Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Domhnaigh

→ feiste

Ní annsin a theighim ag an Aifreann duth ná dath. Rug sé orm maidin Domhnaigh amháin ag teacht deireannach agus thug sé aghaidh mar a thiúrfá ar mhadadh orm. Tabhair glafairt air a dhuine chóir! "Dheamhan mé" arsa mise liom péin, "má scagaim mé fhéin uait an babhtaí seo, nach go luath a fheicfeas tú aríst mé!" Agus ní fhaca. Ní raibh mé in a fheiste ná in a fhínne ó shoin. Teighim suas go dtí an fear nach mbíonn doifeall aige roimh aonduine

→ follasach

Na tithe ósta sin thiar! Ara diabhal póilí ar bith a chuireas aon-chaidéis orra sin. Leigfidh siad isteach annsiúd cho follasach as comhair an tsaoil thú Dé Domhnaigh agus a leigfidís lá den tseachtain

→ foléimneach

Is breá scolbánta an fás fir é bail ó Dhia air! Chonnaic mé ag fuiléimneach annsin thíos in éindigh le na gearrbhodaigh Dé Domhnaigh é, agus má bhí fhéin dheamhan tuilleamaí a bhí aige le ceachtar aca. 'Ag dul in a mháistir scoile atá sé siúd?

→ fág ag

Fágaim an Satharn ag Muire Mháthair agus bím ag an Aifreann Dé Domhnaigh = sin é an leiscéal a thug an leadaí fadó

→ fálach

Socruigh an clog sin anois go siúráilte ar fhaitíos nach n-aireódh muid eirí le fálach thuas ar bith. Ba bheag nach raibh mé mall ag an Aifreann Dé Domhnaigh seo caite. = sleamchúis; go gcodlódh muid thar an am

→ droch-chríoch

Droch-chríoch orra(b) fhéin a's ar a gcuid dlighe, mara deas a' chaoi ar aos óg é, nach bhféadfa siad cois a bhualadh ar phort aon-oidhche Domhnaigh 'sa mbliadhain, maran leo(b) póilíos a bheith ar a dtí.

→ beo 1

Ní fheicfeá críostuidhe an bhéil bheo ar a' tsráid ann Dia Domhnaigh. Dheamhan corruighe amach ar bith a dhéana(nn)s siad ar a' Domhnach. Sin cuid dhá gcreidimh, chomh maith le 'chuile shórt eile.

→ breallach 1

Tá na sean-bhriollachaí sin aige l'aghaidh na strácála, a's an chulaith dhubh l'aghaidh an Domhnaigh.

→ seanbhreacán

Is mairg dhuit nach h-iad na sean-bhriocáin a d'fhága (tú) ort fhéin indiu, a's gan a dhul i gcleitheamhnas do chuid éadaigh Domhnaigh a mhilleadh.

→ buail síos

Bhí biseach aige Dé Domhnaigh, a's d'eirigh sé. Ach bhí sé buailte síos Dé Luain aríst.

→ buil

Ní buil le Tom, a dhath a dhéanamh Dia Domhnaigh, a's dheamhan mé, nach bhfuil sin le tóigeál air, ná ar dhuine 'bith eile, a bhfuil a dhá cheann sa talamh ar feadh na seachtmhaine.

→ aireachtáil

Gan aireachtáil a' bith, cé bhuailfeadh anoir chugainn Dia Domhnaigh ach é.

→ airigh

D'airigh mé mar deir Meáirtin, go mbeadh céilidhe thiar faoi'n bPúirthín, Dia Domhnaigh beag seo ('Sbáineann "mar deir Meáirtin" dúinn, go bhfuil an leagan seo ionann's seirgthe sa logán sin)

→ amuigh

Sí'n cailín Domhnaigh an bhean is measa amuigh. Bíonn a cuid éadaigh Domhnaigh uirre Domhnach a's dálach chomh maith le chéile, agus ní bhíonn déantús maitheasa a' bith innte, ach i gcomhnuidhe dhá gléas fhéin agus dhá déanamh fhéin suas (cur síos ar an gcailín Domhnaigh)

+

→ éirigh amach

Is iomdha do leithide a d'eireochadh amach Dia Domhnaigh, agus a dhéanfadh scath(amh) fiadhach nó iascach.

TUILLEADH (1) ▼

Dé Domhnaigh beag seo Domhnach an eirghe-amach.

+

→ ardú

Biseach an Domhnaigh, a's árdú na Céadaoine = deireadh na sean-daoine, nar dóichide rud dóib seo, ná bás a thabhairt do dhuine.

