Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dona

Nualitriú Bunlitriú

dona

—aidiacht, dobhriathar

—breischéim srl.: is measa, níos measa, ach deirtear is dona srl. go minic freisin

—

olc, tinn, croite, suarach srl.

+–Duine dona é (duinín dona) — duine gan lúd gan spreacadh, duine gan mhaith gan mhisneach; othar; duine gan aon chiall; duine beagmhaitheasach
"Tugann an duine dona dubhléim" (fc. dubhléim)

                                TUILLEADH (18) ▼
                            
Caith ar chrann dona é (fc. crann)
Beainín dhona chaillte í
Suaróigín dhona í
Lao dona é — gan aon ordú ná aon teacht suas faoi
Piodarláinín dona de ghasúr atá aige
Bóín dhona shuarach í
Lá dona é — drochlá
Teach dona atá aige
Obair dhona a dhéanfas sé, ná atá sé in ann a dhéanamh
Saol dona é
Tá sí ar aimsir chomh dona is a tháinig i mbliana dhá mbeadh neart air
Gaeilge dhona atá aige (amharc dona atá aige, siúl dona atá aige srl.)
Ciall dhona a bhí agam nuair a fuair sé bás.  Ach is cuimhneach liom go maith é mar sin féin — ní raibh ionam ach gasúr beag bídeach
Ciall dhona atá acu ná a d'fhéadfadh a bheith acu.  Ar ndóigh ní ag iarraidh céille a bheifeá ar pháistí ina n-aois
Saol dona atá aige ná ag duine ar bith a bhfuil a dheis air
Sin é an duine dona i gcónaí.  Ní bhíonn breathnú siar ar bith aige ar an gcois thinn, ach a mbíonn aige a chaitheamh de rith is de léim
A dhuinín dhona, céard a bhéarfadh dhuitse a bheith in ann aige?
Sin í an onóir dhona (fc. onóir)

+–

Éirí dona atá sé in ann a dhéanamh — níl ann ach go bhfuil sé in ann éirí den leaba, de bharr tinnis

Ithe dona atá mé in ann a dhéanamh ag na fiacla atá agam

TUILLEADH (3) ▼

Scríobh dona atá sé in ann a dhéanamh. Céard a chaith sé ag dul ag an scoil ach bliain nó dhó ar a mhéid?

Obair dhona a dhéanfas mise, ná aon duine atá in m'aois. Is gearr nach mbeidh siúl an bhealaigh ionam, ní áirím a athrú

Sin í an ghróigeadh dhona a dhéanfas sé sin, mar nach air a ghnaithe a bheas aird aige

+–

Is dona thú nár fhreagair é — bhí agat é a fhreagairt

Nach dona thú nár bhuail é!

TUILLEADH (2) ▼

Nach dona thú feasta choíchin mura bhfuil tú in ann an méidín sin a dhéanamh

Is dona é muis más in é a bhfuil de mhaith leis

+–Is dona atá mé in ann é a dhéanamh, ach ó tharla nach bhfuil mo mhalrait ann, buailfidh mé faoi
Is dona atá mé in ann éirí chor ar bith, ach caithim a bheith ag crochadóireacht liom ina dhiaidh sin

                                TUILLEADH (11) ▼
                            
Is dona atá siúl an bhóthair ionam, ní ceasacht ar Dhia é, agus mar sin fhéin, ní mór dhom creachlaois eicínt a dhéanamh
Is dona a bhí mé in ann mé féin a thabhairt abhaile, ní hé amháin aon duine eile
Is dona atá dhá lorry féin inti, gan bacadh le trí cinn
Is dona a bhí éirí i mo sheasamh ionam, agus gan a dhul ag damhsa
Is dona atá mé deich gclocha, agus gan a bheith dhá chloich dhéag
Is dona a d'fhéadfadh sibh a dhul ar farraige inniu.  Níl an lá in araíocht
Is dona a d'fhéadfadh sé a bheith scór blianta fhéin fós, gan trácht ar a bheith cúig bhliana fichead
Is dona a chruthaigh tú nár bhuail é — bhí agat a bhualadh
Is dona a chruthaigh sé muis.  Gheobhadh sé ar shladmhargadh iad an lá sin
Fuair sé uachta agus is dona a chuaigh sí dhó (fc. téigh do)
Is dona a chuaigh an t-aistear sin dó

