Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: ghníos

→ dallán

Ní ughdair mhaithe seaimpíní (champions — cineál fataí) iad sin. Is beag le go bhfeictheá na dalláin ionnta … ná bac leis sin. Is iomdha fata nach mbíonn aon rath leis an dallán ann agus go ndéanann sé togha síl in a dhiaidh sin. Ní hé an dallán a ghníos chor ar bith é, ach é a bheith de mhianach ins an bhfata. Mara bhfuil, is cuma dhuit dalláin orra nó dhíob

→ damba

'Séard a ghníos siad sin dambaí nó caraidheachaí a thógáil ins na srutháin agus bearna a fhágáil in a lár. An cochall a chur ins an mbearna sin annsin agus an sruthán a shaghdadh anuas. Ní bheadh breac ag gabhail leis nach dtiocfadh ins an gcochall

→ damhadh réag

Cé'n mhaith a bheith ag fuireacht leis. Nach bhfuil a fhios agaibh go ndéanfaidh sé sin an cleas a ghníos sé i gcomhnaí: gan a theacht nó go mbeidh sé an damhadh réag. Ní fhaca muide istigh roimhe ariamh é

→ dán

Ní raibh sé ariamh ar dhánta na talmhana aon-chur is fhearr a d'íocfadh duine ná an "bheet" sin, ach cé'n mhaith sin nuair nach bhfuil aon-talamh ag na daoine len a cur. Tá bláthannaí agus beatha muc agus beithidheach uirre; ní ídigheann sí an talamh mar a ghníos an chruithneacht, agus dar príosta tá sí ag dul airgead mór. Tiocfaidh an "lorry" isteach ag an gclaidhe agad len a h-árdú uait. 'Sé an scéal é, tá an tír seo buailte ar 'chuile chaoi ina dheidh sin

+

→ déan 1

Is maith a ghníos sé a bheith ag cúirtéaracht, ó atá a dheis aige = tá an ceart aige agus rl.

TUILLEADH (3) ▼

Is maith a ghníos tú a gcur amach. Má thaithíonn siad san áit sin do cheann finne ní choinneóidh as ar ball iad

Dhá ndéanadh sé an oiread óil agus a ghníos tuilleadh, is mór adéarfá, ach fear nachar ól ariamh thar chupla pionta ins an "turn" ag dul ag déanamh a leithide de chleas. 'Sé'n chaoi a bhfuil sé, níl duine ar bith le baint as margadh ar an saoghal seo. Mara chéile ar fad iad

Má ghníonn sé tada, déanfaidh sé an ghnaoidheamhlacht, mar a ghníos sé i gcomhnaí

→ deara

Má thugann sé faoi deara dhó féin a beith ag ól súmógaí mar sin, is gearr go dtosuighidh sé ag ól gloineadhachaí. 'Sí an bhlaismínteacht sin a ghníos "druncaeraí" de chuid mhaith de na daoine

→ dearmad 1

Le dearmad a ghníos sí a cuid goid i gcomhnaí! Ní bhíonn a fhios aice nach hé a cuid féin é!

→ deatach

Bhrath na póilíos an deatach. Ní féidir an deatach a chur i bhfolach. Sin é an buille. 'Sé an deatach i gcomhnaí a ghníos spiadóireacht ar fhear an phoitín

→ deifir

Ní deifir portaigh atá air, mo léan, mar atá ar dhaoine eile. Dheamhan eirghe a ghníos sé go dtí an h-aondéag 'chuile lá

→ deis

Cé'n sórt deis churta isteach atá air seo. Dar príosta is beag a bhíos ar a n-aire agus cho puinteáilte agus a ghníos siad iad

+

→ dia 2

Dheamhan smeach a ghníos sé ó Luan go Satharn ach mar a fheiceas tú é

TUILLEADH (1) ▼

Obair! Dheamhan buille a ghníos T. ó mhaidin go faoithin ná ó Luan go Satharn, ach istigh san gclúid ag léigheamh nuaíochtaí

+

→ dícheallach

Fear an-dícheallach é. Is deacair a sháith oibre a thabhairt dó. Ach ní hé thairis sin de chuma a chuireas sé uirre scaithtí. Sáthach maoilscríobach a ghníos sé í

TUILLEADH (1) ▼

Cé'n chaoi a bhféadann sé a bheith cho dicheallach sin. Bligheann sé na beithidhigh, tarraingigheann sé cupla aistir uisce, gearrann sé cuid muc, agus is minic a ghníos sé an maistre th'éis a lae oibre

→ díolachán

Is beag an díolachán a ghníos an siopa sin chor ar bith anois. 'Séard atá sé féin a dhéanamh, ag tógáil cúití (con) agus dhá dtabhairt ag rástaí. Is cosamhail gur mó na h-iarmhuis atá ar na cúití ná ar na siopaí. Marach gur mó ní eireochadh seisean as a cheann fhéin

