Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: deoch 1

Nualitriú Bunlitriú

deoch

—ainmfhocal, baineann

—tuiseal ginideach uatha: ní théann claochmú tuisil air anois ach go hannamh — go fíor annamh — cé is moite de leaganacha i seanscéalta, in amhráin: nua gach bídh agus séan gach dí

—uimhir iolra: deochannaí, deochanna, deocha

scaird, taoscán nó streancán de lacht a ól.

+–Tabhair dhom deoch!
Deoch nó an sagart! — mura bhfaighe mé deoch ar an toirt boise, gheobhaidh mé bás

                                TUILLEADH (7) ▼
                            
Níl sé ag caitheamh deoch ar bith anois — níl sé ag ól; nó othar a bheadh ag cur suas do dheochannaí
Chuaigh an deoch sin le m'anáil
Tá sé as deochannaí anois má d'imigh M.  Choinnigh sé snáth faoin bhfiacail an fhad is a bhí sé sin sa mbaile, ach troiscfidh sé anois
Go deimhin, chuirfeadh sé deochannaí ar an smut agamsa dhá n-ólainn uaidh iad, ach níor ól
Chaith sé stráisiún ag iarraidh deoch a chur orm, ach ní bheadh plé ar bith agam leis
Thairg mé deoch dhó ach ní ólfadh sé í.  Bhí mo chuid agus mo bhuíochas agam ansin
'Deoch — mura bhfuil — agus má tá, ná tabhair,' adeir sé.  'Tá,' adeir sí, 'agus ní bhéarfadh, agus murach go bhfuil, bhéarfainn.'  (Fear a bhí mór le bean.  Ní raibh aon ghnaoi ag an athair air.  Tháinig sé ag an doras, agus sin é an chaoi ar fhiafraigh sé a raibh an t-athair istigh)

"Bia agus deoch faoi Nollaig, agus éadach nua faoi Cháisc" (sórt leathfhocal)

Bhíodh na daoine ag caint fadó ar bhia agus deoch faoin Nollaig agus éadach nua faoi Cháisc, ach is éadach nua chuile am den bhliain anois é

+–

Sheas sé deoch

Is dona uaidh deoch a sheasamh

TUILLEADH (2) ▼

Sheas sé go leor deochanna

Creagaire ceart é: ní sheasfadh sé aon deoch dhuit dhá dtiteadh déidín agat dhá uireasa

+–

Is iomaí deoch a hóladh ariamh air, agus sin é an chaoi a bhfuil sé sa deireadh — is minic a hóladh a shláinte; ba mhinic daoine ag ól a shláinte ach eisean a sheasadh na deochannaí

"An té a bhíos thuas óltar deoch air: an té a bhíos thíos buailtear cois air" — bíonn meas agus ollghairdeas don fhear mhór, ach níl le fáil ag an bhfear dólom ach chuile dhuine éirí ina mhullach

TUILLEADH (5) ▼

Sin é an chaoi. Bíonn gairm roimh an bhfear mór i gcónaí: an té atá thuas óltar deoch air, a mhic ó mo chroí

Ólaidh deoch ormsa anois. Gairm a (bhur) sláinte!

Seoigí a fheara. Ólfaidh muid deoch ar de Valera anois. Choinnigh sé an tír as an gcogadh

Ólfaidh muid deoch ar an bhfear gnaíúil a thug dúinn é. Agus más ea féin, ní hí an chéad cheann aige í

Óltar deoch ar an lánúin óg, agus go maire siad a nuaíocht, agus go dtuga Dia saol fada le só dóibh!

+–

Ní thabharfadh sé deoch den uisce dhuit dhá mbeadh a fhios aige go mba rud é a dhéanfadh leas duit; ní thabharfadh sé deoch an uisce dhuit srl.

Níor thug sí deoch an uisce d'aon duine istigh ar a baile ariamh. Thug muis!

