dona
—Aidiacht, Do-bhriathar.
—
olc, tinn, craithte, suarach agus rl.
a.
+–
Duine dona é (duinín dona) = duine gan lúd gan spreacadh, duine gan mhaith gan mhisneach; othar; duine gan aon-chiall; duine beag-mhaitheasach
"Tugann an duine dona dubh-léim" (fc. dubhléim)
TUILLEADH (18) ▼
Caith ar chrann dona é (fc. crann)
Beainín dhona chaillte í
Suaróigín dhona í
Laogh dona é = gan aon-ordú ná aon-teacht suas faoi
Piodarláinín dona de ghasúr atá aige
Bóín dhona shuarach í
Lá dona é = droch-lá
Teach dona atá aige
Obair dhona a dhéanfas sé ná atá sé indon a dhéanamh
Saol dona é
Tá sí ar aimsir cho dona agus a tháinic imbliana dhá mbeadh neart air
Gaeilge dhona atá aige (amharc dona atá aige, siúl dona atá aige agus rl.)
Ciall dhona a bhí agam an uair a fuair sé bás. Ach is cuímneach liom go maith é, mar sin féin = ní raibh ionnam ach gasúr beag bídeach
Ciall dhona atá aca ná a d'fhéadfadh a bheith aca. 'Ar ndú' ní ag iarraidh céille a bheitheá ar pháistí in a n-aois
Saol dona atá aige ná ag duine ar bith a bhfuil a dheis air
Sin é an duine dona i gcomhnaí. Ní bhíonn breathnú siar ar bith aige ar an "gcois thínn", ach a mbíonn aige a chaitheamh de rith agus de léim
A dhuinín dhona, céard a bhéarfadh dhuitse a bheith indon aige?
Sin í an onóir dhona (fc. onóir)
+–
Eirghe dona atá sé indon a dhéanamh = níl ann ach go bhfuil sé indon eirghe de'n leabaidh, de bharr tinnis
Ithe dona atá mé indon a dhéanamh ag na fiacla atá agam
TUILLEADH (3) ▼
Scríobhadh dona atá sé indon a dhéanamh. Céard a chaith sé ag dul ag an scoil ach bliain nó dhó ar a mhéid?
Obair dhona a dhéanfas mise ná aonduine atá in m'aois. Is gearr nach mbeidh siúl an bhealaigh ionnam ní áirím a athrú
Sin í an ghróigeadh dhona a dhéanfas sé sin, mar nach air a ghnatha a bhéas áird aige
b.
+–
Is dona thú nachar fhreagair é = bhí agad é a fhreagairt
Nach dona thú nachar bhuail é!
TUILLEADH (2) ▼
Nach dona thú feasta choichín mara bhfuil tú indon an méidín sin a dhéanamh
Is dona é muis má sin é a bhfuil de mhaith leis
+–
Is dona atá mé indon é a dhéanamh, ach ó thárla nach bhfuil mo mhalrait ann buailfidh mé faoi
Is dona atá mé indon eirghe chor ar bith, ach caithim a bheith ag crochadóireacht liom in a dheidh sin
TUILLEADH (11) ▼
Is dona atá siúl an bhóthair ionnam, ní ceasacht ar Dhia é, agus mar sin fhéin ní mór dhom creachlaois eicínt a dhéanamh
Is dona a bhí mé indon mé féin a thabhairt abhaile, ní hé amháin aonduine eile
Is dona atá dhá lorry féin innte gan bacadh le trí cinn
Is dona a bhí eirghe 'mo sheasamh ionnam agus gan a dhul ag damhsa
Is dona atá mé deich gclocha agus gan a bheith dhá chloich dhéag
Is dona a d'fhéadfadh sib a dhul ar fairrge inniu. Níl an lá in araíocht
Is dona a d'fhéadfadh sé a bheith scór blianta fhéin fós, gan trácht ar a bheith cúig bhliana fichead
Is dona a chruthaigh tú nachar bhuail é = bhí agad a bhualadh
Is dona a chruthaigh sé muis. Gheobhadh sé ar shladmhargadh iad an lá sin
Fuair sé úachta agus is dona a chuaigh sí dhó (fc. téigh do)
Is dona a chuaigh an t-aistear sin dó
+–
Níor dhúirt sé "is dona a rinne tú é", nó "is maith a rinne tú é". Dheamhan an smid fhéin a tháinic amach as a bhéal = níor thug sé le tuiscint gur thaithnigh mo ghníomh leis nó go raibh sé in a aghaidh
Dhá n-abraítheá leis sin gur mharaigh tú duine, ní abródh sé leat "is dona a rinne tú é". Sin é an sórt duine é
TUILLEADH (1) ▼
Dhá mbuailtheá isteach ar an smut é, ní abródh sé go mba dona a rinne tú é. Tá sé an-réidhchúiseach
·
Is dona a fríodh (fríothadh) muid, má tá bacach mar sin indon eirghe in ar mullach = is daoine gan mhaith muid
Is dona a fríodh thú 'mo choinsias, má leigeann tú uait é gan druimeáil bhuailte a thabhairt dó
+–
Is dona an tuarastal aon-tsagart amháin fhéin ag na daoine agus gan beirt shagairt a íoc
Ní dona go dtí é
TUILLEADH (5) ▼
Is maith dona é = tá sé dona go leor
Is dona í a cheird, ní dhá roint leis é = níl a chuid oibre nó a chuid gníomhra, nó a iompar ionmholta
Is dona an chaoi é, a bheith tinn
Is dona é an fliuchán ag duine, dhá bhféadadh sé fanacht uaidh
Is maith í an fhoighid, ach is dona í an fhaillí (fc. foighid)