+

→ díreach

"Arán cam a ghníos bolg díreach" (sean-fhocal) = má fhaghann duine a sháith le n-ithe — is cuma cé'n fuint a bhíos air — beidh a bholg sleamhain lán agus ní bheidh aon-ghleannta ná aon-tslabhcadh ann; déanann biadh duine sáthach

TUILLEADH (2) ▼

"Arán cam a ghníos bolg díreach" adeir an Chailleach Bhéara. "Thug tú éitheach a chailleach" adeir an buachaill "Ní h-eadh, ach a fháil ar bord go bhfaghaidh tú fuighleach" (cuid de'n aighneas a bhí ag an gCailligh Bhéara leis an mbuachaill)

Ith suas é, agus altuigh Dia go bhfuil sé agad. Ar chuala tú ariamh é: arán cam a ghníos bolg díreach

→ diúirinn

Bíonn dhá bhrat de na giúirinneachaí sin féin ann. Is beag an mhísc a ghníos an chéad-bhrat chor ar bith mar ní bhíonn faobhar ar bith ar na fiacla aca; ach tuiteann siad sin, agus aimsigheann an darna brat annsin é (an t-adhmad). Sin iad na buachaillí aige!

→ dligh

Ghreamuigh sin di féin agus dhá cineál — an biadán. Ach níor dhligh mise ná aonduine in mo theach a cuid biadáin di, agus níor chumaoin di a dhul ag caint mar sin orainn aindeoin ar chuir muid de bhainne aici — ní dhá mhaoidheachtáil uirre é — ó thús bliana. Ach 'sé an té nach dtiubharfadh uisce na bhfataí di, a bhíos molta aice sin i gcomhnuí agus an té a ghníos an mhaith uirre, níl meas na muice aice air

→ dlisteanach

Is iomdha rud nach bhfuil dlisteanach ag sagairt, a ghníos siad. Mar adeir an ceann eile, "Bíonn a sompla agus a dteagasc seacht n-acraí ó chéile"

→ dochar

Cé a dhéanfadh é ach an dream a ghníos an dochar agus an díobháil i gcomhnuí? Tá sé de bheith ar na h-aidhbheirseoirí sin nach leigfidh siad rud ar bith tharta gan araoid a chur air. Tá sean-aithne agamsa orra sin

→ dodaíl

Má fheiceann tú aon-rún aice a dhul ar dhodaighil, ceangail scóthach a driobaill dá h-ioscaid, agus feicfidh tú féin air go bhfuighidh tú bainne uaithe mar sin. Sin é a ghníos muid féin léithe ach ní bhfuair muid anró ar bith uaithe le fada

→ doicheall

Chaithfeadh sé a Sheáin, gur píobán an doichill a chuaidh sé sin. Feicthear dhom gur chaith tú an-fhada leis. Breagh nach n-ólfá suas de ghort an gharta do phionta mar a ghníos mise agus a bheith faoi réir le h-aghaidh ceann eile

→ dóigh 1

An bhfaca tú an priobáinín fataí atá annsin thuas agam. Nach gceapfá gur maith an dóigh é. Níl das ag gabhail leis nach bhfuil rodtha ag an lobhadh bán. 'Ar ndú' is maith an aghaidh orm é, agus a gcur ann chor ar bith. Sin é an cleas a ghníos "na barra" sin i gcomhnaí

+

→ dóigh 3

Diabhal luach leithphighne a ghníos sé sin ó mhaidin go faoithin ach a chosa insan teine aige dhá ndóghadh

TUILLEADH (1) ▼

Ara níl déantús maitheasa ar bith in ioscadaí dóighte siud. Céard a ghníos sé ach ag breacadh a luirgne chois na teine

→ dóighiúlacht

Ní thiubharfainn trumpa gan teanga ar dhóigheamhlacht an domhain fré chéile d'fhuireasbhaidh rud eicínt in a theannta. Ní breaghaichte a ghníos brachán ach min, adeir siad. Is beag an mhaith an dóigheamhlacht mara mbeidh rud agad.

→ dol 1

Bhí suas le deich gcinn aca ann in a smístí mín marbh, ach go raibh a gcuid fola ólta. Ba gheall le dol éisc as eangach iad. Is diabhlaí an t-ár a ghníos an easóig féin

→ dólámh

Dheamhan smeach a ghníos B. ach ag foghlaeracht dólámh; ná go sílim nach bhfuil sé indon aon-smeach a dhéanamh. Ó a ghortuigh sé a láimh, tá sí ag dul in a aghaidh ariamh ó shoin

→ dólámhach

Tá sé dólámhach ag scrathadh portaigh indiu. Bainfidh sé móin anois mar déarfá leis é, go ceann seachtaine agus fágfaidh sé caithte ina cora annsiúd í gan aon-scaradh choidhchin. Sin é an rud a ghníos sé 'chuile bhliain beo