TUILLEADH (2) ▼

Is deas an fear a dtiocfainn dhá iarraidh air — fear nár thug deoch an uisce d'aon dhuine ariamh

Ní thabharfadh sé deoch den uisce dhuit dhá mbeifeá ag fáil bháis leis an tart. Tá sé an-daoithiúil

+–

Ní mór dhuit deochannaí te a choinneáil leis go dteaga sé as sin

Is olc í an deoch fhuar sin duit ag dul a chodladh duit

TUILLEADH (4) ▼

Ól deoch leanna. Tá sé go maith an t-am seo bhliain

Níl cinniúint ar bith anois ar dheochannaí pórtair agus an ghrian ag ársú (ó lár an earraigh go dtí lár an tsamhraidh)

An rud is fhearr a d'ól fear ariamh deoch bhláthaí

An bhfuil aon deoch leamhnachta agat

+–

Fuair mé deoch chapaill de fuisce — deoch mhór

D'ólfadh sé sin deoch chapaill de phoitín dhá bhfaigheadh sé é, ach tuilleadh diabhail aige má fhaigheann sé uaimse é

TUILLEADH (3) ▼

Bhí sé thiar agus é ag ól deochannaí capaill de bhainne na heasóige (poitín)

Rinne sé deoch chapaill dhe — d'ól sé go leor dhe d'aon iarraidh amháin

Ní deoch duine a bhí sa ngloine a thug sé dhom, ach deoch chapaill

+–

Ólfaidh sibh deoch an dorais anois — an deoch deiridh sula bhfágtaí teach ósta nó teach

Seolaidh libh anois, seo í deoch an dorais

TUILLEADH (4) ▼

Caithigí siar iad, nó go bhfaighe muid deoch an dorais

'Sé a sheas deoch an dorais

Bhí mé ag imeacht agus dheamhan maith a bhí ann, nó go n-ólainn deoch an dorais

Beannacht Dé dhuit! Cén mhaith duit a bheith ar an sclaibéireacht sin. Nár ghluigh (ghlaoigh) tú deoch an dorais cheana tá dhá uair ó shin

+–

Thógfadh sé na garrantaí sin thuas uaidh ar cíos ach nach bhfuil aon deoch iontu (uisce le haghaidh beithígh)

Tá an baile seo buailte ar fad. Níl deoch bó ná gamhain ann ó Lá Bealtaine amach

TUILLEADH (5) ▼

Dhéanfadh capall choíchin d'uireasa deoch, ach níl acmhainn ar bith ag an mbó

Bhí sé ag tabhairt deoch do bheithígh thiar anseo tráthnóna

Mura bhfaighe siad deoch tiocfaidh tart bruithleacháin orthu

Tá na gamhnaí sin thíos thart cheal deoch (deoch adeirtear go hiondúil i gcásanna den tsórt seo agus ní uisce)

Talamh bambairneach é. Níl deoch bó ná gamhain ann

+–

Thug sí deoch shuain (deoch suain freisin) dó — rud a chuir codladh air. Bíonn sé i gceist i seanscéalta

Thug an dochtúr deoch suain dó, agus níor dhúisigh sé aríst go ceann dhá uair déag, ach nuair a dhúisigh, bhuail an phian aríst é

TUILLEADH (3) ▼

Is diabhlaí an chaoi atá air sin, go mbíonn sé ar neamhchodladh i gcónaí. Níl sé in ann néal ar bith a thabhairt leis gan deoch shuain a fháil

Gheobhaidh tú deoch suain ansiúd, agus sínfear ar an mbord tú, agus ní aireoidh tú a dhath go ndúisí tú agus leath do phutógaí ag imeacht ina mbéal ag cait na Gaillimhe!

Ar ndóigh, ní fhoilneodh aon duine é murach an deoch shuain. Cén chaoi a bhfoilneodh! Sceana agus seacht bhfaobhar orthu ag déanamh spólaí de do bholg! Beannacht Dé dhuit!