+–
Ba dona an lá dhó an lá ar fhága sé an baile seo. Bhí sruth agus gaoth leis agus min in a chomhra cho uain agus a bhí sé annseo
Is dona an rud do dhuine a láimh a bheith i mbéal an mhadaidh aige má fhéadann sé
TUILLEADH (1) ▼
Is dona an chaoi dhó a bheith mar sin: ag fanacht ó'n Aifreann
·
Nach dona ó'n ngamhainín sin rud a ithe. Níl bail ar bith air ag ithe a chodach
Nach dona uaidh leitir a scríobhadh. Shíl mé go raibh riar scoláireacht thairis sin air
+–
Ba dona léithe an talamh le ceannacht = cheap sí go raibh sé ro-dhona
Ba dona leis an fáilte a chuaigh roimhe, agus diabhal easna dhó nachar thug dhá shiúl abhaile aríst é
TUILLEADH (2) ▼
Ba dona linn an lá le dhul ann
Is dona leis an aimsir le dhul ag plé le féar
·
Is tú is measa faoin mbogha bán mara dtuigeann tú an méid sin agus an fhad agus atá tú ag dul ag an scoil
'Sé is measa dhá bhfaca mise ariamh. Níl meabhair ar bith ann ("measa" ar seo i gcomhnaí)
+–
Aonach dona a bhí ann. Diabhal níos measa ("the devil a worse". "Measa" adeirtear i gcomhnaí i gcás den tsórt seo, is cuma cé'n tsár-chéim a bhíos ar dhona ag an gcainteóir ar ócáidí eile)
Tráigh dhona í. Diabhal níos measa (a d'fhéadfá a iarraidh; nó leagan eicínt mar sin iontuigthe in a dhiaidh)
TUILLEADH (3) ▼
Droch-thalamh é. Diabhal níos measa ann
Madadh droch-mhúinte é. Diabhal níos measa ann
Druncaera críochnuithe é. Diabhal níos measa faoi na bruit (brait. San tír, in Éirinn agus rl.)
+–
S. seo thiar a bhí ann. Dar príosta ní measa fear eile = tá sé cho dona le duine ar bith a bheadh ann
Mac Ph. Sh. R. a chuir araoid ort! Dar diacaí ní measa fear eile
TUILLEADH (9) ▼
Slaghdán atá ort. Dar príosta muis ní measa rud (galra, gearán agus rl.) eile = tá sé cho dona le rud ar bith a bheadh ort
Doigheachaí! Ní measa galra eile, agus gan truaighe ag aonduine d'fhear na ndoigheachaí
Tá sé buailte adeir tú. Ní measa ar bith é = ní fhéadfadh rud ar bith níos measa a eirghe dhó ná a bheith buailte
Tá na fréimhreachaí ag borradh sna cosa agad aríst. Ní measa ar bith é (ní measa beirthe é)
Ag sneachta ab eadh! Dar fiadh ní measa beirthe é
Is measa thú ná a bhfaca mé ariamh; is tú is measa dhá bhfaca mé ariamh; is measa thú ná a dtiocfaidh agus ná a dtáinic; is measa thú ná "luirgní dóite"
Is measa é go mór ná an fear thoir
Sin é an scéal (an rud, an chaoi, an bealach agus rl.). Is measa dhom go gcaithfidh mé fanacht seachtain anois d'fhuireasa fáirnéis ar bith uaithe = that is the worst of it
Sin é an scéal is measa dhuit, nach bhfuil a fhios agad an soir nó siar a thiúrfas tú t'aghaidh
+–
Dhá dhonacht S. is seacht measa T. = tá sé seacht n-uaire níos measa ná é
Dhá dhonacht cogadh is seacht measa gorta
TUILLEADH (3) ▼
Is míle measa an bhliain seo ná aon-bhliain dá dtáinic fós.
Go mba míle measa a bhéas tú bliain ó inniu a bhastairdín, má bheirim ort bainfidh mé an t-anam asad! (eascainí)
Go mba seacht míle measa a bheas sé bliain ó inniu, an címleachán caca, mara deas a gheobhadh sé ann féin a dhul ag baint fogha ná easba as duine ar fónamh
c.
+–
Dona go leor a mh'anam! Tá do scéal sách dona
Dona go leor mo choinsias! Tá do sháith ar t'aire
TUILLEADH (3) ▼
Dona go leor a tháilliúir! = dhá n-innsíodh duine gearán duit, ach gan an gearán a bheith ro-dhona in a dhiaidh sin
Chaill tú do phíopa. Dona go leor a tháilliúir!
Agus goideadh an corrán uait! Dona go leor a tháilliúir. Daidhean neart air!
d.
+–
Tá mé go dona gan speal
Níl go dona ann ach an té nach bhfuil ag saothrú tada = tá daoine eile go dona b'fhéidir ach eisean is measa ar fad
TUILLEADH (9) ▼
Ní raibh go dona ann ach mise, arbh éigin dom siúl abhaile
Ní bheidh go dona ann ar ball ach an leota a bhéas caithte amach
Tá sé ag cothú (ag coinneál, ag fanacht agus rl.) go dona i gcomhnaí (othar, droch-lá agus rl.)
Tá sé go h-an-dona (rí-dhona, fíor-dhona, sár-dhona, meath-dhona, réasúnta dona, sách dona, dona go leor, an-dona de'n tsaol agus rl.)
Tá sé (an scéal sin) ro-dhona dhá mbeadh neart air
Nach tú atá go dona againn anois cheal tobac! = aren't you badly off for tobacco!
Nach hé atá go dona againn nach bhfaghann sé cead a dhul ag rástaí!
