faoi rá is
—r análach amháin atá ann fearacht rogha, réir, roimh ré srl.
—
+–
Bhí sé le buile agus le báine faoi rá is nach n-inseoinn dhó cá raibh mé ag dul — ó tharla, ós rud é
Ní raibh sé sásta ná leathshásta faoi rá is nach dtabharfainn an t-airgead dó
TUILLEADH (10) ▼
Ba é an drochbhodach é faoi rá is nach bhfaigheadh sé ól
Ná bac le olc! Bhí sé oibrithe faoi rá is nach bhfuair sé cuireadh
Chaith sé an oíche ag diúgaireacht faoi rá is nach dtabharfaí cead cuartaíochta dó
Faoi rá is a raibh de chíosannaí caite air, a tháinig an seoraim (sirriam) chuige. Deile!
Shílfeá gur pus a bhí air, faoi rá is nach bhfanfainn in mo chónaí i gcaitheamh an lae ag coinneáil chainte leisean
Cuireadh amach as í faoi rá is nach ngéillfeadh sí do na ceannphoirteachaí a bhí uirthi. Is dána í sin ná muic
Cén chaoi a bhféadfadh barr a bheith aige? Síleann sé go mbeidh barr aige, faoi rá is nach gcuireann sé aon leasú amach!
Ní bheidh smacht ar bith ar an madadh sin faoi rá is nach bhfaigheann sé corrghreasáil mhaith bhuailte
'Sí a bhí mosánach air, faoi rá is nach dtáinig sé ag breathnú uirthi chomhuain is a bhí sí ina luí
Tá luí seoil air inniu faoi rá is ar ól sé inné
faoi rá is in iontrálacha eile (34)
Is follasach nach raibh tú ann ariamh théis a bhfuil de chaint agat faoi. Dhá mbeifeá, ní fhéadfá gan an áit atá mise a rá a thabhairt faoi deara. Tá sé suntasach
→
fánach
Siúd áit nach bhfuil ag duine ar bith a dhul nó go gcinne air. Shílfeá gur cac agus salachar duine acu faoi rá is go ngabhfaidh sé ag iarraidh na cupla scillingín dole sin orthu … Iontóidh cléireach anall chugat go fánach, agus an tsíoraíocht caite agat ag fanacht. 'Ar ndóigh ní ag iarraidh dole atá fear luath láidir mar thusa,' adéarfas sé de ghlanBhéarla … Go bhfóire Dia ort fhéin agus ar do "bhail ó Dhia"! Níl aon bhail ó Dhia ansiúd
→
damhsa
Faoi do chois é! Nár laga Dia thú. Is tusa a thug an damhsa ó bhuaile leat ar chaoi ar bith agus ní hiad an dream a mbíodh sé ráite leo
→
damnaigh
Aingeal geal sna flaithis a bhí sa Diabhal — diúltaí muide dhó — i dtosach. Ach damnaíodh é faoi rá is go raibh sé ag iarraidh an chomhairle ar fad a bhaint de Dhia agus í a bheith aige féin
→
danra
An bhfaca tú aon fhear ariamh is danra ná é ar thada a rá leis. Bhí mé lá thiar in éindí leis i gC. Ch. Bhí an oíche ag teacht orainn agus muid i bhfad ó bhaile. Níor tháinig iamh ar a bhéal i gcaitheamh an lae ach ag caint ar a dhul abhaile nó gur tháinig an tráth le n-imeacht. Ansin níor fhan smid ar bith aige faoi. Nuair a chonaic mé féin dhá ligean rófhada é sa deireadh, d'iarr mé air a theacht. Spréach sé. Shílfeá gur mó dhá fhonn a bhí air a dhul do mo lascadh féin. Ní raibh gair agam an baile a shamhlú leis gur tháinig sé dhá thoil deona féin sa deireadh
→
daor 2
Daoradh é, ach dúirt siad go raibh saochan céille air agus cuibhríodh é. Dheamhan steamar eile a d'éirigh dhó, théis go ndearna sé spólaí dhá mháthair. Dá mbeinnse i gcathaoir an bhreithimh, bheadh scéal aige air. D'fhéadfá a rá nach mórán scrupall a bheadh orm faoina dhaoradh. D'ordóinn tua an bhéil mhóir a fháil — an tua a ndearna sé féin an choir léithe — agus é a cheangal béal faoi ar bhord, agus gan mion mullóg dhó (dhe) a fhágáil i ndiaidh a chéile leis an tua … Dar a shon go n-agródh Dia orm é ach an oiread is a d'agraigh sé airsean é.