+–

Mura lige sé sin dhá chuid ábhailleacht, diabhal bréag nach dtabharfaidh mise deoch shuain dhó! — tuirne Mháire; greasáil; an oiread is a chuirfeas codladh air

Má fhaigheann tú cuaifeach (dorna) uaidh siúd, beidh do dheoch shuain agat!

TUILLEADH (1) ▼

Thug P. deoch shuain dó Oíche Nollag! Níor facthas amach ó shin é

deoch in iontrálacha eile (41)

→ céadéaga

Chuaigh S. Bh. a bhí anseo thoir sna céadéaga. Sílimse go raibh sé os cionn cláir nuair a shuigh sé aniar aríst agus a rinne sé caint eicínt. Ar an dá luath is ar tugadh deoch dó, shéalaigh sé

→ daidhce

Má théann tú di ar an mbealach sin ní chuirfidh tú uirthi ach daidhce, agus beidh muid gan Murchadh gan Mánas ansin. Abair mar seo léithe gur tháinig muid fiche míle bealaigh chuig sochraide agus go bhfuil fiche míle eile le dhul ar ais againn agus go bhfuil bicycle briste orainn. Tosaigh ag dilleoireacht. Maistín maith í. Tá na seacht n-aithne agamsa uirthi, agus sin é an fáth go mb'fhearr dhuitse a dhul chun cainte léithe. Ní móide go n-eiteodh sí thusa faoi dheoch, ach má chaitheann sí ina ceann é, ní thabharfadh sí deoir do Dhia shúlach

→ daidhciúil

'Sí an t-oibrí is fearr in Éirinn scaití í, ach amantaí eile, ní thabharfadh sí deoch uisce agat dá naomhtaí thú. Tá sí sách daidhciúil deirimse leat. Ach cá bhfágfadh sí é arsa tusa. Cineál Bh. an T.

→ daigh

Daitheachaí atá ag dul duit. Ól deoch uisce fuar chomh tréan in Éirinn agus atá tú in ann a ól … Níl tú in ann fulaingt leis an uisce fuar! Nach maith a chaithfeas tú fulaingt lena daitheachaí!

→ danra

Sin é an fear is danra a chonaic mise i gcaitheamh an tsaoil ariamh. Bhíomar thíos ansin oíche — mé féin agus S. — agus muid ag ól. Tháinig seisean ann. Gluigheadh (glaodh) deoch agus deoch agus deoch eile, nó go raibh an triúr againn sách tomhaiste. Bhí sé domhain go leor san oíche an tráth sin, agus barr ar an diabhal mura raibh na F. bheaga bhreaca sin ag cur achrainn orainn. Brat acu ann agus gan againne ach an triúr againn féin. D'iarr muid míle uair air a theacht abhaile. Bhí muid ag tuineadh agus ag achainí air a theacht linn, ach dheamhan filleadh ná feacadh a d'fhéadfadh muid a bhaint as, ach ina sheasamh ansin chois an chuntair ag buachailleacht a phionta. Ba é an diabhal ba danra é a chonaic mé ó rugadh mé

→ daor 1

Casadh S. Th. istigh liom ag an mbearbóir, agus b'éigean dom deoch a thabhairt dó. Cé a thiocfadh isteach ina (ár) mullach ach M. Th. agus S. F. Ní raibh a dhul anonn ná anall agam, ach seasamh don bheirt sin freisin. Bhris mé mo ghloine agus b'éigean dom íoc uirthi. Idir chaon tsórt, ba daor an bearradh orm é sa deireadh

