Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: deartháir

Nualitriú Bunlitriú

deartháir

—/d′r′ār′/, /d′r′āhər′/, /d′r′ahər′/

—ainmfhocal, fireann

—ginideach uatha: an dearthára go hiondúil, ach an dearthár scaití

—uimhir iolra: dearthárachaí /d′r′ārəxī/ ach ginideach iolra: clann an (na) bheirt dearthár

an gaol atá ag beirt mhac leis an athair céanna nó leis an máthair chéanna le chéile: brother.

+–

Is dearthárachaí iad

Bheadh an oiread gnaoi agam air agus a bheadh agam ar mo dheartháir fhéin

TUILLEADH (2) ▼

Deirfiúr agus deartháir iad

Sin é anois siar an bodach is deartháir don fhear a raibh tú ag caint faoi ar ball

+–

Tá siad mar a bheadh an deirfiúr agus an deartháir ann — an carthanas céanna sin acu le chéile; platonic friendship

Tógadh iad mar a bheadh an deirfiúr agus an deartháir ann

TUILLEADH (3) ▼

Clann na beirt dearthár

Sin é deartháir m'athar

Deartháir mó mháthar, mac deartháir athar dó, srl.

Deartháir dlisteanach — blood-brother; ní leasdeartháir

+–

Tá sé fuar a dheartháir (a dheartháir chroí, a dheartháir mo chroí, a dheartháir m'anama, a dheartháir m'anama thú, a dheartháir dílis, a dheartháir na páirte, a dheartháirín chroí, a dheartháir chroí na páirte, a dheartháir ó, a dheartháir bháin srl. Níl gaol i gceist ach i gcuid acu seo — a dheartháirín dílis, a dheartháir bháin — agus ní bhíonn iontu sin féin amantaí)

Tabhair cead a chinn dó a dheartháir mo chroí!

TUILLEADH (1) ▼

A dheartháir ó, cá mbeifeá ag dul?

Déarfá nach deartháir do Sheán Mór é ar chaoi ar bith! — ní gaol atá i gceist anseo ach méin dhaoine. Bhí sé de cháil ar Sheán Mhór a bheith fiúntach, ach ní raibh fiúntas ar bith sa bhfear eile

+–

Píopa M. Is deartháir dhó an ceann seo — dhá rud a bheadh cosúil le chéile

An ceann cruachán agus an mac siobháine: is dearthárachaí iad — dhá iasc cladaigh atá cosúil le chéile

TUILLEADH (6) ▼

Deartháir don charrachán é an cuimleachán

Mura púdarlach é, is deartháir do cheann é — tá sé fhéin ina phúdarlach nó gar go leor dhó

Mura bacach é, is deartháir do bhacach é

Mura glaomaire é, is deartháir do ghlaomaire é

Deartháir don chodladh an bás — tá an bás agus an codladh an-chosúil le chéile

Deartháir do Thadhg Dónall (seanfhocal) — dhá rud a bheadh cosúil le chéile; beirt dhaoine ar aon mhéin; mar a chéile an ball séire agus a ghiolla (fc. Tadhg)

Leasdeartháir — step-brother

deartháir in iontrálacha eile (50+)

→ faitíos

Bhí faitíos aige roimh an deartháir, ach chuaigh ag an bhfonn ar an bhfaitíos air ina dhiaidh sin, agus thosaigh sé ag spochadh léithe. Diabhal easna den deartháir nach dteagann isteach agus nach mbeireann air …

→ fearacht

Tá P. fiúntach, ní hé a fhearacht sin ag (le) a dheartháir é

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhéanfaidh sé fearacht an dearthár ar chaoi ar bith: crapadh leis abhaile chomh luath agus a íocfar a chuid airgid leis

→ fobhairne

Sin é an fear fobhairne atá ag de Valera sna bólaí seo. Tá sé chomh dílis dó sin anois, agus diabhal aithne air nach íocaíocht a fhaigheas sé ar a shon. Do dhúshlán aon cheo a rá faoi de Valera os a chomhair. Spréachfadh sé a dheartháir mo chroí. Spréachfadh a mh'anam, agus thabharfadh sé fút garbh é

→ foirgthe

Ó a dheartháir ó, tá mé foirgthe leis an bhfuacht. An bhfaca tú a leithide d'aimsir ariamh?