→
deachma
Muna mbeadh ar Sh. Mh. fadó ach léas ar a mhéir, d'fhanfadh sé istigh. Níor facthas a leithide ariamh le aire air fhéin. Dhá bhfiosraíteá de Sh. ansin céard a bhí air, ní thabharfadh sé de thoradh ort i gcónaí ach, 'a mhic ó mo chroí thú, caithfidh mé deachma na sláinte a íoc.' Ní inseodh sé go brách duit céard a bheadh air. Ach ba deacair dó, arae ní bhíodh ceo na fríde air leath na gcuarta, nach (ach) nach dtabharfadh sé an áit amach air féin ar bhás an domhain, dhá mbeadh goimh ar bith san uair. Spreasáinín beag dona a bhí ann. Shéidfeá de do bhois é go dtí an Domhan Thoir. Bhíodh spideog air an lá ba bhreácha sa mbliain … Ní bhíodh de leathrann againn féin ansin in áit ar bith dá mbíodh sé ach 'a Sh. caithfear deachma na sláinte a íoc.' Is maith is cuimhneach liom an oíche ar tórradh é. Tá sé suas le cupla scór blianta go maith. Bhí mé féin agus bulc de na scorachaí isteach in éindí le P. Mh. a bhí anseo thuas ann. Chuaigh muid ar a nglúine go gcuireadh muid faoi bhrí na guí é. Níor dhúirt P. urnaí ar bith — go ndéana Dia grásta ar an mbeirt agus ar na mairbh ar fad. 'Sé an chaoi a raibh P. ag breathnú isteach air os cionn cláir agus é ag rá: 'tá deachma na sláinte íoctha agat faoi dheireadh, a ghiolla sin. Ba cheart go bhfaightheá luch pine (luck penny) maith anois, agus chomh fada agus a chaith tú dhá íoc.' Ní raibh aon duine sa teach nach raibh falrach gáirí air. Cuimhneoidh mé air go dté na hordógaí orm. Dar fia cuimhneod
+
→
deara
Cheal nár thug tú aon bhlas faoi deara aréir? An bhfaca tú í ag síneadh an leabhair chuige? Scríobh sí rud eicínt ar phísín de pháipéar roimhe sin, agus bhí an páipéirín sin sa leabhar. Chuirfinn a bhfuil istigh is amuigh agam gob (gurb) éard a bhí ar an bpáipéirín sin rá leis castáil léithe anocht in áit eicínt. Ní raibh aon deis eile aici é a rá leis os coinne na máthar. Is dall an mhaise dhuit é murar thug tú an méid sin faoi deara. Is maith a bhraith C. é. Nach bhfaca tú an fad a bhí sé a bhaint as a mhuineál ag iarraidh amharc a fháil isteach ar an leabhar
TUILLEADH (2) ▼
Is gránna an chaint atá ort. Má thugann tú faoi deara dhuit féin a bheith ag rá cainteannaí gránna mar sin, greamóidh siad duit agus cinnfidh ort éirí astu amach anseo. Déanfaidh tú do leas, má ghníonn tú aithrist ar chlann T. Sh.!
