Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: ré

→ abair

Déarfainn gur bocht an chaoi dhá leithide a bheith teáltaithe istigh sa teach sin chuile ré solais agus iad sin ag magadh faoi

→ dá

Tháinig mar a bheadh iomghaoth ann idir dhá cheach orainn agus bhuail ré roithleagán an churach ar an toirt

→ dall 2

Ní fhaca mé aon duine ariamh ba daille (/deʟ′ə/) ná é ag dul chuig an scoil. Chaith G. a dhúthracht leis, agus thugadh sé dual na droinne dhó chuile ré solais, ach má thugadh féin, ba aon mhaith amháin dó é

→ dámhaireacht

Níl léamh ar bith ar a bhfuil de bhradáin ansin. D'fheicfeá ag dámhaireacht chuile ré solais ann iad

→ damnaigh

Tá mé damnaithe ag an diabhlánach d'asal sin ag imeacht i mbradaíl chuile ré solais. Dar mo choinsias dá mbeadh an ghlaicín mhóna atá ansiúd thuas amuigh, bheadh a shliocht air. Gheobhadh sé ruaigeadh na Muice Báine chun an aonaigh. Diabhal baol go mbeidh mise dhá bhuachailleacht níos faide, agus mé sceanta ag an mbaile dhá fhuagairt chuile lá

→ deachma

Níl aige a dhéanamh leis an gcréatúr de reithe sin aige anois, ó bhuail ré roithleagán sa gcloigeann é, ach a thabhairt don deachma, ó tharlaigh nár thug sé do Mhártan é. Ach ní raibh tada air le tabhairt do Mhártan. Dheamhan scioltar. Ní ghlacfadh Mártan uaidh é (Mártan: an Fhéil Mártan. Maraítear feoil ina ómós)

→ dealaigh

Is mé a bheadh buíoch dá mbeidís dealaithe uaim. Is mór an tseanmóir iad chuile ré solais. Mura mbeidh chuile shórt ar a mian acu, bíonn siad ag clamhsán agus ag casaoid, agus tá a fhios ag mo chroí go mb'fhearr do dhuine uaidh iad

→ deamhan 2

Is maith an t-údar é. Gasúr mar é agus deamhan is diabhal aige chuile ré solais

→ dearg 1

Tá sé craosach dearg agus is diachta dhó sin ach an oiread le scéal. 'Sé an bia sa sruth fola a chuid sin. Nach mbíonn siad in árachaigh a chéile chuile ré solais?

→ deatach

Mo dheatach ar an seanchlog céanna. Tá sé stoptha chuile ré solais

→ déirce

Diabhal mé go mb'fhiúntaí dhó mála na déirce a chur air féin ceart ná a bheith ag imeacht ag iarratas mar sin. Níl ní dhár dhealbh an ghrian dá chuid féin aige, ach rite ag an gcomharsa ag begéireacht chuile ré solais

→ deireadh 1

Ag caint ar phúcaí chuile ré solais. Nár chónaí sé go mbeire sé ar dheireadh ort!

→ deisiúil

Is deacair dhó a bheith deisiúil agus a bhfuil de dhola air. Ar ndóigh a dheartháir m'anama thú, nach ag seachadadh amach a bhíos sé chuile ré solais

→ deoladh

Níl tada le tógáil ar ghasúir faoina ngoile. D'íosfaidís deoladh chuile ré solais. Sin é faisean aos óg. Ach shílfeá fir mhóra go n-íosfaidís a ndóthain — nó an oiread is go dtiocfaidís leis — go dtí am béilí aríst. Dar príosta is mó an ghoin atá ar na buachaillí óga seo agamsa anois, bail ó Dhia orthu, ná nuair a bhí siad ina ngasúir

→ diachair

Tá an diachair ar chuid de na strainséaraí sin. Chonaic mé gearrchaile as Baile Átha Cliath a bhí anseo an bhliain cheana, agus tá aill ansin thiar agus níor chónaigh sí go ndeachaigh sí amach ceachrach ar chiumhais na haille gur bhreathnaigh sí síos, agus gan tada thíos fúithi ach an poll duibheagáin. Dhá mbuaileadh ré roithleagán í, bhí a cnaipe déanta. Is deacair cuid de na daoine a chomhairleachan