→ daor 3

Ach a bhfaighe mise greim ar an droinníneach asail sin aríst, tabharfaidh mise luach a chuid bóithreoireachta dó. Coinneoidh mé seachtain ar stábla é gan greim, deoch ná blogam, agus ansin tabharfaidh mé amach é sa ngarraí is crinnte ag gabháil liom, agus gheobhaidh mé rópa rua, agus cuirfidh mé ceangal na naoi ndaora air go gcoinneoidh a smut seanchas leis an gcréafóig. M'anam gur leis an gcréafóig a choinneos sé é, mar go gcuirfidh mise i ngarraí é nach mbeidh aon fhoithnín féir de bhia na talúna ann

→ de

Tabhair dhom deoch den uisce — deoch uisce

TUILLEADH (1) ▼

"Deoch den uisce de bharr na líne a mbáitear ann an líon" (as Róisín Dubh. Bíonn an t-alt mar seo in áiteachaí nach mbeadh aon tsúil leis)

→ dearc

Bhí sé ag dearcadh idir an dá shúil orm ag ceapadh go dtairgfinn deoch dhó, ach dhá dtiteadh déidín aige dhá uireasa, dheamhan deoir de mo chuidse a gheobhadh sé le n-ól

→ deas 1

Ólfaidh sé foracún anocht, agus má ólann féin, 'sé atá deas air! Go deimhin ní chuirfidh sé aon ghearranála air, mar a chuireadh sé ar an athair nuair a theagadh sé ar turn an deoch a sheasamh. 'Chinnfeadh orm níos mó dhe a ól,' adeireadh an creagaire. 'Airím gearranála ag teacht orm fhéin'

→ déidín

Ní thabharfainnse aon deoir óil dó dhá dtiteadh déidín aige. Bhí sé ina sheasamh thiar ag an gcuntar an-tsuáilceach go deo, agus é ag forcamhás ar chuile dhuine a thiocfadh ag glaoch deoch. Bhain sé féin an lá as an bpionta ag súil le chuile dhuine eile

→ deoir

Chuir mé mo láimh in mo phóca agus dheamhan an sciúrtóg a bhí agam ach an scilling. Bhí an deoch ar an gcuntar, agus gan a luach agam. Dheamhan a dtabharfainn deoir fhola le náire

→ diaidh

Bhí sé ag dul siar i ndiaidh a thónach ariamh ariamh nó gur tháinig sé salach ar an mboirdín a raibh na piontaí againn, agus chuir sé in aer é. Mo léan géar níor thairg sé deoch eile a thabhairt dúinn ina n-ómós, ná na gloiniúchaí a íoc le bean an ósta. Bhí sé spleách go leor, ach ba i ngan fhios dhá phóca sin

TUILLEADH (1) ▼

Chinn air aon deoch a fháil in aon teach sa tsráid ag teacht anoir dó, arae bhí na póilíos amuigh san airdeall orthu. Tháinig sé abhaile agus chuir sé na boinn le tine. Ba ghearr go dtáinig M. Bh. isteach agus d'inis sé dhó faoin gcaoi ar chinn air aon deoch a fháil. 'Chuile sheans go bhfuil siad ag ligean isteach daoine faoi seo,' adeir M. Bh., 'ní mhaireann an daol sin ach tamall.' Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach an dá bhróig a shacadh air féin agus a dhul soir aríst de mhaoil a mhainge. Ina dhiaidh sin féin, nach diabhaltaí an cathú a bhí air sin

→ dian

Ní fhaca mé aon duine ariamh is déine a chuaigh dó (nó air) ná P. ag iarraidh air deoch a ól, ach dheamhan ól ina dhiaidh sin

→ dímheabhrach

Duine dímheabhrach nach mba léir dó dhá gcuireadh sé stró ar bith ar ghamhain a bhí chomh beaite leis sin, go bplúchfadh sé é. A phlúchadh a rinne sé: dheamhan ceo eile. Nuair nach raibh sé ag tabhairt leis an deoch dhá thoil deona fhéin, bhí aige ligint dó ar fad, agus gan a dhul dhá choinneáil leis