Tá an fuisce go dona ag (do) an gcroí
Gabhfaidh an píopa sin go dona duit má chaitheann tú mórán dhe (fc. dul do)
·
Bhí go maith agus ní raibh go dona. D'imigh mé féin liom. = bhí sin mar sin; bhí an méid sin thart. Baintear leas as go minic dhá mbeadh duine ag innseacht scéil
Bhí go maith agus ní raibh go dona. Tháinic mé féin abhaile.
+–
Buaileadh go dona é
Caitheadh go dona leis = cuireadh mí-chumaoin air
TUILLEADH (1) ▼
Níor labhair mé leis olc maith ná dona = chor ar bith
e.
+–
An rud a fhaightear go dona imíonn sé go dona (sean-fhocal) = an rud a chruinnítear ar dhruim an diabhail imíonn sé ar a bholg (fc. druim)
Is iomdha airgead a rinne sé sin, agus ba mhaith uaidh, ach d'imigh sé go dona in a dheidh sin = ní dheachaidh aon-chaoi air
TUILLEADH (4) ▼
Feicfidh tú go n-imeóidh an t-airgead mailíseach go dona fós. Níorbh é leath-chóir Dé é mara n-imíodh
Caitheann sé a mbíonn aige go dona = go drabhlásach
Leig tú uait go dona é. Bhí agad a thapú
Leig tú an deis sin uait go dona
f.
+–
Tá sé go dona (tinn)
Bhí sé go dona tinn inné, má b'fhíor dhó féin, ach feicim amuigh ag obair inniu aríst é
TUILLEADH (4) ▼
Is minic leis an gceann céanna a bheith go dona tinn
Duine ar bith atá go dona tinn sí an leabaidh a áit, agus ní ag dul isteach agus amach
Chreidim gur fada go dona tinn é
Cén neart atá aige air má tá sé go dona tinn. Ní bhíonn aon-neart ag an donacht féin air
+–
Tá mé go dona le doigheachaí (ag doigheachaí)
Tá sé go dona le cois tinn
TUILLEADH (2) ▼
Tá mé go dona le mo chois
Bhí mé go dona ag (le) an slaghdán an tseachtain seo caithte
·
Fágann sin go dona é muis, mara bhfuil sé indon céad meáchain a árdú = cruthaíonn sin go bhfuil sé go dona (gan aon-lúd)
Fágann sin go dona tú mara bhfuil tú indon tada a ithe thairis sin
dona in iontrálacha eile (100+)
+
→
abair
Dubhairt tú é! Scólacháinín dona é
TUILLEADH (1) ▼
Déarfainn gur dona na gnaithí atá air a bheith ag imeacht ar a shláinte go fánach mar sin, agus a fhusacht dó a dhul go Sasana, agus saothrú maith ann
→
céadéaga
Tá an scanrachán seo thoir ag dul ins na céad-déaga le obair. Nach dona na gnaithí atá air a bheith dhá chur fhéin thar fholann mar sin. Sínfidh na clochair siúd leis, feicfidh tú féin air. Níl rud ar bith indon fear a shníomh, ach ag briseadh cloch.
→
daba
Cé a chaith an daba de cháca sin ag an madadh. Nar agruighidh Dia orraibh a bheith ag caitheamh aráin mar sin ag mádraí agus cho dona agus atá an saoghal
Tá fear an airgid in don é féin a dhaingniughadh isteach in a rogha áit. Ní comórtas ar bith do dhaoine dhona é
+
→
dairt
Is dona a thaithneochadh sé leis féin dairteog a bhualadh ar an leiceann air. Mo choinsias dá mbuailthí ní i bhfad go mbeadh "leig amach mo mhullach" ann. Tá a fhios aghainn go maith cé hé
TUILLEADH (1) ▼
Mara bhfuil aige faoi dheire th'éis a chuid scoileannaí agus coláistí ach ag breathnú indiaidh faochan, is dona a chuir sé a shaoghal. Deirim leat go mb'fhearr dhó ag caitheamh dairteachaí go Conndae an Chláir ná a bheith ag fálróid thart, ag forcabhás ar chupla buitín faochan a chruinneochas muintir an L.