Measann tusa go bhfuil an scrománach mór siúd ann amuigh ina mháistir scoile. Tabhair faoi deara. Cá raibh sé le cupla bliain. Dúirt siad féin gur thuas i mBaile Átha Cliath é, ach an gcreidfeá céard a chuala mise fear eolasach ag rá: go raibh sé ag obair in éineacht leis féin i bhfactory Ford i gCorcaigh, ag déanamh carrannaí. Breathnaigh ar an dá láimh atá air. Ní ag plé le peann a bhíos siad. Is beag an baol
Ní raibh mé istigh ann chor ar bith le deireanas. Is beag an iarracht atá orm ann anois faoi rá is nár thaobhaigh mé iad an lá a raibh an meitheal acu. Bheidís sin ar fheabhas dhá bhfaighidís daoine lena gcuid oibre a dhéanamh in aisce dóibh
→
deiseal
Ag iarraidh a bheith ag séideadh faoi na daoine atá tú! Ag rá go bhféadfaí an caoláire sin a thriomú. Dheamhan é, an fhad is a ghabhfas grian deiseal
Ní fiú dhom a rá go bhfuil tada ar fónamh agam ach a bhfuil in uachtar an bhaile. Diomlachaí uilig atá le íochtar agus é faoi thomachaí, agus faoi chrígheannaí agus faoi shaileánach. Is ann atá raithneach an tsaoil mhóir
Gheofá neart diúilicíní ansin thíos ar an Leic Pháirteach am ar bith san earrach ná sa samhradh. Chuala mé fear ag rá, nuair a bhíos sé ag tuile gur maith an dóigh breac fanacht caite i bpoll (an dorú a bheith caite ann), dhá mbeadh carraig nó leac in aice leis a bheadh faoi dhiúilicíní. Deir sé go dteagann na blátháin agus na ballaigh agus na troisc stopóige isteach ag ithe na ndiúilicíní. D'fheicfeá iad ag imeacht de na clocha leis an taoille tuile. Is minic a chonaic mé iad ag éirí de na clocha agus ag dul ag sirtheoireacht sa taoille. An bhfaca tú an oscailt bheag atá isteach ann. Le aghaidh beatha is dóigh é sin
→
dlifear
Bhí sé ráite ariamh nach raibh sé dlifear ag póilíos a dhul ag tógáil fuisce ar shochraideacha, ach an bhfeiceann tú an chaoi atá orthu anois. Chuartaigh siad istigh faoin gcorp ansin thiar an lá faoi dheireadh. Fhóbair gur thóg siad an corp anuas den bhord. Diabhal a gceapfainn féin go gcuirfí mórán ar fhear poitín nuair is cúrsaí sochraide é
→
dligh
Deir siad pínn ar bith airgid dhá bhfuil dlite ag S. M. — go ndéana Dia grásta air — go bhfuil dlíodóirí dhá éileamh anois, agus ar an gcóir chéanna, pínn ar bith dhá bhfuil dlite ag aon duine air, go bhfuil siad ag iarraidh fairnéis faoi roimh a leithide seo de lá. Dheamhan a fhios agam féin nach é Lá Fhéile Peadar is Pól é. Tá an áit le cantáil uileag más fíor. Is dochreidte an scéal nach bhfanfadh na hiníonachaí ann, ach tá sé ráite nach bhfuil aon luí acu leis, théis (tar éis) gur áit bhreá é
→
doiligh
Tuigim do chuid cúrsaí go maith. Ní thaitníonn an obair leat agus 'sí do leasmháthair a thógfadh ort é ach oiread. Ach fan ann go gcastar rud eicínt níos fearr in do bhealach. Níl aon pháí inti le hais Shasana faoi láthair, ach bainfidh tú riar do cháis aisti, agus beidh tú i súile na ndaoine. Cá bhfios don té sin? Is fánach an áit a bhfaightheá gliomach. Fan mar atá tú go bhfeice tú leat. Níl a fhios nach mar is doilí is fhearr, cé gur deacair a rá gurb ea
→
drad
Is beag a bhéarfadh orm a rá suas lena drad gurb ise ba ciontaí luath agus mall. Déarfadh freisin, má chaintíonn sé dubh ná dath faoi
Chuaigh sé tharam féin agus rinne sé droichead díom. Dheamhan deoir den phórtar a thairg sé dhom, théis go raibh sé ag cur muigín dhe ar J. Th. a bhí le mo thaobh. Cosa fuara a bhí siad a thabhairt orm féin faoi rá is go ndeachaigh mé ann gan chuireadh
