnigheadh muide na dualgais uatha aon-bhliain amháin go mb'fhurasta cur aca, ach dhá mbeadh duine ann a dhéanfadh é sin, bheadh deichneabhar nach ndéanfadh
→
dubh 1
Marach an cogadh, bheadh an tráigh sin dubh le muintir na G. chuile Dhomhnach. Theagaidís amach ina gcuid "mótars" ann thar a chéile, ach níl aon-ghoir aca é sin a dhéanamh anois. Earradh ghann iad na "mótars" ar an saol seo
→
dubh- 5
Rinne tú an dubh-chodladh bail ó Dhia ort. Codladh mhná Dhoire an Fhéidh adeir siad, ó Dhéardaoin go Domhnach
→
dúrúch
Chuala mé go raibh C. ag imeacht thoir annseo Dia Domhnaigh agus an-dúthruach achrainn air. D'iarr sé mac J. Sh. amach ar "fair-play" agus bhí sé ag gabhailt de chiceannaí ar dhorus tighe Ph. i gcaitheamh uair an chluig. Thug sé leath-bhord leis annsin anoir le claidhe ach bhuail an óinseamhlacht aríst ag geata tighe D. agus chaith sé dhó (dhe) in a chraiceann aríst ag cur achrainn ar na scurachaí. Nach beag an spioraid iad nach sínfeadh duine eicínt aca é le iarraidh!
→
téigh ar
Beidh dul againn orra, má ghlacann muid stuaim leo, agus gan muid féin a mharbhú ins an gcéad leath-uair. Sin é an rud a d'fhága dul aca sin ar mhuintir Mh. Dé Domhnaigh seo caithte. Ná bíodh scáth ar bith oraibh a dhul fútha, agus fanuigheadh 'chuile dhuine ar a thaighridheacht féin. Níl aon-mhaith a bheith ag leanacht na liathróide ar fud an páirce. Diabhal a dhath
+
→
téigh do
Bean nach mbíonn mórán ainnise innte, is mór is fiú dhi a cuid éadaigh a dhul go deas di. Is leath slaicht ar bhean a cuid éadaigh bíodh a fhios agad. Tá sí annsin thoir ag M. Mh. Ú. Feic Dé Domhnaigh í agus 'sí an bhean is breácha ar an bpobal í nuair atá sí gabhtha gléasta. Ach feic lá de'n tseachtain í ins na ciomachaí, agus dheamhan ceannuidhe an mhála, ní hé amháin a mhalrait a dhéanfadh roghain uirre.
TUILLEADH (1) ▼
Caithfear tuarastal an tsagairt a íoc an Domhnach seo chugainn. Cé mhéad atá ag dul dó anois, an bhfuil a fhios! Trí scilleacha nó cheithre scilleacha? Beidh sé ag dul le báinidhe ar chuma ar bith mar bhfaghaidh sé a cheart.
Má fhaghann sé leigean ar bith ortsa indiu, déanfaidh sé a dhicheall a dhul fút agus a fháil amach céard a thug siar mise ins an oíche Dé Domhnaigh. Bí ar t'áirdeall féin anois agus ná faghadh sé aon-bhrabach ort
→
téigh go
Teigheann sé do'n Lochán Bheag 'chuile Domhnach (do'n Bhaile Árd, do'n Pholl, do'n Chaethach, do'n Phúirín, do'n Chaiseal, do'n Chlochán nó go Clochán, do'n Bhóthar Bhuidhe, do'n Chaorán Mhór agus rl. = ainmneacha áiteacha ar fad)
Tá suim mhór aige siúd in do chuid féir go deimhin! Nach bhfuil a fhios ag do chroidhe istigh nach in éadan féir a ghabhfas sé siúd Dé Domhnaigh dhuit. Dheamhan é dhá lobhadh sé ins an tsraith. Tá mé siúráilte nach bhfuil ag dul síos leis ach féar muis!