Deir siad go gcuirfeadh droch-stolladh nó aimsir dhona an dalladh mullóg ar chaoirigh. Teagann scamall ar an tsúil, má bhíonn an iomarca gairbhthin ann
Tá sé in a dhallarán chríochnuighthe. Is fadó an lá a bhí aige a bheith ag fáil pinsean na daille. Is iomdha duine nach bhfuil leath cho dona leis atá dhá fháil ó'n gcéad lá
Ara choinnigh muintir an Ch. sin thiar ar neamh-chodladh mé ar feadh na h-oíche aréir len a gcuid glaodhmaireacht'. Tá a shliocht orm: tá mé in mo dhall-dúda indiu. Airigheann siad na daoine go dona. Bhí lá de'n tsaoghal muis, agus ba bheag an ghlaodhmaireacht a bheadh aca ins na bólaí seo, ach airigheann siad a raibh ar foghnamh ann imighthe anois
→
damnaigh
Is dona na gnaithí atá ort do do dhamnú féin le na sean-chlochair sin, agus fios agad nach réidhteochadh na Fiannta Éireann iad, agus bídís ar an saoghal indiu. Ach níl aon-chomhairleachan indán do chuid de na daoine, nó go bhfágaidh an saoghal a shéala féin orra. An bhfeiceann tú M. Ph. Sh. annsin thoir, agus é sníomhtha de bharr a bheith ag plé le clocha
+
→
danra
Mo chreach mhaidne, tá a bhfuil ins an teach annsiúd cho danra le chéile faoi bhuille ar bith oibre a dhéanamh: dair leat féin gur ag comórtas le chéile a bheidís, go bhfeicidís cé'n duine aca ba deacra a chur amach agán a chuid oibre. Gróigfidh fear aca é féin ar an teallach agus déanfaidh fear eile agus fear eile an cleas céadna, nó nach mbeidh áit ag míoltóig in a ngoire. Níl go dona ann ach an dithreabhach bocht is athair dóibh, atá amuigh moch deireannach ag saothrú. Sin é an díol-truaighe ar chaoi ar bith
TUILLEADH (3) ▼
Is dona na gnaithí a bhí ort a dul ag margáil le P. Ph. Nach bhfuil a fhios agad cé'n bealach atá leis sin. Mara bhfuil, tá fhios agamsa. Is minic a chuir mise margadh go bun-an-amhgair leis sin, ach mar sin féin ní fhéadfainn ceannacht uaidh agus cho dan(d)ra agus a bhíodh sé = deacair margadh a chur i gcrích leis. Chaithfeadh sé ag stangaireacht leat, go n-imeochthá mearuighthe uaidh faoi dheireadh
Séard a bhí agad a dhéanamh má tá rún agad bualadh faoi'n riasc siúd na cliamhanachaí móra atá annsin thiar agad a thabhairt aniar go ceann seachtaine agus neart mairtfheola a thabhairt dóibh. Tá an talamh siúd cho dan(d)ra agus nach gcuirfidh duine ar bith é ach fir urradhanta a bhfuil smior ionnta. Maidir le duine dona mar thusa a dhul ag plé leis, is beag é t'fhoghail air
Tá obair na móna féin sáthach dan(d)ra. Tírtheál mhór a fhaightear uaithe. Ach dar mo choinsias tá iarmhuis uirre le blianta beaga anuas an té a chaithfeadh léithe. Theastuigh rud eicínt ins an tír dhona seo.
→
daoire
Má theigheann tú ag ceannacht fhéir anois ní bhfuighidh tú é ach ar a dhaoirse. Is dona a d'oibrigh tú — agus fios agad go dteastóchadh sé uait — nachar cheannuigh ní ba thúisce ins an mbliain é, an uair a gheobhfá buille saor é. Tá an bhliain ag teacht an-déan (dian) freisin
→
daol
'Sí an phian a thagas in a daolanna mar sin is measa. Bíonn sí an-ghártha go h-éag. Dá seaduigheadh sí duine i gcomhnuí chítear dom féin nach mbeadh sí baoghal air cho dona. Ach chreidim gur cuma cé'n chaoi a mbíonn an phian ag dul do dhuine má bhíonn sí air
→
daor 1
Níl sé leath cho dona agus atá a cháil. Dheamhan an leanann sé daoine ro-dhaor chor ar bith. Ach an té nach dtugann mórán trácht' dó, leagann sé air. An milleán sin air?
Diabhal scáth ar bith a bheadh orm fhéin nach mbainfinn an dára thairt as, agus is dona an fear mé. Níl fuinneamh ná fáscadh annsiúd
+
→
dathúil
"Is minic gránna geanamhail agus dathamhail dona" (sean-fhocal) = is minic an té atá gránna go mbíonn sé go lághach síodamhail soilgheasach, agus an té atá dathamhail go mbíonn sé olc, beag-mhaitheasach, táireamhail
TUILLEADH (1) ▼
Tá sí sáthach dathamhail ag fear ar bith. Agus tá cúntanás aice le na daoine rud nach bhfuil ag cuid mhaith dhá samhail. Is minic, adeir siad, gránna geanamhail agus dathamhail dona
+
→
de
Sudóigín de shuaróigín dhona de ghearrchaile í
TUILLEADH (2) ▼
Is den uaisleacht a dhul dhá shiúl (aistir), nuair nach bhfuil a chapall agus a shrian aige. Ní thiúrfadh sé sin le rá anois go ndéanfadh sé aithrist ar dhaoine dona agus imeacht ar "bhicycle". Ach 'sí an uaisle anuas de lota na gcearc anois aige í sílim
Níl go dona dhíom, dhá bhféadainn tada a ithe = tá mé maith go leór, ach nach bhfuil ithe mo chodach ionnam
+
→
deachma
Bhí na h-eiricigh (Protasdúin) go dona an uair sin a dhearbhráthair mo chroidhe. Ag imeacht le Bíoblaí agus le "soup", agus dhá bhaint siar as na daoine le deachmaí th'éis sin. Ba bheag an cheart a bhí le fáil ag an Rú(mh)ánach (Rómhánach: Caitliocach) an uair sin. Mo choinsias ba bheag. Nach cóir adubhairt an ceann eile féin ins an amhrán: "'S go bhfuil an dlí ar fad aca ó a mharbhuigheadar Rí Seumas". Nímé an faoi na deachmaí sin a rinneadh an t-amhrán do "Chac i Mála" a bhí siar faoi Chonamara … Ach ní h-eadh. Ag ionntú daoine a bhí sé sin. Níor mhaith dhuit é sin a luadh siar in áiteacha ann fós. Chriogfaidís thú faoi.
