Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: ré

→ fánach

Tá bhur gcuid féir ag imeacht go fánach ansiúd thíos cheal claíochaí. Bíonn beithígh an bhaile istigh ann chuile ré solais — go neamhthairbheach díbh fhéin

→ físeachaí

Ná raibh Dia leis anois mura bhfuil na físeachaí agus na pínneachaí corra aige de bharr a aistir! A theacht aniar anseo ag ropaireacht i ngeall ar uan a dhul thar claí air! Agus a chuid beathach féin i bhfoghail orainne chuile ré solais!

→ cuideáin

Níl ar ár gcuid cearc ach éanachaí cuideáin chuile lá san aer. Tá na trí theach eile i mbéal an dorais againn, agus tá na cearca ag déanamh imirce chuile ré solais. 'Sé an chaoi mbíonn sé amantaí, cinneann orainn iad 'aithneachtáil thar a chéile. Ach arsa tusa, 'ní ghabhann caraid cuid a chéile'.

→ cíosaigh

Má shuím an seomra sin in athbhliain, dar príosta, ní leis sin é, arae níor mhór duit a bheith ina éadan chuile ré solais, agus mar sin fhéin, ní chíosódh sé leat é faoi shásamh.

→ cíosáinín

Tá an cíosáinín sin thuas ag M. Bh. istigh againn chuile ré solais. Meas tú an ndéanann sé buille maitheasa ar bith, ach chreidim gurb é cuid an bheagáin atá sé in ann a dhéanamh théis a dhíchill. Dheamhan brí ann.

→ baile

Ba bheag an ollóid an baile seo dhá chéile gur casadh an stalcáinín sin isteach ann. Anois, tá an baile in árachaigh a chéile chuile ré solais.

→ baorsa

Le baorsa atá sé chuile ré solais. Is beag a chuirfeas le baorsa é sin, deirimse leat.

→ críoch

Dheamhan baile a mbeidh an bhean sin istigh air nach baile reicthe é. Tá sí in ann Crígh Mhuire a chur thrína chéile, ag seadú scéalta agus ag tarraingt anuas seansíomálachaí a bhí fadó an lá ann. Dheamhan beirt ar an mbaile seo nach ag maslú a chéile atá, chuile ré solais, agus is ise is ciontach leis ó thús deireadh go tosaigh.

→ biorach 2

Cén chaoi a bhféadfadh a bheith ina lacht (lacht bó) ach an teirgéis, agus an peata de lao sin ag diúl uirthi chuile ré solais, i leaba biorach a chur air nó é a dhealú uaithi.

→ brachán

Ní hé an brachán atá dóirtithe amháin, ach tá siad in árachaigh a chéile chuile ré solais.

→ breá

Tá sibh ag coiriúint agus ag caitheamh anuas ar an teach sin chuile ré solais, agus nach breá go dtéann sibh ann ina dhiaidh sin?

→ bruach

Ní fhaca mé do leithide ó rugadh mé. Tá bruach ort chuile ré solais.

→ buail ar

Tá cois buailte aige ar a bhfuil sa teach agus muid reicthe sceanta aige chuile ré solais.

→ ainm

Tá mé reicthe agus bainte as m'ainm chuile ré solais aige.

→ airigh

Airím ré roithleagán in mo chloigeann.

→ áirge

Is dona an áirge do dhuine a bheith amuigh faoi fhliuchán mar sin chuile ré solais.

→ athraigh

Athrú an chor ón tuaifil ort muran ort atá an t-athrú chuile ré solais!

→ tarraing anuas

Sin é an scéal atá tarraingthe anuas aige chuile ré solais.

→ fuagair

Téann siad thart ag fuagairt móna (le díol) chuile ré solais i nGaillimh

→ fínigh

Bhí an oiread aois aige sin nuair a cailleadh é agus go raibh sé ag fíniú le fiche bliain roimh ré. M'anam go raibh sé an céad go hard. Bhí agus trí nó ceathair de bhlianta lena chois

→ imigh

B'fhearr do dhuine a bheith ag imeacht i ndiaidh a chinn roimhe fhéin ná a bheith reicthe sa mbaile chuile ré solais — b'fhearr do dhuine an saol mór a thabhairt air fhéin agus é ag iarraidh a chodach nó a shamhail, ná duine eicínt sa mbaile dá shíorionsaí agus dhá shíordhíbliú