→ diachta

Is diachta dhuit ocras a bheith ort, ar scáth an t-achar ó bhí tú ag ithe cheana. Mo chroí ná raibh ag an diabhal go reicfeadh sibh duine. Ag cur an tí béal in airde ag iarraidh beatha chuile ré solais. Níl cuimhne ar bith agaibh cá bhfaighfear í nó cé a shaothrós í

→ diaganta

Is aoibhinn di agus chomh diaganta agus atá sí. Tá a glúine caite aici ag urnaí chuile ré solais

→ dícheall

Is maith an dícheall dom rith síos is aníos ag siopaí chuile ré solais le tobac a fháil duitse. Meas tú an bhfuil tada eile ar m'aire ach a bheith ag tendáil ortsa. Is maith é mo luach saothair muis. Gheobhaidh tú féin feasta é ar mo shonsa nó troiscfidh tú. Is fadó an lá a bhí agam é a dhéanamh leat

→ dingthe

Tá tóin na méise dingthe ar fad. Na ruifíneachaí de ghasúir sin aríst. Tá siad chomh hábhailleach lena bhfaca tú ariamh. Tá sé de bheith orthu a bheith ag déanamh millteanais chuile ré solais

→ diogáil

Ní choinneodh a dtáinig ariamh na cearca céanna giogáilte. Is mór an chéim iad. Ní túisce galra cleiteach dhaob (díobh) ná orthu aríst. Agus bíonn siad i bhfostós i ndriseachaí agus sna crígheannaí sin siar chuile ré solais. Dheamhan mo chos-sa a bhacas leo chor ar bith anois: cead acu fanacht gan diogáil. Chiapfaidís an té a thabharfadh aird orthu

→ díol 2

Is mór an díol trócaire na créatúir bhochta atá i Sasana agus na rudaí eile sin ag titim orthu chuile ré solais. Deir siad nach bhfuil maith ar bith sna teáltaí a bhíodh acu ar na báid aeir. Níl aireachtáil ar bith orthu seo ag teacht go gcnioga siad thú d'aon iarraidh

→ diomlachaí

Coinnígí na diomalachaí cláir sin. Dheamhan a fhios nach bhfónfadh cuid acu fós. Bíonn sibh ag iarraidh cláiríní chuile ré solais, agus tapaidh iad anois

→ diúgaireacht

Is deas í do cheird: ag diúgaireacht chuile ré solais. Ní mhairfeá gan a bheith ag tabhairt snag leat i gcónaí — ní mhairfeá sin. Níl a fhios agam cé uaidh a dtug tú an abhlóireacht chor ar bith. Ní fhaca mé aon duine eile ariamh dhár rugadh sa teach ar an gcaoi sin, cé is moite dhuit féin. Ach bíonn an coilíneach ar chuile thréad

→ diúilicín

Go deimhin is deas é do cheird, ag diurnadh an diúilicín de chat sin chuile ré solais! Caith ansin i dtigh an chlampair é. Ní beag dhó a dhonacht agus atá sé, agus gan tusa a bheith ag cur farasbarr donachta air. Má fheicim tú ag leagan láimh ná cois aríst i mbliana air, bainfidh mé an t-anam asat, bainfidh sin!

→ diúltaigh

Chreidim go bhfuil sé théis an tae a dhiúltú ar fad. Ar ndóigh diúltaithe atá sé ag na daoine scáth a bhfuil le fáil dhe. An méid sin féin muis bíonn muid dúlaí aige … Bhí an-tóir aigesean air muis. Ní raibh ann ach "caith síos dhá bhlogam tae" chuile ré solais

→ dlaoinín

Is mór an tseanmóir thú chuile ré solais ag iarraidh dlaoiníní (dlaoithíní). Breá nach gcoinníonn tú dearg é nuair a bhíos sé dearg agus gan a bheith ag sárú na ndaoine leis

→ dócúil

Ní bheadh a fhios ag duine cé is fhearr an sócúil nó an dócúil scaití. Breathnaigh air seo amuigh. Ní cheal airgid atá air, ach cén só atá ar an saol aige ina dhiaidh sin, lá is go bhfuil sé féin agus a bhean in árachaigh a chéile chuile ré solais