TUILLEADH (2) ▼
'Ar ndú bail ó Dhia ort, agus an tslí atá agad, níor ceart go mbeadh aon-chall duit an deachma a chur ar cáirde, ní hé sin do dhaoine dona mar mo leithide-sa é. Ach chreidim go bhfuil dola mór ort mar sin féin. Ní fhéadfaidh tusa a theacht le fataí tura mar a fhéadfas muide
Muna mbeadh ar Sh. Mh. fadó ach léas ar a mhéir, d'fhanfadh sé istigh. Níor facthas a leithide ariamh le aire air fhéin. Dhá bhfiosr(uighth)eá de Sh. annsin céard a bhí air, ní thiubharfadh sé de thoradh ort i gcomhnuí ach "a mhic ó mo chroidhe thú, caithfidh mé deachma na sláinte a íoc". Ní innseochadh sé go bráth duit, céard a bheadh air. Ach ba deacair dó, arae ní bhíodh ceo na frighde air leath na gcuarta, nach (ach) nach dtiubharfadh sé an áit amach air féin ar bhás an domhain, dhá mbeadh gaimh ar bith ins an uair. Spriosáinín beag dona a bhí ann. Shéidfeá de do bhois é go dtí an Domhan Thoir. Bhíodh spideog air an lá ba bhreácha ins an mbliain … Ní bhíodh de leath-rann againn féin annsin in áit ar bith dá mbíodh sé ach "a Sh. caithfear deachma na sláinte a íoc." Is maith is cuímneach liom an oíche ar tórradh é. Tá sé suas le cupla scór blianta go maith. Bhí mé féin agus bulc de na scurachaí isteach in éindigh le P. Mh. a bhí annseo thuas ann. Chuaidh muid ar a' nglúine go gcuireadh muid faoi bhrigh na guidhe é. Níor dhubhairt P. urnaighe ar bith — go ndéanaidh Dia grásta ar an mbeirt agus ar na mairbh ar fad. 'Sé'n chaoi a raibh P. ag breathnú isteach air as cíonn cláir agus é ag rádh: "tá deachma na sláinte íoctha agad faoi dheire, a ghiolla sin. Ba cheart go bhfaightheá luch pine (luck-penny) maith anois, agus cho fada agus a chaith tú dhá íoc." Ní raibh aonduine ins an teach nach raibh falrach gáirí air. Cuímneochaidh mé air go dteighidh na h-órdógaí orm. Dar fiadh cuímneochad
→
déag
Tá na déaga caithte aige! Tá a mh'anam agus faoi dhó, nó is dó is goire é. In a dhubhradáinín dona mar sin atá sé ariamh
→
dealbh 1
Is beag is ait leis a dealbh a fheiceál beag ná mór anois. Cuireann sí uais air cheapfainn. "Dhá gcuireadh sí fear ar foghnamh in m'áit" adeir sé "níor cás ar bith liom é, ach an stramhasacháinín dona sin, a bhfuil cois aige ar bhruach na h-uaighe ó a rugadh é. Scread-mhaidne uirre, má bhí [sí] ag dul ag déanamh mo mhaltrait, breagh nach bhfuair sí fear ceart"
+
→
dealg
"Níl lot ar bith nach mbeadh dealg cho dona leis" (sean-fhocal) = déanann dealg droch-lot mar a dtapuighthear é; is lugha ná frigh máthair an droch-ábhair; is furasta le rud fánach mara dteightear roimhe, a dhul in ainsil; an rud is lugha a gcuirfeadh duine suim ann, thiocfadh dhó iarmhairt dhalba a bheith air
TUILLEADH (5) ▼
Má tá tú ag aireachtáil pian ar bith, is fhearr a dhul roímpe in am ná in an-tráth. Níl lot ar bith nach mbeadh dealg cho dona leis
Bhfeiceann tú Mac P. N. atá ins an aspuicil le dul 'un bliana len a láimh. Is mór adéarfá dhá dtugadh duine tsiocair dhó féin, ach 'sé a raibh de shiocair aige sin é a bheith ag briseadh cloch le oirdín annsiúd in aice an tighe. D'eirigh fleasc beag de'n chloich — fleasc a bhí cho tanuidhe le lann scine. Bhuail sé ins an láimh é. Níor chuir sé suim ar bith ann, mar níor fhuiligh sí féin air. Dheamhan oiread agus cuímniú a rinne sé air go ceann seachtaine aríst, an uair a shéid sí suas. Rinne sí bulóg le at. Sin é an uair a chuimhnigh sé ar na clocha. Chuaidh sé go dtí an dochtúr agus chuir sé ins an aspuicil ar an bpuínte é, agus tá sé ann ó shoin. Déarfá go mbadh fánach an tsiocair a bhí ag an duine bocht sin. Ach sin é. Níl lot ar bith nach mbeadh dealg cho dona leis
Bhí gearrbhodach ag L. Sh. Ph. Níorbh fhéidir a choinneál istigh, ach ag boithreoireacht ó oíche go maidin. Bhuail sé agus mharbhuigh sé é, agus thug sé 'chuile dhíol air, go minic. Chodluigheadh sé ins an gcró leath na n-oícheannta an áit a gcuireadh an t-athair an glas ar an dorus. Bhí bó aige l'aghaidh laoigh an oíche seo agus b'éigin dó fanacht in a shuidhe dhá cíonn. Tháinig an mac domhainn ins an oíche. Ní bhíodh an t-athair ag cur araoid' ar bith an uair seo air — bhí sé sáruighthe aige agus gan maith dhó ann. Dar fiaguidhe dubhairt sé an oíche seo leis gan droch-mhúineadh ar bith: "is fhearr leat ag boithreoireacht agus ar do chuid drabhláis" adeir sé "ná a theacht isteach in am, agus aire a thabhairt do'n bhó, i leabaidh t'athair bocht a bheith caillte annseo dhá cionn." Níor dhubhairt an stócach tada ach bualadh siar a chodladh. Chuaidh an t-athair a chodladh as sin go maidin. An uair a d'eirigh siad ar maidin, ní raibh an gearrbhodach ins an teach, ná ar an mbaile. Cuireadh tuairisc, ach ní raibh fáil in áit ar bith air. D'fhan mar sin go bhfaca siad suím aimsire agus gan tuairisc ná fáirnéis air, ar an bhfad sin. Sin é an uair a scríobh sé as Meiriocá agus chuir sé céad punt abhaile ar aon-láimh amháin. Bhí an-tsaothrú dhó ar an "railway". 'Sé an focailín sin adubhairt a athair a spadhar é, i gcruthamhnas duit nach bhfuil lot ar bith nach mbeadh dealg cho dona leis
Deir siad gurb é a raibh d'údar aige, lá a ndeacha sé ag baint sceiche annsin thiar, gur fhuiligh dealg ar a mhéir. Lá ar na bháireach bhí sé ins an leabaidh aice agus níor eirigh sé níos mó. Cuireadh aithne air gan an sceach a bhaint — bhí geis eicínt uirre — ach ní raibh comhairleachan ar bith in a chíonn siúd. Is dona a chuaidh an sceach do'n duine bocht ar aon-nós
Chuaidh sí sin isteach ins an aspuicil in a bás ar sliobarna, ach an uair a tháinig sí amach bhainfeá fuil aisti le dealg spíonáin. Sin í nach ndeacha an áit istigh go dona dhi ar chuma ar bith
+
Dheamhan go dona dhíom marach cho spadtha agus atá mé
TUILLEADH (1) ▼
Dheamhan "is dona a rinne tú é" ná amháin adúirt sí leis an inín
+
→
déan 1
Gheobhaidh an lá rud le déanamh agus seasamh (tirm). Tá an-smúit ann. Sin dubhachan báistighe amach ar an bhfairrge. Dhá dtugadh sé traoiáil dhom a bheith ó'n bportach, dheamhan a n-abróchainn go bráth leis: "Rinne tú go dona é," ná cuid de rádh!