+
→
droim
Ní fheicfeá an oiread ag tabhairt bearradh droma ar na caoirigh anois agus a thugadh fadó, i gcruthúnas duit go gcaithfidh sé nach bhfuil an aimsir chomh fuar agus a bhíodh sí roimhe seo. Ní túisce Lá Samhna ar fáil fadó ná a chloisfeá chuile fhear a mbeadh caoirigh aige ag rá: 'sin é ina Shamhain é. Ní mór dhom an bearradh droma a thabhairt ar na cupla caora seo nó ní sháróidh siad an geimhreadh.' Is beag an bearradh droma atá anois ann mura bhfuil sé ag lucht an tsléibhe. Ach ní foláir dóibh sin é. Tá an fuacht mór faoi shliabh
TUILLEADH (1) ▼
Bhí sé thar am an obair sin (roinnt a bheith ar fheamainn dearg agus ar fheamainn reatha) a chur de dhroim seoil. Ba deas í mo cheird muis: a dhul síos chun an chladaigh agus an ceathrú cuid den méid a gheobhadh T. Th. a fháil, faoi rá is go raibh dhá ghabháltas aigesean agus gan agamsa ach leathghabháltas. Is cosúil go gcuireadh Dia gaoth aneas ann le go mbeadh a cheithre oiread tairbhe aigesean uirthi agus a bheadh agamsa
Chuala mé an t-údar sagairt seo atá ag P. ag inseacht scéil oíche a raibh sé abhus againn anuraidh: beirt dearthár a bhí ag troid faoi thalamh a d'fhága a n-athair acu. Ní raibh duine acu sásta leis an méid a d'éirigh leis féin dó agus thug sé an ceann eile chun dlí ag iarraidh tuilleadh a bhaint dó. Diabhal easna den bhreitheamh, nó den ghiúistís, nó hé brí céard a bhí ann, nach nglaonn amach air — agus orthu uileag — go bhfeicidís an talamh. 'Tá tú ag rá,' adeir an breitheamh, 'go bhfuil sé ag déanamh leathchuma ort. Roinn anois é mar is áil leat féin. Roinn faireáilte é — ina dhá leith droimscoilte'. Roinn. 'Bíodh breith is dá roghain agatsa anois ar do rogha leithe,' adeir sé leis an gceann eile. Meas tusa nach raibh an fear sin díreach?
→
drúcht
Tá sé sin an-stuacach. Ní call duit drúcht ná báisteach a rá leis agus aithneoidh tú pus air ina dhiaidh sin go ceann seachtaine. Nár bhuail sé leithead a chraicinn ar T. Th. oíche a raibh sé ar cuairt ann faoi rá is a dhul ag gáirí faoin mada nó faoin gcat. Ach duine soilíosach ina dhiaidh sin é má tá rud aige ort
+
→
dáimh
Bíonn sí ag brú gaoil i gcónaí orthu faoi rá is gur daoine móra iad, ach dheamhan gaol ná dáimh ann
TUILLEADH (1) ▼
Níl gaol dáimhe ná dúchais ag an dá rud le chéile. Is féidir fear a chur amach as lóistín nó as seomra thíos i nGaillimh dhá mbeadh a chíos íoctha aige faoi chéad. Níl i lucht seomraí mar sin ach pailitéaraí. Ach má tá fear pósta agus clann air amuigh faoin tír, is deacair é a chur amach. Níl mé ag rá nach féidir é a chur amach, ach is deacair leis an Land Commission é a dhéanamh ina dhiaidh sin
→
dán
Is diabhlaí a chruthaigh sí faoi dheireadh thiar agus dán a chur ar fhear eicínt. Ach an bhfuil a fhios cé hé féin? Is méanar Dé dhó muis, agus é a bheith ceangailte leis an tsuaróigín siúd. Is fada dhó a shaol. Níl againn a rá ach go ndéana Dia grásta air, mar is gearr go ndéarfar leis é ar aon nós