+

→ ith

D'íosfadh sé chuile ré solais

TUILLEADH (1) ▼

Tá sí do m'ithe agus do mo liobairt chuile ré solais

→ abair

Déarfainn gur bocht an chaoi dhá leithide a bheith teáltaithe istigh sa teach sin chuile ré solais agus iad sin ag magadh faoi

→ dall 2

Ní fhaca mé aon duine ariamh ba daille (/deʟ′ə/) ná é ag dul chuig an scoil. Chaith G. a dhúthracht leis, agus thugadh sé dual na droinne dhó chuile ré solais, ach má thugadh féin, ba aon mhaith amháin dó é

→ damnaigh

Tá mé damnaithe ag an diabhlánach d'asal sin ag imeacht i mbradaíl chuile ré solais. Dar mo choinsias dá mbeadh an ghlaicín mhóna atá ansiúd thuas amuigh, bheadh a shliocht air. Gheobhadh sé ruaigeadh na Muice Báine chun an aonaigh. Diabhal baol go mbeidh mise dhá bhuachailleacht níos faide, agus mé sceanta ag an mbaile dhá fhuagairt chuile lá

→ deachma

Níl aige a dhéanamh leis an gcréatúr de reithe sin aige anois, ó bhuail ré roithleagán sa gcloigeann é, ach a thabhairt don deachma, ó tharlaigh nár thug sé do Mhártan é. Ach ní raibh tada air le tabhairt do Mhártan. Dheamhan scioltar. Ní ghlacfadh Mártan uaidh é (Mártan: an Fhéil Mártan. Maraítear feoil ina ómós)

→ dealaigh

Is mé a bheadh buíoch dá mbeidís dealaithe uaim. Is mór an tseanmóir iad chuile ré solais. Mura mbeidh chuile shórt ar a mian acu, bíonn siad ag clamhsán agus ag casaoid, agus tá a fhios ag mo chroí go mb'fhearr do dhuine uaidh iad

→ deamhan 2

Is maith an t-údar é. Gasúr mar é agus deamhan is diabhal aige chuile ré solais

→ dearg 1

Tá sé craosach dearg agus is diachta dhó sin ach an oiread le scéal. 'Sé an bia sa sruth fola a chuid sin. Nach mbíonn siad in árachaigh a chéile chuile ré solais?

→ deatach

Mo dheatach ar an seanchlog céanna. Tá sé stoptha chuile ré solais

→ deireadh 1

Ag caint ar phúcaí chuile ré solais. Nár chónaí sé go mbeire sé ar dheireadh ort!

→ deisiúil

Is deacair dhó a bheith deisiúil agus a bhfuil de dhola air. Ar ndóigh a dheartháir m'anama thú, nach ag seachadadh amach a bhíos sé chuile ré solais

→ deoladh

Níl tada le tógáil ar ghasúir faoina ngoile. D'íosfaidís deoladh chuile ré solais. Sin é faisean aos óg. Ach shílfeá fir mhóra go n-íosfaidís a ndóthain — nó an oiread is go dtiocfaidís leis — go dtí am béilí aríst. Dar príosta is mó an ghoin atá ar na buachaillí óga seo agamsa anois, bail ó Dhia orthu, ná nuair a bhí siad ina ngasúir

→ diachair

Tá an diachair ar chuid de na strainséaraí sin. Chonaic mé gearrchaile as Baile Átha Cliath a bhí anseo an bhliain cheana, agus tá aill ansin thiar agus níor chónaigh sí go ndeachaigh sí amach ceachrach ar chiumhais na haille gur bhreathnaigh sí síos, agus gan tada thíos fúithi ach an poll duibheagáin. Dhá mbuaileadh ré roithleagán í, bhí a cnaipe déanta. Is deacair cuid de na daoine a chomhairleachan

→ diachta

Is diachta dhuit ocras a bheith ort, ar scáth an t-achar ó bhí tú ag ithe cheana. Mo chroí ná raibh ag an diabhal go reicfeadh sibh duine. Ag cur an tí béal in airde ag iarraidh beatha chuile ré solais. Níl cuimhne ar bith agaibh cá bhfaighfear í nó cé a shaothrós í

→ diaganta

Is aoibhinn di agus chomh diaganta agus atá sí. Tá a glúine caite aici ag urnaí chuile ré solais

→ dingthe

Tá tóin na méise dingthe ar fad. Na ruifíneachaí de ghasúir sin aríst. Tá siad chomh hábhailleach lena bhfaca tú ariamh. Tá sé de bheith orthu a bheith ag déanamh millteanais chuile ré solais