TUILLEADH (1) ▼
Tá siad go dona, ach déanfaidh siad muide, arsa tusa
→
dearóil
Duine dona deireoil a fuair sí. Níl éitir ar bith ionn. Ghiorróchadh lá seirsighe (seisrí) amháin leis
Sin é an lá a raibh Deasgabháil Chríosta ann: chuaidh Sé suas ar neamh an lá sin. Shílfeá gur dona atá do chuid agusc (teagasc) Críostaidhe agad, th'éis cho fada ag dul ag an scoil thú!
+
→
deatach
Sin é a bhuac sin a bheith ag leigean deataighe le gaoith. Is dona uaidh a luach a shaothrú muis
TUILLEADH (1) ▼
Theastóchadh ó dhuine eicínt deatach a bhaint as, ar scáth a bhfuil d'fhaitíos aige roimh an mbaile seo. Airigheann sé na daoine go dona: sin é atá air. Tá an stramhasachán sin thiar ag M. T. cho dona leis 'chuile orlach
Scread mhaidne air an deidiorún dona. Cé a thiubharfadh bean dó siúd. 'Ar ndú' níl gus ar bith annsiúd le pósadh. Diabhal a leithide de shúmaireacht a chonnaic mise ar aon-dhuine ariamh agus a bhíos air
→
déidín
Tuitfidh déidín aige siud mara dtugaidh sibh cupla scilling dó le dhul ag an gcéilidhe. B'fhearr dhaoib, má tá aon-phighneachaí beaga ann a gcaitheamh aige. Nach bhfuil an duine bocht ag saothrú an tsaoghail sáthach dona agus gan é a choinneál istigh ins an oíche Dé Domhnaigh. Dheamhan a n-éiligheann sé imeacht aon-oíche eile.
→
deilbh 1
Má tá an aimsir go dona fhéin — agus thar a bheith go dona — dheamhan le déanamh againn, ach an oiread móna agus a fhéadfas muid, a bhaint. "Deilbh an saoghal", adeir siad, "agus gheobhaidh tú inneach air." Tiocfaidh uair bhreagh a thriomóchas í am eicínt
→
déileáil
Déileáil dona a dhéanfas an dithreabhach sin in áit ar bith. Tá sí bocht, agus is dóigh nach mórán iarracht a bhíos ag lucht na siopaí uirre. Fágann sí fiacha in a diaidh is 'chuile áit
+
Diabhal bliain ó indiu go bhfeicidh tú deireadh an airgid sin le fán. An rud a fhaightear go dona, imigheann sé go dona
TUILLEADH (1) ▼
Roinn mé é cho cothrom agus a d'fhéad mé agus an té atá ar deireadh bíodh. Dheamhan neart agamsa air. Is leor do dhuine dhona a dhicheall a dhéanamh
Déarfainn rud eicínt leis go dtí indé, ach tá sé deireannach cheapfainn. Tháinic scamall ar na súile aige le cupla lá. Níl aon-aithne aige anois ach aithin dhona. Níor aithin sé J. C. trathnóna
+
→
deis
Ní mórán de dheis ad'eirigh liom air, ach an méid sin féin, d'innis mé dhó é. Is dona a thaithnigh sé leis ach oiread. Rún a bhí aige shílfeá, rádh liom aire a thabhairt do mo ghna féin: gur beag a bhain a ghna-seisean dom
TUILLEADH (11) ▼
Is dona í mo dheis le dhul ag deasú bróg: ceap briste, casúr gan aon-chois, agus scian nach ngearrfadh an t-ím
"Is dona an rud onóir gan deis" (sean-fhocal) = duine a bheith uaibhreach, leitheadach agus gan aon-chur leis ann; uaisleacht dhona; "beggared gentility"
Sin í féin muis, an onóir dhona atá ag imeacht leo sin: onóir gan deis nó putóig gan geir, adeir siad
Is dona an deis atá ar an aimsir seo le dhul in éadan féir. Sílim go mbainfidh mé féin scathamh eile amach ar na portaigh nó go n-athruighidh an aimsir
Is dona an deis a chuir sé ar a chuid airgid: é a chaitheamh ar sclaibéaraí. Is furasta aithinte an duine dona i gcomhnaí. Bíonn sé de bheith air, dhá mbeadh an saoghal aige, nach bhfágfadh sé cianóig ruadh aige féin
Níor fhága sé sop feamuinne ins an gcladach anuiridh nachar sciob sé. Dheamhan sop muis. Bhí an snáth bailighthe aige i gcomhnaí uair roimhe lá, agus ba dona an deis a chuir sé uirre in a dheidh sin: a fágáil in a meall thuas ar bruach nó gur lobh sí — gur lobh 'chuile dhosán ariamh di. B'fhearr leis sin féin chreidim, ná a feiceál ag dul 'un sochair do'n chomhursa
Fágadh an domhan agus a mháthair talmhan' aige sin, agus nach dona an deis a chuir sé air. Tá an chuid is fhearr dhe anois leigthe 'un fiadhántais aige, cheal saothruighthe agus 'cheal aire. Dar príosta, is olc an aghaidh ar chuid de na daoine tada a fhágáil aca. Déanfaidh siad cis ar easair dó