→ doicheall

An té nach dtarraingeoidh braonachaí fuisce agus bronntanais aici siúd, ní bheidh roimhe aici ach fáilte an doichill. An bhfeiceann tú an ghairm atá roimh Ph. J. ann. Is maith an fáth muis. Tá sé sin suas anuas B. chuile ré solais ag tarraingt fuisce chuici. Cuirfidh mise geall leat nach mórán suáilce a bheas aici linne nuair a bhuaileas muid isteach aici. Tá baol uirthi

→ Domhnach

Gheobhaidh tú do dhóthain gogaí (uibheachaí) an Domhnach seo chugainn: Domhnach Chásc. Tuige nach mbeadh prochógaí agaibh mar a bhíodh againne fadó. Bhíodh muid dhá gcruinneáil (uibheachaí) ar feadh coicíse roimh ré

→ dornán

Dheamhan roinnt punann ná dornán eatarthu, agus mura bhfuil féin, ní beo iad gan a bheith ag sciolladóireacht ar a chéile chuile ré solais. Sílim gur faisean é a thugas daoine faoi deara dóibh féin. Bhainfeadh cuid de na daoine troid as na clocha

+

→ drabhlás

Murach go raibh an drabhlás iontu ar ndóigh, bheadh aird ar ghort nó ar gharraí acu thar mar a bhí, agus gan a bheith ag imeacht síos Gaillimh chuile ré solais ag caitheamh na pínnín a bhí acu

TUILLEADH (1) ▼

Shílfeá go mba cheart go mbeadh drabhlás thairis sin sa gcarr móna a thug mé den phortach arú inné. Dheamhan aithne oraibh nach bhfuil an oiread tinteachaí agaibh agus atá thoir Tigh K. Breá nach ndéanann sibh réiteach léi, nó an gceapann sibh go bhféadfaidh fear a bheith ag rith suas agus anuas 'na phortaigh daoibhse chuile ré solais agus sibhse ag breacadh a loirgne anseo (bhur loirgne). Nach sraimlí an scéal agam é — nach ea sin

→ drann

Á beannacht Dé dhuit! Ní dhrannfaidh mé leis an éadáil sin (poitín) le mo mharthain aríst. Chuir sé ag déanamh mullach cinn mé an oíche faoi dheireadh, agus d'fhága sé ré roithleagán in mo cheann ó shin

→ drochóirí

Ar na drochóirí dhuit nár íoc an madadh sin nuair a bhí agat a íoc thar is a bheith dhá íoc faoi dhó anois, agus ag tarraingt póilíos ag an teach chuile ré solais

→ droim

Teagann sé abhaile chuile phointe agus a bholg thiar ina dhroim aige leis an ocras. Chaithfeadh sé go bhfuil an ghearradh ghionach air nó rud eicínt. D'íosfadh sé deoladh chuile ré solais

→ dubh 2

Níl a dhubh ná a dhath maitheasa sa seanchlog sin. Nach in é stoptha chuile ré solais é!

→ dubhlaoisc

Ní fhéadfaidh tú an dubhlaoisc a fheiceáil, mar chaithfeá a dhul ceachrach ar chiumhais na haille, agus b'fhéidir gur ré roithleagán a bhuailfeadh sa gceann thú nó go scéinfeá nuair a chloisfeá na héanachaí sin ag scréachaíl. Ná féach leis. Ní leithne an t-aer ná an timpiste …

→ dustaí

Fuair an buinín móna dustaí. Nach raibh an baile rite inti chuile ré solais. Bhí sí ar shúil an bhóthair agus cosán chuile dhuine thairti, agus ní raibh duine ar bith ag dul ag cur aistir air féin drochlá, ó bhí a fhios aige nach gcuirfí aon tréas air faoina dhul inti

→ gionnóid

Ní bheidh gionnóid ar na garrantaí sin amuigh ag asail T. Sh. mura mbioraí sibh na claíochaí. Nach iontu istigh atá siad chuile ré solais

→ téigh

Shílfeá muis go raibh muide ag fáil foracún maith tae i ngeall ar na páistí, ach ba ghearr a théadh sé ina dhiaidh sin. Nuair a thugas daoine d'fhaisean dóibh fhéin a bheith ag caitheamh síos scalach dó (dhe) chuile ré solais, bíonn siad thart dhá uireasa nuair nach bhféadann siad a fháil

→ téigh ar

Gabhfaidh drochbhail air sa gcúirt mura socraí siad roimh ré é

ré (41)