TUILLEADH (5) ▼

Níl biseach a' Domhnaigh ná árdú na Céadaoine go maith.

B'fhurast aithne nach ndéanfadh sé aon-mhaith. Tháinic biseach a' Domhnaigh air, a's árdú na Céadaoine, a's ní mórán a thaga(nn)s uatha(b).

Is corr-dhuine a (gh)nío(nn)s aon-rath indiaidh biseach a' Domhnaigh, a's árdú na Céadaoine.

Bhí fhios agham go mbadh gearr uaidh: bhí biseach aige Dia Domhnaigh, a's árdú air Dia Céadaoin, a's sé ar mhair sé go dtí trathnóna Diardaoin.

Is olc é biseach a' Domhnaigh, mar ní minic uaidh 'theacht gan árdú na Céadaoine 'theacht 'na dhiaidh.

→ foireann

Mara bhfuil d'éadach Domhnaigh agad ach iad sin, is gearr nach mór duit fuireann nua

→ fuagair

Deir sé duine ar bith atá le pósadh feasta go gcaithfidh sé a bhfuagairt den altóir trí Domhnaigh in diaidh a chéile

→ fómhar

Ná santuigh caora an fhómhair agus na pós an cailín Domhnaigh (fc. Domhnach)

→ ionsaigh

D'ionnsuigh sé amach Dúithche Sheoigeach Dé Domhnaigh, agus níor thaobhuigh sé muide ó shoin.

→ daigh

Níl neart agamsa ruainnín feola ar bith a ithe nach mbuaileann dógh ghoile mé. Dhá bhfeictheá mé thuas Dia Domhnaigh agus an-"hate" (heat?) ag an gcuid eile ar leota caoirfheola, agus gan agamsa ach driobaillín de scadán agus mé dhá chrinneadh (creinneadh) liom sa gclúid.

→ daor 3

Chuala mé go mb'éigin ceangal na naoi ndaora go daor agus go docharach a chur ar an bhfear dubh seo thuas ins an oíche Dé Domhnaigh. Bhí braon ins an stuaicín aige in áit a raibh sé thiar ag na cleamhnaidhthe, agus ar a theacht aniar dó, ba mhian leis a dhul suas agus píosaí pighne a dhéanamh de lucht an aird. B'éigin glaodhach ar cheathar len a cheannsú … Dar mo choinsias, ar a mhaga sin féin, b'éigin a cheangal. Bhí sé ag strócadh ag iarraidh a dhul suas. 'Ar ndú mo léan dá dteigheadh, gheobhadh sé froisín thuas. Siúd iad na diabhail chéadna nach mórán éisteacht' a bheadh aca leis

→ deannach

Chuala mé gur bhain an fear seo thuas deannach as na másaí ag an inghin faoi fhanacht amuigh ins an oiche Dé Domhnaigh. Bhí sé roímpe ag giall an doruis chuala mé, le "beilt", agus bhí 'chaon iarraidh aige uirre aniar ins an gcadairne léithe, ar feadh uaire in a dhiaidh sin. D'fhan muintir bharr an bhaile ag éisteacht leo ar feadh i bhfad. Ní raibh tada le cloisteáil uaidh ach "Do gcuirfidh mise faoi ndeara dhuit". (Do — aithris ar fhear nach raibh indan a chuid g a rádh; do = go)

→ dearmad 1

Níl ag duine dearmad a dhéanamh ar Aifreann an Domhnaigh

→ de

Beidh a bhfuil ó dheas de chuan annseo uiliog Dé Domhnaigh. Sin é a mheasaim

→ deilbh 1

Bhí 'chuile dheilbh eile déanta aige 'san oíche Dia Domhnaigh ach an pota a leagan síos, agus bhí sé le sin a dhéanamh an oíche sin. Ba cheart dó a bheith réidh faoi seo. Mara dtapuighidh tú é mar sin féin, dheamhan an sdriog a bhéas aige. Ní túisce réidh anois é ná bhíos an iarraidh fuadaighthe cruinn baileach. Mara bhfaghaidh tú aon-deoir aigesan, tá tú réidh len a fháil in aon-áit eile

→ deireanach

Bhuail sé in éinfheacht é. D'aithin mé air trathnóna Dia Domhnaigh go mbadh fear é a bhí deireannach. Bhí a shliocht air. Bhásuigh sé Diardaoin