Nach dona an deis a chuir an bromaire sin thoir ar a shaoghal. Feacha anois é, agus gan a dhuth ná a dhath aige ach ag romhar ins an bpóicín siúd ó thuaidh de'n teach. Scread chasta air nach n-imeochadh go Sasana nó in áit eicínt agus gan a bheith ag locadóireacht annsiúd, ag cur guirín ar chroidhe an athar 'chuile uair dhá mbreathnuigheann sé air, agus ar chaill sé leis
Is dona an deis a chuir sé ar an údhachta a fuair sé … Cheal nar chuala tú é? Fuair sé lán laidhre, a mhic ó, agus níl iabh air anois ach dhá ól … Tá sé ráidhte ariamh a mh'anam: "airgead cailleachaí dhá mhún le ballaí"
Is dona an deis a chuir sí uirre féin, agus a bhfuair sí d'fhoghluim: a dhul agus an sean-liúdramán gránna sin a phósadh. Beidh a shliocht uirre: beidh aithmhéala uirre fós
Má bhí rún aige a dhul ag troid ba dona an deis a chuir sé air féin. Breagh nachar bhain sé anuas an "seaicéad", agus na muinchillí a chrapadh mar a rinne a leithide ariamh
→
deo
Dheamhan é go deó. Is dona na gnaithí a bheadh air a dhul ag cur easonóir ar bith air fhéin leo
+
→
deoraí
Ní bhfuighinn "fag" ó dheoruidhe istigh ar an mbaile. Nach bhfuil sin sáthach dona anois!
TUILLEADH (1) ▼
Níor tháinig aon-bhiseach ariamh air, ach in a dheoruidhe dhona mar sin. Cé'n bhrigh ach dá mbeadh aon-dreach air. Ach mo léan níl, ach in a bhás ar sliobarna mar a fheiceas tú. Dheamhan bás a gheobhfadh sé in a dheidh sin, ach ag imeacht thart ag déanamh bioráin agus ins an mbealach ar 'chuile dhuine
+
→
dia 1
As ucht Dé ort! Níl tú dhá rá liom. Is dona a chreidim é
TUILLEADH (4) ▼
Is dona faoin a bhail ó Dhia é! Shílfeá nach bhfuil aon-chíos ar an gcaint muis!
Is dona a bhí sí beo ariamh an bhean bhocht. Chaith Dia an t-anam innte sin é an méid
Muise an frídeóirín dona, céard atá sé indon a dhéanamh, agus nach bhfuil ann ach gur chaith Dia an t-anam ann
Is dona an lá é, ní ag ceasacht ar Dhia é
+
Tá sé fánach ag daoine dona a bheith ag comórtas leo sin. Ní bhíonn aon-ghaol ag an diabhal adeir siad, leis an duine bocht
TUILLEADH (1) ▼
Níl a fhios nach mar is dona is fhearr agus is deacair a rádh nach h-ea. Má bhíonn duine bocht féin, dheamhan 's móide gur fearr dhó beirthe é. Ní bhíonn aon-ghaol ag an diabhal leis an duine bocht. Aithníonn an buachaill sin a dhuine féin freisin
Níl an diabhlánach de dhochtúr seo ann inniu ach an oiread. Ní hé is measa ach an tír dhona atá ag éisteacht leis
+
→
diaidh
Sásuigh thú féin go maith anois agus ná bí in aithmhéala aríst. Má ghníonn tú an pósadh uair amháin, níl aon-scaoileadh indán duit mara scaoilidh an bás thú, 'sábhálaidh Dia sinn. Mar sin, breathnuigh romhat go maith. Deir siad gur fearr breathnú amháin romhat ná dhá bhreathnú in do dhiaidh, agus go dtugann an duine dona dubh-léim. Má cheapann tú nach bhfeileann an bhean duit, fág 'do dhiaidh í. Sin é a bhfuil in a thimcheall
TUILLEADH (1) ▼
Thug an mac go leor airgid as Sasana, agus chuir an t-athair in a dhiaidh, nó gur cheannuigh siad an talamh sin thuas a bhí ag P.K. Ba dona an áit ar chuir siad a seacht gcéad mar sin féin: é a shíneadh amach ar na caochphuill agus ar na cíocraí sin = chuir an t-athair in a dhiaidh; chuir sé in a cheann; thug sé an oiread do'n mhac, agus a bhí easbadhach air leis an talamh a cheannacht
+
Cé'n fáth a dtiubharfá a leithide sin de thabhairt ort féin a leithide de lá. Má's dona annseo é tá an bóthar amach díbeartha ar fad. Níl claidhe ná fál leis, ná fascadh ná dídean air, ach lorg cois na bó ar an gcneagaire
TUILLEADH (1) ▼
Is dona na gnatha a bheadh ort a dhul do do chailleadh féin suas an bealach díbeartha sin leithide an lae indiu. Dhá mbeadh an bóthar faoi do chois, níor chás duit é, ach ag caruidheacht le réidh-chasáin nach siubhalfeadh na gabhair. Ní leithne an t-aer ná an timpiste a mhic ó. Is fánach an chaoi a mbainfí leagan asad, agus thú a chur go dtí do dhá shúil igcaochpholl. Tá do dhóthain breithe agad a dhul annsin. Is iomdha lá breagh a thiocfas as seo go dtí lá Bealtaine seo chugainn
+
→
dícheall
"Is leor do dhuine dhona a dhicheall a dhéanamh"
TUILLEADH (6) ▼
Rinne mé mo dhicheall agus deir siad gur leor do dhuine dhona a dhicheall a dhéanamh.