+–

Níor dhúirt sé "is dona a rinne tú é", nó "is maith a rinne tú é". Dheamhan an smid fhéin a tháinig amach as a bhéal — níor thug sé le tuiscint gur thaitnigh mo ghníomh leis nó go raibh sé ina aghaidh

Dhá n-abraíteá leis sin gur mharaigh tú duine, ní abródh sé leat "is dona a rinne tú é". Sin é an sórt duine é

TUILLEADH (1) ▼

Dhá mbuailtheá isteach ar an smut é, ní abródh sé go mba dona a rinne tú é. Tá sé an-réchúiseach

Is dona a frítheadh muid, má tá bacach mar sin in ann éirí inár mullach — is daoine gan mhaith muid

Is dona a frítheadh thú mo choinsias, má ligeann tú uait é gan droimeáil bhuailte a thabhairt dó

+–

Is dona an tuarastal aon tsagart amháin fhéin ag na daoine agus gan beirt shagairt a íoc

Ní dona go dtí é

TUILLEADH (5) ▼

Is maith dona é — tá sé dona go leor

Is dona í a cheird, ní dhá roinnt leis é — níl a chuid oibre, nó a chuid gníomhra, nó a iompar, inmholta

Is dona an chaoi é, a bheith tinn

Is dona é an fliuchán ag duine, dhá bhféadadh sé fanacht uaidh

Is maith í an fhoighid, ach is dona í an fhaillí (fc. foighid)

+–

Ba dona an lá dhó an lá ar fhága sé an baile seo. Bhí sruth is gaoth leis agus min ina chomhra chomhuain is a bhí sé anseo

Is dona an rud do dhuine a láimh a bheith i mbéal an mhadaidh aige má fhéadann sé

TUILLEADH (1) ▼

Is dona an chaoi dhó a bheith mar sin: ag fanacht ón aifreann

Nach dona ón ngamhainín sin rud a ithe. Níl bail ar bith air ag ithe a chodach

Nach dona uaidh litir a scríobh. Shíl mé go raibh riar scoláireacht thairis sin air

+–

Ba dona léithe an talamh le ceannacht — cheap sí go raibh sé ródhona

Ba dona leis an fáilte a chuaigh roimhe, agus diabhal easna dhó nár thug dhá shiúl abhaile aríst é

TUILLEADH (2) ▼

Ba dona linn an lá le dhul ann

Is dona leis an aimsir le dhul ag plé le féar

Is tú is measa faoin mbogha bán mura dtuigeann tú an méid sin agus an fhad is atá tú ag dul ag an scoil

'Sé is measa dhá bhfaca mise ariamh. Níl meabhair ar bith ann (measa ar seo i gcónaí)

+–

Aonach dona a bhí ann. Diabhal níos measa (the devil a worse; measa adeirtear i gcónaí i gcás den tsórt seo, is cuma cén tsárchéim a bhíos ar dona ag an gcainteoir ar ócáidí eile)

Trá dhona í. Diabhal níos measa (a d'fhéadfá a iarraidh, nó leagan eicínt mar sin intuigthe ina dhiaidh)

TUILLEADH (3) ▼

Drochthalamh é. Diabhal níos measa ann

Madadh drochmhúinte é. Diabhal níos measa ann

Druncaera críochnaithe é. Diabhal níos measa faoi na brait (sa tír, in Éirinn srl.)