→ fág i

Ní fhágfadh sé siúd súil in do cheann a dheartháir mo chroí

→ fág

Má shíleann tú go bhfuil doicheall romhat a dheartháir mo chroí, sin é amach an bealach agat. 'Sé an chaoi a bhfuil sé againne anseo: an té ar cúng leis fágadh. Níl buairthín bara againn ar aon duine

TUILLEADH (1) ▼

Ara a dheartháir ó mo chroí thú, ní raibh mo chois istigh agam nuair a d'áitigh sí mé. Más thíos a frítheadh mé thuas a fágadh mé ar chaoi ar bith. Ach d'airigh sé gur ina theach fhéin a bhí sé. Níor mhór dhó!

→ fáinne

Ara a dheartháir mo chroí thú, dhá bhfeictheá é! Ag gearradh fáinní agus dhá shníomh fhéin, agus ag iarraidh fear ar bith dhá raibh ann amach ar fair play. Ara ag magadh faoi a bhí muid

→ fóir

Beidh sé gan fóirín muise más ag tnúthán leis an bpúdarlach is deartháir sin aige atá sé! Sin é an cnuastóir céanna nach ndéanfaidh fóirithint ar aon duine

→ cantáil 1

A dheartháir mo chroí thú, tá cantáil ar a chuid scéalta anois. Dheamhan lá san aer nach dtagann duine eicínt de lucht na Gaeilge sin thiar chuige ag piocadh as. Tá sé ina ridire acub le tobac agus airgead.

→ cleite

Dheamhan luach leithphínne de mhaith a rinne a deartháir ariamh di, agus más fíor di fhéin ina dhiaidh sin, 'sé an cleite is fhearr ina hata é.

→ coimhthíos

Is mó coimhthíos é ná an deartháir go mór, ainneoin nár fhága an deartháir an baile ariamh.

→ conán

Dheamhan cor ar bith sa gconán sin. D'fhéadfá méir a chur faoina shúil, agus ní bhainfeadh sé leat. Ach i nDomhnach, níl an deartháir eile mar sin: tá sé sách anglánta.

→ bealach

D'íoc an deartháir a bhealach ar an mbus go Gaillimh dhó.

→ bealaigh

Tá sé fánach agat a bheith ag trácht ar Ghaeilge le muintir na háite seo, a dheartháir mo chroí thú, tá an Béarla chomh bealaithe isteach iontub anois agus nach bhfuil i ndán dóibh scaradh leis go mbaintear na teangachaí amach astub.

→ boideoide

Tá boideoide eile anseo atá inchurtha síos leis muis. Ach céard sin orm! Nach deartháir do Thadhg Dónall.

→ bruach

Ara a dheartháir mo chroí, ná samhlaigh obair dhomsa go ceann míosa fós! Nach raibh mé ar bhruach na huaighe go dtí seachtain ó shin!

→ bruithshléacht

Óra a dheartháir mo chroí thú, bhí an cladach ina bhruithshléacht aige inniu, ag gabháil le cuthach faoi fheamainn dearg agus ag rá gur tógadh a roinn fhéin

→ bunúsach

Is beag an baol air a bheith chomh bunúsach leis an deartháir.

→ aird 1

M'anam a dheartháir mo chroí, gur uair sna naoi n-aird a ólfas mise aon deoir, ná a gheobhas mé an dóigh aon deoir ól.

→ amach

Is túisce a d'iarrfainn rud, agus bíodh sé ag teastáil uaim, ar an té is faide amach uaim sa tír ná a d'iarrfainn ar mo dheartháir fhéin é.

TUILLEADH (1) ▼

Má tá i ndán is go ndíola sé an talamh amach, ceannóidh an deartháir uaidh é.

→ anam

Níl líon léith ag Muiréad ach léar (de réir) mar atá an deartháir ag coinneáil an anama inti.