→ diogáil

Bhí sé ag brath ar bhualadh faoi bhaintreach óg atá thoir i mB. agus í chomh giogáilte amach agus a bheadh eireoig ar a céad uibh. Chonaic sé lá i nG. í, agus chaith sé leathuair ag breathnú uirthi. Bhíomar thiar ag ól deoch tigh Mh. Ph. tráthnóna; 'céard adéarfá leis an mbaintrigh,' adeirimse. 'M'anam go sílim go bhfillfidh mé ar cheann gan chíoradh,' adeir sé. Chuir an bhaintreach scáth air

→ díogarnach

Chonaic mé díogarnach sholais isteach thríd shiúntaí na gcláir. Bhí a fhios agam ansin go raibh daoine sa siopa. Thosaigh mé ag bualadh agus ag cnagairt, ach dá mbeinn ag bualadh ó shin, ní bhfaighinn aon aird. Cén bhrí ach nach raibh mé thart d'uireasa deoch chomh mór ariamh agus a bhí mé. Ach dá dtiteadh an teanga amach asam, ba aon chás amháin dom ina gcleithiúnas siúd é

→ díol 2

Bhí mise in mo dhíol san áit a raibh mé dá mbeadh sé de chiall agam fanacht ann, ach ní raibh. Cheithre dheoch a bhí gluite (glaoite) dhom, agus gan bearnaithe dhíobh ach aon cheann amháin

TUILLEADH (2) ▼

Ní raibh an oiread ceann faoi orm ariamh. Dhá scilling is seacht bpínne a bhí agam — trí pínne go díreach a bhí mé easpach gan luach deoch a bheith agam. Ní raibh agam ach díol mo náire

Má fhéachann tú le dhul isteach an tráth seo d'oíche, tá faitíos orm gur ag brú ar an doicheall a bheas tú. Ní thabharfaidh sé aon deoch duit ach tabharfaidh sé drochdhíol cainte ort. Mar sin, fan uaidh

→ diúltaigh

Deir siad gur thug an slua sí — diúltaímid dóibh — é sin isteach sa mbruín, deireadh oíche agus é ag dul Gaillimh. Níor bhlais sé de bhia ná de dheoch ann. Níor mhór dó féin nár bhlais. Dá mblaiseadh bhí a chnaipe déanta

→ dlí

Is mór an feall nach dteagann sé de dhlí amach go gcaithfeadh chuile fhear a dhul cupla bliain le talmhaíocht. Sin é an uair a bheadh a fhios ag na bleitheachaí móra seo an chaoi a saothraíonn an talmhaí bocht a ghreim agus a dheoch

→ dochar

Ní gan dochar a dhul isteach i dteach ósta ar an saol seo. Pionta dhuit féin agus do do chomrádaí dhá scilling. Cén bhrí ach má bhíonn fuisce sa deoch!

→ dóigh 1

Déarfá nárbh olc an dóigh é a Sh. Dheamhan smid bhréige agat ansin. Seolaidh libh mar sin. Cá ngabhfaidh muid? Áit ar bith is túisce againn. Mar a chéile an ball séire agus a ghiolla anseo. Níl maith ar an deoch i gceachtar acu thar is a chéile

→ doirseoir

'Sé D. a bhí ina dhoirseoir, agus ní eiteodh sé neach an aoin faoi dheoch. Dhá mbeadh fear an tí fhéin ann, ní bheadh an oiread sin boige shíne ann, ná baol air

→ domhan

Thabharfainn an domhan ar dheoch ach a fáil

→ domlas

Meas tú nár tháinig sé isteach inné ag iarraidh deoch uisce, ach ní uisce a gheobhadh sé uaimse ach domlas, dá mbeinn istigh roimhe. Ba bheag an lua a bheadh aige a theacht isteach nuair a d'fhéadfadh sé fairnéis eicínt a thabhairt dúinn faoin gcúirt. Baol air. Tá sé sin sách imeartha agus fios maith aige faoina bhealach féin