+–S. seo thiar a bhí ann.  Dar príosta, ní measa fear eile — tá sé chomh dona le duine ar bith a bheadh ann
Mac Ph. Sh. R. a chuir araoid ort!  Dar diagaí, ní measa fear eile

                                TUILLEADH (9) ▼
                            
Slaghdán atá ort.  Dar príosta muis, ní measa rud (galra, gearán srl.) eile — tá sé chomh dona le rud ar bith a bheadh ort
Daitheachaí!  Ní measa galra eile, agus gan trua ag aon duine d'fhear na ndaitheachaí
Tá sé buailte adeir tú.  Ní measa ar bith é — ní fhéadfadh rud ar bith níos measa a éirí dhó ná a bheith buailte
Tá na fréamhrachaí ag borradh sna cosa agat aríst.  Ní measa ar bith é (ní measa beirthe é)
Ag sneachta ab ea!  Dar fia, ní measa beirthe é
Is measa thú ná a bhfaca mé ariamh; is tú is measa dhá bhfaca mé ariamh; is measa thú ná a dtiocfaidh agus ná a dtáinig; is measa thú ná loirgní dóite
Is measa é go mór ná an fear thoir
Sin é an scéal (an rud, an chaoi, an bealach srl.).  Is measa dhom go gcaithfidh mé fanacht seachtain anois d'uireasa fairnéis ar bith uaithi — that is the worst of it
Sin é an scéal is measa dhuit, nach bhfuil a fhios agat an soir nó siar a thabharfas tú t'aghaidh

+–

Dhá dhonacht S., is seacht measa T. — tá sé seacht n-uaire níos measa ná é

Dhá dhonacht cogadh, is seacht measa gorta

TUILLEADH (3) ▼

Is míle measa an bhliain seo ná aon bhliain dá dtáinig fós.

Go mba míle measa a bheas tú bliain ó inniu a bhastairdín, má bheirim ort bainfidh mé an t-anam asat! (eascainí)

Go mba seacht míle measa a bheas sé bliain ó inniu, an cuimleachán caca, mura deas a gheobhadh sé ann féin a dhul ag baint fogha ná easpa as duine ar fónamh

+–

Dona go leor a mh'anam! Tá do scéal sách dona

Dona go leor mo choinsias! Tá do sháith ar t'aire

TUILLEADH (3) ▼

Dona go leor a tháilliúir! — dhá n-insíodh duine gearán duit, ach gan an gearán a bheith ródhona ina dhiaidh sin

Chaill tú do phíopa. Dona go leor a tháilliúir!

Agus goideadh an corrán uait! Dona go leor a tháilliúir. Daighean neart air!

+–Tá mé go dona gan speal
Níl go dona ann ach an té nach bhfuil ag saothrú tada — tá daoine eile go dona b'fhéidir, ach eisean is measa ar fad

                                TUILLEADH (9) ▼
                            
Ní raibh go dona ann ach mise, arbh éigin dom siúl abhaile
Ní bheidh go dona ann ar ball ach an leota a bheas caite amach
Tá sé ag cothú (ag coinneáil, ag fanacht srl.) go dona i gcónaí (othar, drochlá srl.)
Tá sé go han-dona (rídhona, fíordhona, sárdhona, meathdhona, réasúnta dona, sách dona, dona go leor, an-dona den tsaol srl.)
Tá sé (an scéal sin) ródhona dhá mbeadh neart air
Nach tú atá go dona againn anois cheal tobac! — aren't you badly off for tobacco!
Nach é atá go dona againn nach bhfaigheann sé cead a dhul ag rástaí!
Tá an fuisce go dona ag (do) an gcroí
Gabhfaidh an píopa sin go dona duit má chaitheann tú mórán dhe (fc. téigh do)

Bhí go maith agus ní raibh go dona. D'imigh mé féin liom — bhí sin mar sin; bhí an méid sin thart. Baintear leas as go minic dhá mbeadh duine ag inseacht scéil

Bhí go maith agus ní raibh go dona. Tháinig mé féin abhaile

+–

Buaileadh go dona é

Caitheadh go dona leis — cuireadh míchomaoin air

TUILLEADH (1) ▼

Níor labhair mé leis olc maith ná dona — chor ar bith

+–

An rud a fhaightear go dona, imíonn sé go dona (seanfhocal) — an rud a chruinnítear ar dhroim an diabhail, imíonn sé ar a bholg (fc. droim)

Is iomaí airgead a rinne sé sin, agus ba mhaith uaidh, ach d'imigh sé go dona ina dhiaidh sin — ní dheachaigh aon chaoi air