Tá dream Mh. seo an-díbheirgeach i gcónaí. Níl sé mórán le mí ó shin — an bhfuil — ó leagadh na claíochaí anseo thiar. Thug T. Ch. píosa cainte don tsáirsint an uair sin, agus dúirt sé go raibh sé ar cuairt tigh Mh. agus nár chorraigh sé as go dtí an dó dhéag agus nár casadh aon duine ar an mbóthar dó ach mise agus P. Bh., agus gur siar a bhí a (ár) n-aghaidh. Mo léan géar bhí na póilíos istigh agam anseo ina dtine bhruite, agus chuaigh siad go bog agus go crua orm ag fiafraí dhíom cá raibh mé ag dul. Choinnigh mé féin ag nathaíocht leo, agus níor lig mé amach tada go raibh siad i bpiolóid cheart agam. Is ansin adúirt mé gur ag fanacht taobh amuigh a bhí mé le N. go dteagadh sí amach as tigh Mh. Bh. Bh. Bhí a fhios ag T. Ch. go raibh sí istigh ann chomh maith liomsa atá pósta aici, ach dar leis féin go gcuirfeadh sé in adhastar an anró mé ina dhiaidh sin. Agus an bhfeiceann tú an t-agús a chuir sé ann: go raibh a (ár) n-aghaidh siar, arae mura dtéadh sé ag déanamh bréag ní raibh aon ghair aige a rá go raibh muid ag dul siar. Níor chuir mise luach leithphínne as don fhear chroí ariamh ach tá an aicis aige dhom ina dhiaidh sin faoi nach bhótálfainn dá dhream
→
díbliú
Tugann sé sin díbliú brocach ar chuile dhuine nach dtaitníonn leis, nó nach bhfuil aon bhrabach aige air. Ach cuirfidh mé geall gur beag a chloisfeas tú a rá faoi A. Sh. é. Is maith an rud grá nó faitíos. Dhá bhfaigheadh sé sin tada amach ina dhiaidh, speirfeadh sé ar bhall na háite é, speirfeadh sin
→
díogha
Más isteach ansin atá sé ag dul faoi dheireadh thiar, dar fia tá sé ag dul ag greamú don díogha ceart. Dá mbeadh sórt meas ar bith aige air fhéin, ní thaobhódh sé iad sin — cineál na bhfaochan agus na ngliomaigh. Nach diabhaltaí mór an dallach dubh a bhíos ar dhaoine thar a chéile. B'fhurasta dhó sin a dhíol de bhean a fháil ina rogha áit sa tír, thar is a dhul go dtí an staicealach míchuibhiúil sin … Ní mise atá dhá rá léithe. 'Sé ráite chuile dhuine é
Ní caomhúint ar bith atá inti sin ach gur sháraigh sí an saol tá sí chomh dúnárasach sin. Bhí mé soir anseo chuig an D. in éindí léithe trí lá i mbéal a chéile an t-am a raibh an bhruitíneach agus an leicneach ar an gcuid s'againn féin. Dúirt mé léithe é. Níor dhúirt sí a dhath faoi na gasúir s'aici féin. Ba bheag an lua a bhí aici a rá go raibh siad orthu. Ní abródh ná dá mbeidís ag saothrú báis, i bhfad uainn an anachain. Súmaireacht den tsórt sin a bhí ag rith lena dream ariamh. Púcaí bradacha! Bheadh sé chomh maith dhuit a bheith ag caint le asail leo. Is beag is ionann é. Is mó a bheadh de bharr na n-asail ag duine
→
dúradán
Sin é an seamsán a bhíodh ag an Athair P. i gcónaí nuair a bhíodh sé ag cur chomhairle ar bith ar an bpobal: 'is léir dó an dúradán faoi shúil a chomharsan ach ní léir dó an tsail mhór faoina shúil féin.' Ba bhreá ón Athair P. seanmóir a dhéanamh nuair a bhuaileadh sé fúithi. Maidir le na sagairt a bhí ó shin ann, ní bheadh a fhios ag duine céard a bheadh siad a rá. Ach bhí an chaint aige siúd ina chomharthaíocht féin
→
rá
Níl na hamhráin aige mar atá siad againne, ach is cuma sin: bíonn dhá rá déag ar amhrán adeir siad. Ar ndóigh chuala mé fear aniar ag gabháil fhoinn ansin thíos an oíche faoi dheireadh, agus bhí deich n-amhrán aige in aon amhrán amháin mar atá siad againne
Níl ag dul faoi ná thairis anois ach píosa talúna a fháil isteach i gcluasa an bhaile mhóir go dté sé ag garraíodóireacht agus ag cur greens. Dar leis, déanfaidh sé saibhreas ar mheacna, ar oinniúin agus ar an ngabáiste chatach sin. Ach dheamhan a fhios agam. Is fusa na rudaí sin a rá ná a dhéanamh