→ deis

Is breagh an deis glantacháin atá uirre, a cuid éadaigh Domhnaigh! Déarfainn dhá mbeadh fonn glantacháin uirre nach gabhtha gléasta mar sin a thiocfadh sí. Ach bíodh aice. Mara miste léithe féin a cuid éadaigh nuadha a mhilleadh, ní miste linne

→ diaidh

Is fánach an tsiocair a bhí aige. Dheamhan blas ach iad a bheith amuigh ag déanamh spraoi ingarrdha atá annsiúd chois an bhóthair trathnóna Domhnaigh. Bhí seisean ag rith, agus cuireann duine de na gearr-bhodaigh — mac le P. É — cois roimhe. Caitheadh amach indiaidh a mhullaigh é, agus rug splinnc cloiche a bhí aníos ar an talamh annsin air, slán an tsamhail. Níor mhair sé achar ar bith. Sin é an áit is éalannaighe in do cholainn — an chamóig ara. Tá contabhairt ar dhuine i gcomhnaí, má fhaghann sé priocadh ar bith annsin

+

→ diogáil

Ar chuala tú ariamh faoi'n gcailín Domhnaigh. Sin í an cailín Domhnaigh ar chaoi ar bith: dhá díogáil agus dhá déanamh féin suas ó mhaidin go faoithin. Ní hé an feisteas a fheiceas tú ar maidin uirre a bhíos uirre trathnóna. Ba chóra di go mór a mhaisce, luath bhuidhe na seachtaine a chur de'n teallach ná bacadh len a cuid cóirí catha agus "coatyárms" (coat of arms). Dhá fheabhas dá saothruigheann sí é, tá sé ag cínnt uirthe aon-fhear a fháil in a dheidh sin

TUILLEADH (1) ▼

Is dóibh is furasta a bheith díogáilte. Ní comártas (comórtas) ar bith dhuitse máistirí scoile ná póilíos: dream a fhéadfas leath an lae a chaitheamh dhá ngléas féin. Ach an té a chaithfeas a bheith thíos i gC. an U. leis an dearg-mhaidin ag sciobadh feamainn dearg (ní bhíonn aon-tuiseal geineamhnach ar an gcuingir fhocal sin feamainn dearg), bíonn rud ar a aire thar agus a bheith dhá dhíogáil féin. Tá an obair sin ceart go leor Dé Domhnaigh, ach ní fheileann sí Domhnach agus dálach. Má fheileann, ní do'n talmhuidhe é

→ doicheall

Deir sé nach gcuirfeadh sé a chois chlí ná dheas isteach thar an tairsigh aríst go deo aca leis an doicheall a bhí aca roimhe Dé Domhnaigh seo caithte. Is beag nar dhubhairt siad leis go mb'fhearr leo go bhfanfadh sé uatha. Ní dhearna sé dhá mhionnóid moille ann gur ghlan sé leis gan greim gan blogam

+

→ Domhnach

Is ann a chaitheas sé na Domhantaí (Domhnaigh) uilig

TUILLEADH (11) ▼

Ní raibh sé ag Aifreann an Domhnaigh le bliain

Is olc an rud fanacht ó Aifreann an Domhnaigh

Ní fhéadaim a dhul ag Aifreann an Domhnaigh, ní áirighim a mhalrait

Fan agus buailfidh mé siar Dia Domhnaigh bheag seo (an Domhnach seo chugainn; Dé Domhnaigh seo chugainn)

Is iomdha Dé Domhnaigh (is iomdha Domhnach, is mó adeirtear) nach n-eirigheann sé chor ar bith

Ní bhíonn an t-ádh indiaidh obair an Domhnaigh. Cé'n chaoi a mbeadh

Ní leigfeadh sé de'n obair Domhnaigh féin pé'r bith cé'n bheith atá air

Cheal nach bhfuightheá uair ar bith l'aghaidh do chuid gráiscínteacht' nó go dtosuighidh tú uirre i lár an Domhnaigh thall. Diabhal a leithide de chaoi!

Beidh rath an Domhnaigh ar an obair sin = obair ar bith a ghnítear Dé Domhnaigh, ní bhíonn an t-ádh in a diaidh

Bíonn sé ag obair chuile Dhomhnach agus tá rath an Domhnaigh air freisin. Níl greim aige le cur in a bhéal. I gcruthamhnas duit gur dona an rud gan an Domhnach a leigean thart dhá mbeadh na seacht sraith ar an iomaire

"Pósadh Domhnaigh: pósadh brónach" = ní bhíonn an t-ádh ar phósadh an Domhnaigh

Domhnaigh (50+)