→ drandal

Ní sna fiacla atá na daitheachaí chor ar bith orm, ach isteach sa drandal. Ina driogannaí a theagas an phian. Ní bhíonn sí ach éadrom i dtosach ach tagann an t-ardú ansin mar a bheadh mo charbad dá scaoileadh. Níl aon ní faoin saol in ann fuarú a thabhairt dom an uair sin ach deoch uisce fuar agus a choinneáil in mo bhéal chomh fada in Éirinn agus atá mé in ann fulaingt leis. Fuarú dona a thugas sin féin dom, ach bodhraíonn sé roinnt í mar sin féin

→ driog

Ar an dá luath is ar ól mé an phosóid, b'éigean dom an tsráid a thabhairt orm féin. Shíl mé go raibh múisc do mo bhualadh ach chinn orm aon cheo a chur aniar. Séard a thosaigh ag teacht orm, driogannaí in mo phutógaí agus aníos i mbéal mo chléibh! Diabhal i bhfad gur airigh mé mar a bheadh snadhmannaí ag teacht ar mo phutógaí ar fad. Tugadh deoch uisce agam ach dheamhan fuascailt a rinne sin orm ach oiread. An bhfuil a fhios agat céard a rinne maith dhom sa deireadh. Gráinne salainn a chaith mé siar. 'Sé a d'iontaigh mo ghoile. Más poitín a bhí ann, ba é an braon is measa a rinneadh ariamh é. Féans a bhí ann. Dheamhan a mhalrait

→ droim

Tá mo bholg thiar in mo dhroim agam ag imeacht ar phutógaí folmha ó mhaidin inniu. Dheamhan thiomanta greim deoch ná blogam a chuaigh ar mo bhéal ó d'imigh mé as seo ar maidin. Nach bhfuil ceart agam ocras féin a bheith orm

TUILLEADH (3) ▼

D'ól sé an pionta dhá droim d'aon deoch amháin — ar fad; uileag

D'ólfainn bairille pórtair dhá dhroim an pointe seo de ló, tá an oiread sin íota orm ó na faoitíní sin. Bhí agam fulaingt leis i dtosach agus gan deoir ar bith a ól. Dhá ndéanainn sin, bhí agam. Ach ó ólfas tú deoch ar bith, tá sé chomh maith dhuit gan an soitheach a bhaint de do bhéal uaidh sin amach

Dhá bhfaighteá saighead (fc. saighead), bhí agat deoch uisce a ól dhá dhroim shula n-inseofá d'aon duine go bhfuair tú í. Bhainfeadh sin an ghoimh aisti

→ dul

Ní bheadh dul ar bith orainn dhá bhfaigheadh muid deoch phórtair, ach bhí muid inár dtroscadh ó d'fhága muid an t-oileán seo ar maidin go moch, agus bhí tart agus ocras orainn i dteannta a chéile

→ téigh ar

Chuaigh an deoch ormsa — b'éigean domsa deoch a ghlaoch nó a íoc

TUILLEADH (2) ▼

Bhí siad fhéin ag comórtas le chéile ach chuaigh an deoch orm féin as a dheireadh

Chuaigh dubhchomaoin air i gC. inné. Casadh isteach tigh Dh. na hA é agus fuair sé bia agus deoch gan cuntas ann.

→ téigh do

Bhí mé ann cheana agus ba dona a chuaigh sé dhom, más dhá inseacht do charaid é. Ní bhfuair mé greim deoch ná blogam ann. Briseadh mo bhicycle ag teacht abhaile agus bhí mé thar bharr mo chéille ag iarraidh é a dheasú le solas na gealaí. Sheas mé tigh Ph. le buidéal pórtair a ól agus goideadh mo chloigín. Nach in é do dhíol!

→ téigh faoi

Chuaigh T. faoin deoch freisin — d'íoc sé a chion di