→ drabhlás

Tá ciall gnaoidheamhlacht ach ní gnaoidheamhlacht ar bith a ghníos sé sin ach drabhlás: ag caitheamh nútaí (nótaí) puint i dtraipisí mar a d'fheicfeá gasúr ag caitheamh miarógaí (méarógaí) le éanachaí. Sín í a cheird

→ draíodóireacht

Dheamhan smeach ar bith a ghníos sé sin ach ar an draoidheadóireacht sin. Mo léan géar is deacair fios a intinne a fháil in a dheidh sin

→ droch-chor

Is dalba an peaca é sin i láthair Dé: droch-chor a thabhairt duit fhéin. An té a ghníos é sin deir siad nach mbíonn slánú in a chionn, nar ba lúidire an trócaire ar Dhia!

+

→ droim

Ná sín thú féin mar sin druim in áirde ins an leabaidh. Breagh nach ndéanann tú an rud a ghníos 'chuile dhuine: luighe ar do dhruim. Ach ní leigfeadh an ámhuilleacht duit an rud ceart a dhéanamh

TUILLEADH (2) ▼

Ná bac le na Ghiúdaigh! Chonnaic mise i Meriocá iad. Dhéanfaidís brabach ar dhruim an diabhail, ach chreidim gurb air a dhruím a ghníos siad é — diúltaigheamuid dhó féin agus dóib féin!

D'fheicfeá an rossamh ag cairthiú anuas ar dhruim agus ar ghualainn an chnuic sin, agus gan deoir as aer annseo. Ach is túisce go mór a ghníos sé báisteach thuas ar an gcnoc, ná anuas annseo ins na h-ísleáin

+

→ dual 1

"An té a ghníos imirce uabhair, is dual dó a bheith dhá chaoineadh" (as amhrán — an tSlis) = is cuibhe, riachtanach, nádúrach

TUILLEADH (1) ▼

"An té a ghníos uabhar is dual dó cailleadh" (sean-fhocal) = is nádúrach is aicionta dó; "ní chaithtear an t-uabhar gan scanail an bhuadhartha"

→ dual 2

An figheadóir seo thíos ní mar sin a ghníos sé chor ar bith é. Fágann sé an aige a bhíos fighte sa seol, agus annsin tóigeann sé an bréidín atá ar an ngarmain agus greamuigheann sé in a chéile iad. Tóigfidh sé dual de 'chaon bhréidín ina leath-láimh — in a chiotóig: dual de'n gharmain agus dual ó'n seol. Caithfidh sé na criosannaí annsin a scaoileadh agus a ngreamú leis an láimh atá in a comhnaí. Beidh sé dhá ngreamú sa gciotóig ó dhual go dual, agus é ag cur 'chaon snáth le chéile nó go mbeidh sé in a chéile uiliog. Annsin gabhfaidh sé 'san ughaim agus 'sa slinn

→ duán

Splanctha indiaidh fir atá an chlann inghean sin uiliog aige. Ó dheamhan buille maitheasa a ghníos siad ó mhaidin go faoithin, ach ag breathnú orra féin i scatháin agus dhá ndéanamh féin suas. Buaileann siad amach ag spaisteoireacht, má's fíor dóib féin annsin trathnóna, agus a gcuid eochraí ar an dubhán aca. Chuala mé nach bhfuil spré ag mac L. seo thiar indiaidh an scaoinn árd sin atá ann. Diabhal bréag nach mbeidh féirín aige muis

→ dubh-ana

Seo í dubhanna na bliana. An t-am seo i gcomhnaí a ghníos sé chuile droch-shíon. Caithfidh sé rud eicínt i mbliana muis. Is maith an t-ádh atá orainn nó gheobhamuid droch-thuairt shneachta. Sén gothadh atá air é

→ dúchan

Déanfaidh sé dubhachan mar a ghníos sé féin, ach go deimhin is go dearbhtha is maoilscríobach an cur a thugas sé orra (fataí). 'Ar ndú' sin é a bhfuil uaidh. Fear fánaighe ar bith a dhéanfas dubhachan mór dó, beidh sé molta aige. Chonnaic mé annsiúd thíos anuiridh é, agus bhí leath na síolta leis. Dheamhan clúdú a thug sé ar a leath ariamh. Is furasta dubhachan a dhéanamh ar an gcaoi sin: rith orra

→ dúradán

Má's dubhradán atá faoi do shúil, bheadh fear a chuimleochadh a theanga trí h-uaire in aghaidh stuif d'ath-luachra go maith aige. Is minic ariamh a chuala mé é. Tá daoine ann a ghníos é th'éis cho gránna agus atá an ath-luachra.

→ leath deiridh

Diabhal a dhath faoi'n saoghal a ghníos an mhór-chuid de na cléireachaí sin, ach eirghe de na stóilíní corr-uair len a leath-deireadh a aclú. Nach bhfaca mé iad!

ghníos (48)