TUILLEADH (4) ▼

Feicfidh tú go n-imeoidh an t-airgead mailíseach go dona fós. Níorbh é leathchóir Dé é mura n-imíodh

Caitheann sé a mbíonn aige go dona — go drabhlásach

Lig tú uait go dona é. Bhí agat a thapú

Lig tú an deis sin uait go dona

+–

Tá sé go dona (tinn)

Bhí sé go dona tinn inné, má b'fhíor dhó féin, ach feicim amuigh ag obair inniu aríst é

TUILLEADH (4) ▼

Is minic leis an gceann céanna a bheith go dona tinn

Duine ar bith atá go dona tinn sí an leaba a áit, agus ní ag dul isteach is amach

Chreidim gur fada go dona tinn é

Cén neart atá aige air má tá sé go dona tinn. Ní bhíonn aon neart ag an donacht féin air

+–

Tá mé go dona le daitheachaí (ag daitheachaí)

Tá sé go dona le cois tinn

TUILLEADH (2) ▼

Tá mé go dona le mo chois

Bhí mé go dona ag (le) an slaghdán an tseachtain seo caite

Fágann sin go dona é muis, mura bhfuil sé in ann céad meáchain a ardú — cruthaíonn sin go bhfuil sé go dona (gan aon lúd)

Fágann sin go dona tú, mura bhfuil tú in ann tada a ithe thairis sin

Féach freisin

→ foighid

→ donacht

→ donán

→ droim

→ dubhléim

→ téigh do

dona in iontrálacha eile (50+)

→ farasbarr

Ní baileach go bhfuil an tseachtain seo chomh dona is a bhí an tseachtain seo caite, ach dar mo leabhar, níl mórán d'earasbarr aici ach oiread

→ feadhnach

Ní raibh de bharr na trá inniu againn ach cheithre fheadhnach capaill. Meas tusa nár dhona an fáiteall é sin ag triúr!

→ fearthainneach

Aimsir fhearthainneach í. Tá sí go dona ag arbhar. Scoirfidh sí as éadan é

→ fliuchán

Is dona a théas fliuchán domsa — báisteach, nó mo chosa a fhliuchadh sa gcladach, sa sliabh srl.

TUILLEADH (1) ▼

Tá an bealach sin thar a bheith go dona le fliuchán — go leor uisce, locháin srl. ar bhóthar

→ fág ag

D'fhága sé a mhallacht ag an mbaile seo agus ní gan údar. Ba dona a caitheadh leis ann

→ fág

Dhá gcuimhníodh sé ar an arán a hitheadh, ba bheag a lua aige a dhul tharamsa gan cuireadh a thabhairt dom. Agus a liachtaí lá oibre a thug mé dhó. Ba dona é scaitheamh murach mise. Más thíos a fuair mé é is thuas a d'fhága mé é — bhí a chuid oibre gan déanamh. Rinne mise dhó í

TUILLEADH (4) ▼

Ba dona an teach a bhí ansin nó go ndeachaigh inín S. Th. isteach ann. Má tá brá gill orthu inniu dise is cóir dóibh a bheith buíoch. Más thíos a fuair sí é (an teach) is thuas a d'fhága sí é.

Fágfaidh an láimh seo go dona mise (gan a bheith in ann tada a dhéanamh; pian a bheith orm srl.)

Sin é a d'fhága go dona é; a bheith ag tabhairt aird uirthi sin

Ara beannacht Dé dhuit. Ní iontas ar bith é sin. Cá bhfágfadh sí an onóir. Ní ón ngaoith a thug sí í sin chor ar bith. Níor sheas aon bhean ariamh ar urlár ba honóraí ná a máthair. Ba in í fhéin muis an onóir dhona.