→ feoil

Chuaigh triúr deartháir ar aimsir ag fear. Thug sé cead do chaon duine acu a rogha feola a thógáil. Thóg duine acu muiceoil, an ceann eile mairteoil, agus an tríú deartháir caoireoil. I gceann na bliana, d'fhiafraigh sé d'fhear na muiceola céard a bhí sé in ann a dhéanamh. 'Dhéanfainn mo chac ar éigean,' adeir sé. 'Shiúlfainn ar an gclaí is corraí sa tír tá mé chomh croíúil sin,' adeir fear an caoireola. 'Tharraingeoinn crann as a lúdrachaí,' adeir fear na mairteola. Ba in é an buachaill! Níl spreacadh ar bith sa muiceoil

→ fianaise

Is beag aici sin fianaise bhréige a thabhairt (a dhéanamh), ní dhá roinnt léithe é. Bheadh sí sin ag mionnú nó go gcuireadh sí poll ar bhalla na cúirte a dheartháir mo chroí. Nach bhfuil a fhios agam go maith é

→ foghairt 2

A dheartháir mo chroí thú, tá foghairt ina shúile siúd i gcónaí — scéin, coinneal

→ frapa

Bhí sé i ngéarchall an uair sin murach gur chuir an deartháir frapa faoi — murach gur chuidigh sé leis; thug sé riar a cháis faoi láthair dó

→ fiach 1

Ní raibh ann ach go mbeadh suaimhneas aige sa teach feadh is an deartháir a bheith díbrithe aige. Tá sé díbrithe anois ach ní raibh an teach ina bhrachán ariamh mar a bhí sé le seachtain: é fhéin agus an mháthair in oighear an chochaill. Ar ndóigh nuair a fhaightear an chú ní fhaightear an fiach, adeir siad

→ fill

Feicfidh tú féin air anois nach ndéanfaidh sé filleadh ná feacadh go dté sé chomh fada leis an deartháir agus go gceadaí sé é. Sin é a níos sé i gcónaí

→ floscaí

'Tá fuíoll na bhfuíoll sa teach sin thíos,' adeir sí. 'Dhá mba é an duine ab fhaide amach uainn sa tír a chasfaí againn, gheobhadh sé óstachas lá nó mí uainn, ní áirím mo dheartháir.' A Dhia láidir! Nach aici atá na floscaí!

→ fuasaoid

Ag fuasaoid atá mé a dheartháir ó, agus chreidim gur ag fuasaoid a bheas mé an chuid eile de mo shaol anois — ag ceasacht nó ag ceisniú (tinneas)

→ fuath

Dheamhan fios fuath ná feannóige agamsa a dheartháir mo chroí thú, cé a ghoid do chuid rópaí. Duine eicínt atá ag iarraidh thú a shaighdeadh. Cén ghnaithe a bheadh agamsa de do chuid rópaí. Tá mo dhóthain acu agam fhéin ar scáth a ndéanaim leo

→ fuil 1

Murach gur fear gan fuil thú, ní thabharfá cead d'aon duine do dheartháir a bhualadh mar sin

→ fód

Choisric tú do mhala agus gan a dhul ann. Sin é fód an mhí-áidh a dheartháir mo chroí

→ daba

Ná bac le tuiscint a bheith ag muintir na háite seo a dheartháir. Ní athróidh siad go brách fhad is choinneos an government daba leo

→ daingnigh

Má fhaigheann sé cois ar bith isteach, mo léan géar daingneoidh an deartháir leis, agus cuirfidh sé borradh agus borradh agus borradh eile faoi, nó nach féidir a chur amach

→ danra

Ní raibh de chailleadh chor ar bith ar an mbarr uachtair. Diabhal mé go raibh, agus an mhóin roinnt sceiteach féin — briosc adéarfá. Ach nuair a theann mé síos sa mbarr láir agus sa mbarr íochtair, bhí sí danra a dheartháir — danra. B'éigean dom cosa i dtaca a chur orm féin ar an mbinse leis an sleán a chur thríthi. Rinne an barr íochtair puca críochnaithe dhíom