→ diogáil

Ní choinneodh a dtáinig ariamh na cearca céanna giogáilte. Is mór an chéim iad. Ní túisce galra cleiteach dhaob (díobh) ná orthu aríst. Agus bíonn siad i bhfostós i ndriseachaí agus sna crígheannaí sin siar chuile ré solais. Dheamhan mo chos-sa a bhacas leo chor ar bith anois: cead acu fanacht gan diogáil. Chiapfaidís an té a thabharfadh aird orthu

→ diomlachaí

Coinnígí na diomalachaí cláir sin. Dheamhan a fhios nach bhfónfadh cuid acu fós. Bíonn sibh ag iarraidh cláiríní chuile ré solais, agus tapaidh iad anois

→ diúgaireacht

Is deas í do cheird: ag diúgaireacht chuile ré solais. Ní mhairfeá gan a bheith ag tabhairt snag leat i gcónaí — ní mhairfeá sin. Níl a fhios agam cé uaidh a dtug tú an abhlóireacht chor ar bith. Ní fhaca mé aon duine eile ariamh dhár rugadh sa teach ar an gcaoi sin, cé is moite dhuit féin. Ach bíonn an coilíneach ar chuile thréad

→ diúilicín

Go deimhin is deas é do cheird, ag diurnadh an diúilicín de chat sin chuile ré solais! Caith ansin i dtigh an chlampair é. Ní beag dhó a dhonacht agus atá sé, agus gan tusa a bheith ag cur farasbarr donachta air. Má fheicim tú ag leagan láimh ná cois aríst i mbliana air, bainfidh mé an t-anam asat, bainfidh sin!

→ diúltaigh

Chreidim go bhfuil sé théis an tae a dhiúltú ar fad. Ar ndóigh diúltaithe atá sé ag na daoine scáth a bhfuil le fáil dhe. An méid sin féin muis bíonn muid dúlaí aige … Bhí an-tóir aigesean air muis. Ní raibh ann ach "caith síos dhá bhlogam tae" chuile ré solais

→ dlaoinín

Is mór an tseanmóir thú chuile ré solais ag iarraidh dlaoiníní (dlaoithíní). Breá nach gcoinníonn tú dearg é nuair a bhíos sé dearg agus gan a bheith ag sárú na ndaoine leis

→ doicheall

An té nach dtarraingeoidh braonachaí fuisce agus bronntanais aici siúd, ní bheidh roimhe aici ach fáilte an doichill. An bhfeiceann tú an ghairm atá roimh Ph. J. ann. Is maith an fáth muis. Tá sé sin suas anuas B. chuile ré solais ag tarraingt fuisce chuici. Cuirfidh mise geall leat nach mórán suáilce a bheas aici linne nuair a bhuaileas muid isteach aici. Tá baol uirthi

→ Domhnach

Gheobhaidh tú do dhóthain gogaí (uibheachaí) an Domhnach seo chugainn: Domhnach Chásc. Tuige nach mbeadh prochógaí agaibh mar a bhíodh againne fadó. Bhíodh muid dhá gcruinneáil (uibheachaí) ar feadh coicíse roimh ré

→ dornán

Dheamhan roinnt punann ná dornán eatarthu, agus mura bhfuil féin, ní beo iad gan a bheith ag sciolladóireacht ar a chéile chuile ré solais. Sílim gur faisean é a thugas daoine faoi deara dóibh féin. Bhainfeadh cuid de na daoine troid as na clocha

+

→ drabhlás

Murach go raibh an drabhlás iontu ar ndóigh, bheadh aird ar ghort nó ar gharraí acu thar mar a bhí, agus gan a bheith ag imeacht síos Gaillimh chuile ré solais ag caitheamh na pínnín a bhí acu

TUILLEADH (1) ▼

Shílfeá go mba cheart go mbeadh drabhlás thairis sin sa gcarr móna a thug mé den phortach arú inné. Dheamhan aithne oraibh nach bhfuil an oiread tinteachaí agaibh agus atá thoir Tigh K. Breá nach ndéanann sibh réiteach léi, nó an gceapann sibh go bhféadfaidh fear a bheith ag rith suas agus anuas 'na phortaigh daoibhse chuile ré solais agus sibhse ag breacadh a loirgne anseo (bhur loirgne). Nach sraimlí an scéal agam é — nach ea sin

→ drann

Á beannacht Dé dhuit! Ní dhrannfaidh mé leis an éadáil sin (poitín) le mo mharthain aríst. Chuir sé ag déanamh mullach cinn mé an oíche faoi dheireadh, agus d'fhága sé ré roithleagán in mo cheann ó shin

ré (50+)