→ fáinneach

Níl a fhios agam a mbeidh a cuid gruaige chomh fáinneach siúd aici nuair a bheas sí scaitheamh i S. Gh. Bainfear obair aisti ansin. Dar fia is dona an mhalrait aici é, agus an cháil airgid atá uirthi, a dhul ag pósadh isteach ar an mbaile sin

→ féar

Fiafraím díot, cén chaoi a ndéanfaidh muintir na háite seo an saol a ríochan, nó go ndéantar a bhfuil tusa a rá. Fan beo a chapaill agus gheobhaidh tú féar, ab ea. Mar a chéile sibh ó sháil go rínn. Tá sibhse chomh dona le dream ar bith eile

→ fóir

Tá sé go dona, go bhfóire Dia orainn! (Cuirtear orainn isteach mar seo go minic i leaba air, cé gur do dhuine eile a bheifí ag guí cabhair ó Dhia)

TUILLEADH (2) ▼

Tá an saol go dona anois a bhfóire Dia orainn (a = /ə/. Is minic adeirtear mar seo é. Nó amanta d'uireasa an go nó a (/ə/) chor ar bith)

Níl d’fhóirithint ag an dochtúr le déanamh air ach ceirín a chur leis. Is fóirithint é sin fhéin nó go bhfuaraí sé. Ansin bíonn sé chomh dona céanna aríst nuair nach gcuirtear malrait ceiríní sách minic leis. Scrúdfadh sé thú ag éisteacht leis scaití. Ach ní bhíonn neart ag an tinneas air

→ carraeireacht

Giorróidh an carraeireacht leis as a dheireadh. Is olc é tuaradh na maidne a mhic ó, go mór mhór ag seanfhear dona atá ag tarraingt ar na trí scóir.

→ ceal 1

Is duine dona a bheadh cheal tine agus an méid coille atá ag titim ina críonach ansin thuas.

→ cinnireacht

Cheannaigh mé capall aniar as Conamara anseo an bhliain cheana, agus níor mhór duine dhá cinnireacht leis an treabhadh i dtosach. Ach tá sí taithithe leis anois, agus níl go dona chor ar bith dhi.

→ cobha

Buaileann an cobha cuid mhaith acub ar uair mhóir mar seo, ach ní bhíonn aon chlóic orthub leis mura mbeadh sé an-dona go díreach.

→ coimhthíos

Meas tú tuige an coimhthíos atá sa mí seo chor ar bith? Ní fhaca mé an mhí seo ag teacht chomh dona ariamh cheana. Ach b'fhurasta a aithne é, agus an lá a dtáinig an ghealach. Gealach Sathairn agus í a theacht sa bhfómhar — uair sa seachtú bliain, is maith leis an mairnéalach í a fheiceáil.

→ comaoin

Níor chomaoin dom an oiread sin fhéin a dhéanamh dhó agus chomh dona is a bhí sé fhéin. Ach is maith an rud maith in aghaidh an oilc.

→ cora

Ba mhór an t-ár é mac A. an R. seo thíos ag imeacht ar fud an aonaigh inniu, ag cur cara chainte ar chuile bhoicín, mar dhóigh dhe gur daoine muintreacha dhó iad! Ach théis a bhfuil de ghairéad agus de ghaisce aige, is dona í a léine ach an oiread liom fhéin!

→ cosacán

Is cosúil go raibh sí ag iarraidh a dhul thar an díoga agus gur chaitheadh i ndiaidh a leataoibhe síos inti í. Dheamhan stró a bheadh uirthi meireach na cosacáin, ach is beag an rud atá in ann treampán a chur ar an rud dona ina dhiaidh sin.

→ cosúlacht

Tá cosúlacht bhuartha, dhona, mhaith, bhrónach, olc srl. air.

→ cóineas

Dheamhan cóineas agam, ná cuid de chóineas, ach na boinn. Ach dheamhan go dona de dhuine a fhad is atá siad sin fhéin ar fónamh aige.

→ cóipís

Má thugann tú aird ar a chuid cóipíse sin, is gearr go mbeidh tú chomh dona leis fhéin. Cluais (cluas) bhodhar a bhí agat a thabhairt dó.

→ baile

Daoine dona atá ar na bailteachaí seo.

TUILLEADH (2) ▼

Dheamhan baile aige anois, ach baile dona — is suarach le rá an teach nó an áit chónaí nó an talamh atá aige anois; nó duine a bheadh ag gabháil thart ar aimsir agus ag baint scaitheamh amach i chuile áit.