Sin é a bhféadaimse a dhéanamh leis, ach is leor do dhuine dhona a dhicheall a dhéanamh, is leor sin
Sin í anois í. Tá sí scríobhtha agus ní go slachtar é, ach is leor do dhuine dhona a dhicheall a dhéanamh
Rinne mé péire cléibh dhó, ach cé'n sórt déanamh é! Ceo ar bith ach go dtiubharfaidh siad uailín móna ó'n bportach dó. Bhuel, is leor do dhuine dhona a dhicheall a dhéanamh arsa tusa
Is dona na gnaithí a bhí oraibh an dicheall sin a dhéanamh le cuid aonduine. Dá mba bé (dá mba é) a (bhur) gcuid fhéin a bheadh ann, mise imbannaí gur beag an baoghal a bheadh oraibh a dhéanamh
Ní raibh bord feamainne bainte agam th'éis mo dhichill, aindeoin gur fhan mé ann, nó go raibh sé ag tuileadh in mo mhullach. Ní bheadh duine ach dhá mheath fhéin leis an bhfáisín dona údaidh.
Bhíodh T. Ó. M. ag guairdeall ar fud na sléibhte ag déanamh dícheannadh ar mhná agus ar pháistí. Bhí sé ag imeacht in a rógaire reatha. An áit a bhfuigheadh sé an fear as baile, ní bhíodh scruball ar bith aige an bhean nó na páistí a chur dhá gcois, nó spídeamhlacht ar bith a gcuimhneochadh sé air a thabhairt dóibh. Deir siad gur casadh isteach i dteach in aice an L. é. Bhí an teach bán cé's moite de shean-bhean dona a bhí ann. Rug sé ar ghreideall a bhí ann, agus chuir sé ar an teine é, agus rug sé ar an tsean-bhean agus chuir sé síos dhá róstadh air í. Bhí an cine sin uiliog go dona …
→
díchúis
Níl beithidheach ar bith is mó a dhéanfadh dí-chúis ar dhuine ná an "breed" mór sin. Bíonn an-bhiseach fútha an uair a bhíos sé fútha, ach níor dhóichide sin ná go bhfanfaidís in a ndubhradáin dona ar nós an ceann sin thiar ag J. Th. Níl rath ná righeacht air sin
+
→
dídean
Tá sé feidheartha críochnuighthe anois, gan dídean le fáil i bhfus ná thall aige. Má tá féin, ní hé leath-chóir Dé é. Bhí sé fhéin go dona
TUILLEADH (1) ▼
Dhá dhonacht dhá raibh an botháinín a bhí aca ní raibh siad doicheallach. Gheobhfadh sé dídean na h-oíche ann, agus thairg siad sin dó. Ach bhí sé ro-mhór ann féin le fanacht imbráicín mar sin. Is dona a chuaidh an leithead dó muis, ní dhá roint leis é
→
díle 1
Tá a fhios agad go maith go mba deannachtach an ráig í, agus go raibh mé ag breathnú amach ar an turloch siúd agus na gasúir ag bualadh báire ann ar maidin. Trathnóna tháinic muintir Ch. anall thar an abhainn go dtí béal an doruis, ins an teach a raibh mé, imbád. Shíl mé go dtiocfadh an Díle thar an Domhan bhí sé cho dona … Síleann tú gur ag cumadh atá mé. Dar mo choinsias muis ní h-eadh. Sin í lom-chlár na fírinne duit, cho maith agus dhá gcloistheá amach ó bhéal an tsagairt é. Fiafruigh de J. Mc G. é, an chéad uair eile a thiocfas sé ar cuairt
Thug sé guth orm nach ndeachaidh mé a chongnamh dhó ab eadh! Nach raibh sé ag dilleoireacht liom ar feadh na h-oíche aréir Pádraic a leigean leis, ach m'anamsa nach (nachar) leigeas, ná dheamhan leigean. Is dona na gnaithí a bheadh orm, agus an slaimín féir atá agam féin caithte annsin thoir fós faoi fhliuchán agus faoi amluadha. Níor mhór le cuid de na daoine dá bhfágthá do chuid oibre fhéin annsin agus a dhul in éindigh leo-san go mbeadh a gcuid oibre féin réidh
Níl ort ach do láimh a leagan ar a ghualainn agus eireochaidh sé de chothrom talmhana le dinglis. Ní fhaca mise aon-duine ariamh is dinglisighe ná é. Is mó dinglis é ná N. agus tá sin sáthach dona
→
dioc
Nach dona na gnaithí atá air, ag gabhail amach ag obair a leithide de lá. Tá sé ar fascadh i lúibinn an chlaidhe anois agus gioc air leis an bhfuacht agus leis an donacht