→ deachma

Bhí na heiricigh (Protastúin) go dona an uair sin a dheartháir mo chroí. Ag imeacht le Bíoblaí agus le soup, agus dhá bhaint siar as na daoine le deachmaí théis sin. Ba bheag an cheart a bhí le fáil ag an Rómhánach (Caitliceach) an uair sin. Mo choinsias ba bheag. Nach cóir adúirt an ceann eile féin san amhrán: "'S go bhfuil an dlí ar fad acu ó mharaíodar Rí Séamas." Ní mé an faoi na deachmaí sin a rinneadh an t-amhrán do Chac i Mála a bhí siar faoi Chonamara … Ach ní hea. Ag iontú daoine a bhí sé sin. Níor mhaith dhuit é sin a lua siar in áiteacha ann fós. Chniogfaidís thú faoi

TUILLEADH (1) ▼

Is aisteach an rud í an tsláinte a dheartháir ó. Daoine a mbíonn sí go maith acu gan pian gan tinneas ón lá a saolaítear iad go dtí an lá a dtéann siad sa roinnín (reilig). Daoine eile a bhíos meath-thinn i gcónaí. Ach duine i bhfad ó chéile nach bhfaigheann poc eicínt. Caitheann chuile dhuine — hé brí cé hé — deachma na sláinte a íoc

→ deannóid

Ba é an lá ba bhreácha é a scal as aer ariamh. Tháinig sé ina chalm orthu leath cuain. Shíl muid gur thosaigh deannóid bheag ansin, ach ní thabharfá faoi deara ar an seol í. An chéad rud eile a dheartháir mo chroí thú, chruthaigh an cuaifeach agus bhí an bád mar a bheadh caora a mbeadh an galra cam uirthi. 'Sé Dia féin a bhí buíoch dúinn an lá sin nár cuireadh go tóin poill muid. Tá mé taithithe ar an bhfarraige ó cuireadh banlámh de chóta orm, ach macasamhail na cuaifí sin ní fhaca mé ariamh agus nár lige Dia go bhfeicfinn go brách ach oiread. Níor fhan deannóid ann ar an toirt aríst ach shílfeá gur istigh i bhfuirnís a bhí muid, bhí sé chomh bruite sin. Tabhair do leabhar go dtug muide rith cladaigh di chomh tréan in Éirinn agus a bhí muid in ann

→ deara

Chuir sé faoi deara don fhear thiar éirí as an ól muis, rud a chinn ar chuile dhuine eile, pébrí cén bhriotais a bhí aige leis. Dar mo leabhar nach bhféadfá teach ósta a shamhailt leis anois. Bheadh sé chomh maith dhuit fuafíonaigh a thairiscint dó le pórtar. Ní thabharfadh sé bolg dó, a dheartháir

→ dearmad 1

Níor chomaoin dó dearmad a dhéanamh ar a dheartháir muis. Chaith sé go maith leis

→ deis

Thug an deartháir deis iascaigh as Baile Átha Cliath chuige: gliondaí, cairteannaí agus eile, ach níl a dhath ag gabháil leis anois

TUILLEADH (1) ▼

Níl an deartháir atá sa mbaile ag ól tada, léis (tar éis) an deis atá ar an gceann atá i nG. — ainneoin an bhail, an riocht, an chaoi, an staid a bhfuil sé

→ deisiúil

Tá sé sin deisiúil go maith, ach dheamhan mórán gaisce ar an deartháir measaim. Ní fhaca mé aon cheo aige ar aon aonach le bliain. Uachta na mná a chuir rath ar Sh. Murach sin, mo léan ghéar, is maith bocht a bheadh sé

TUILLEADH (1) ▼

Is deacair dhó a bheith deisiúil agus a bhfuil de dhola air. Ar ndóigh a dheartháir m'anama thú, nach ag seachadadh amach a bhíos sé chuile ré solais

→ deo

An-choisí go deo é, ach go deimhin más ea, ní hé sin don deartháir eile é. Sách támhleisciúil atá sé

→ diachta

Is diachta nach thiar ag a dheartháir a chuir sé an t-airgead sin thar is a chur chuig N. — is trua nach srl.; is cóir go mba chuig an deartháir a chuirfeadh sé é srl.

→ diaidh

Ara a dheartháir mo chroí thú, is beag nár ghiorraigh sé liom. Dheamhan a leithéid de ruaig a chonaic mise i gcaitheamh an tsaoil ariamh. 'Sé a bhfuil ann go bhfuil mé i ndiaidh a chéile chor ar bith aige