Níl go dona ann ach an té atá gan baile anocht (drochoíche)

→ baing

Is beag an rud a bhainfeas baing as duine dona.

→ bannaí 1

Is beag an mhaith dhuit bannaí béil a chur uirthi sin, arae níl foscadh ar bith inti. Is dona na gnaithí a bhí ort é a inseacht di chor ar bith.

→ bealach

Is beag an mhairg air sin, mo léan, an bealach a dhéanamh, nó dhá mbeadh sé a fhad eile. Ag ligean cluanaíochta air fhéin a bhíonnsé sin nuair adeireanns sé go mbíonn sé go dona.

TUILLEADH (1) ▼

Cá'il tú ag iarraidh mé a thabhairt? I mbealach mo bhasctha! Ní beag dom chomh dona agus atá mé faraor, agus gan mé a bheith níos measa!

→ bealaigh

Tá sé chomh dona an gabáiste sin a ithe leis an bhfeoil fhéin, má bealaíodh le feoil í.

→ beann

Is dona a frítheadh (nó a fágadh) mé má tá beann agam ortsa (adéarfadh duine le cur i gcéill go raibh sé neamhspleách ar dhuine eile)

→ coraice

I nDomhnach, bhí an lá inniu chomh dona le aon lá a tháinig ar choraice dhuibh na bliana. Bhí barr sneachta ar an mbáistigh a chaith sé taca am dinnéir.

→ créatúlacht

Dheamhan ar dearnadh an oiread créatúlachta ariamh i gcaitheamh an tsaoil ar na daoine agus atá dhá dhéanamh anois. Bhí na tiarnaí sách dona, ach ba bheag an bhrí iad ar ghualainn na siopadóirí atá ann anois. Tá an tír bánaithe acub.

→ cuilín

Tá a shúil go dona. An lá faoi dheireadh a raibh siad ag cáitheadh, chuaigh cuilín den lóchán fúithi, agus chinn sé air é a thabhairt amach. Tá sí dúnta fré chéile anois aige. Banaltra mhaith a theastódh uaidh (banaltra = bean oiliúna. Deirtí go mbíodh bainne cíoch go maith ag súil thinn, nó súil a mbeadh salachar nó dúradán fúithi)

TUILLEADH (1) ▼

Fainic a mhuirnín, an dtiocfadh aon chuilín den choirce sin faoi do shúil nó bheifeá go dona aige.

→ beo 1

Ní fearr dhó beo má bhí sé chomh dona sin.

TUILLEADH (1) ▼

Chuile fhear beo agus a bhean fhéin aige. Níl go dona ann ach an té atá gan corrán, mar adeir an fear fadó. — chuile fhear ariamh acub srl

→ beo 2

Is cuma liom beo nó marbh, tá mé chomh dona sin.

→ biorach 2

Is dona an rud biorach a chur róluath ar an gcéad lao, mar ní mian le na máithreachaí tál má chuirtear.

→ bocht 1

Is breá an rud a bheith bocht le hais a bheith go dona don chomharsa.

TUILLEADH (4) ▼

Tá an duine bocht go dona le seachtain.

Is bocht an rud d'aon duine a chuid a chaitheamh go dona nó go drabhlásach i dteach an óil.

'Is dona an rud a bheith go holc agus go bocht ina dhiaidh' (seanfhocal — ní móide go gciallódh "bocht" anseo daibhir. Bheadh sé chomh dóichíde go gciallódh sé éalangach, aithiseach, nó in anchaoi. Chiallódh sé amantaí freisin go mbeadh caitheamh ina dhiaidh ag an té a rinne an t-olc, arae nach dtiocfadh sé chun tosaigh ná chun tairbhe dhó fhéin)

Sin é a bhfuil dá bharr anois aige. Is dona an rud a bheith go holc agus go bocht ina dhiaidh.

→ bollaire

Bollaire maith é sin san áit a n-airíonn sé na daoine go dona, ach a mhaiste, bheadh smideannaí beaga aige in aice chuid de na daoine mar bheadh a fhios aige nach n-éistfí leis.