→
deartan
fuacht (64)
Thugadh sé sin deallra dhó fhéin 'chuile oíche, len a chuid ragairne agus óil. Leath na gcuarta 'sé'n chaoi a mbíodh sé sin caithte chois an bhóthair strumptha ag an ól agus ag an bhfuacht
Deallróchaidh tú thú féin, má fhanann tú amuigh annsin faoi'n bhfuacht = préachfaidh, seacálfaidh
+
→
déan 1
Rinne sé an-fhuacht le scathamh
TUILLEADH (1) ▼
Rinne sé créatúr le fuacht thuas ar an mbóthar indiu
→
deara
Ná tabhair faoi deara duit féin a bheith ag fáisceadh cóta mór ort féin chuile phuínte mar sin. Is olc an faisean é. Ní bheidh acmhuinn ar bith agad ar an bhfuacht ar an gcaoi sin. Beidh tú in do bhoigleachán chríochnuighthe
+
→
deartan
Bhí sé amuigh faoi fhuacht agus faoi dheártan ó a rugadh é
TUILLEADH (3) ▼
Fuair sé sin fuacht agus deártan, ach má fuair fhéin, ní donaide sin é. 'Sé atá rúpach láidir fós
Tá fuacht agus deártan ann = droch-aimsir chaillte
Bíonn sé igcomhnaí amuigh faoi fhuacht agus faoi dheártan
+
→
deasaigh
Deasuigh isteach leis an teine. Is ceart duit fuacht fhéin a bheith ort agus thú amuigh faoi'n sneachta ó mhaidin.
TUILLEADH (1) ▼
Diabhal fuacht a bheadh ort ar an "jaunt" siúd, dá ndeasuightheá an "rug" thart faoi do chosa
+
→
déidín
I leabhar a léigh mé é gurb iad féitheachaí an ghéill a strompas má chuireann rud eicínt as a riocht iad. Annsin ní bhíonn siad indon an giall a oibriú síos na suas. Sin é an déidín … 'Sé má's é. Breagh nach mbíonn sé amhlaidh le fuacht. Is minic ariamh a stromp fear a chodlóchadh amuigh. Bheadh sé craptha ar fad, ach dá mb'fhéidir a bhéal a oscailt, bheadh leis. Is mór an t-iongnadh, má's iad na féitheachaí a strompas, mar adeir tusa, nach dtuitfeadh déidín ag a leithide sin. Scéal agus a thóin leis atá in do chuid leabhra
TUILLEADH (1) ▼
Tá déidín tuithte agam leis an bhfuacht, leis an ocras, le codladh; ag fanacht le duine eicínt, cheal tobac, go dteightheá ag damhsa, ag obair agus rl. = ní bheadh an déidín tuithte dháiríre, ach go mbeitheá thart, nó scrútuighthe cheal an rud áirid sin; nó go mbeitheá in ainriocht de bharr rud áirid a bheadh ag gabhail duit. (Ach ní fuláir a thabhairt faoi deara nach gcuirfí an luighe seo air, le tinneas ná le péin, nó le rud a bhfuil an duine ag saothrú an tsaoghail leis, ionann agus cho mór agus dá mbeadh déidín tuithte aige, nó é tugtha uaidh go mór. Ní abróchthaí cuirim i gcás: "Tá déidín tuithte aice le tinneas cloinne", nó "tá déidín tuithte aige le tinneas droma", nó "tá déidín tuithte ag an sean-duine bocht le scoilteachaí", nó "tá déidín tuithte ag an duine bocht ag iarraidh greim a mbéil a shaothrú dá chloinn". Ach déarfaí "tá déidín tuithte ag an gcirc sin go mbeiridh sí an ubh". An uair is cúrsaí tinnis shealadaigh é nach mbíonn ro-mhór is féidir a rádh)
→
deis
'Bhfeiceann tú an deis atá air anois: a chuid éadaigh uiliog faoi dhraoib agus é ag eitealladh leis an bhfuacht. Is mór dhá fhonn atá ormsa anois deis a chur ort a bheadh deich n-uaire níos measa, mara deas an chaoi duit a theacht isteach mar sin agus do chulaith nuadh ghlan in a bog-eibhinn agad
→
deoraí
Níl deoruidhe an bhéil bheo agam anois dhár thóig mé ariamh ach mé fágtha lag lúbach annseo, agus gan an teas ag breith ar an bhfuacht agam
→
diachta
Is diachta dhuit a bheith fuar agus dhá bhróig nua ort, agus dhá léine, agus bríste agus drár. Má tá fuacht ort ní cheal éadaigh ná coisbhirt é — ní h-eadh sin. Guróir fuar a bhí ariamh ionnad ó a chaithfeas mé a rádh leat
→
díbir
'Sé an sneachta seo anois a chuirfeas díbirt ar an bhfuacht agus ar an ngaimh atá insan uair, ach níl aon-mhaith ann mara gcuiridh sé scráib mhaith dhó (dhe)
+
→
dioc
Tá dioc (gioc) air leis an bhfuacht = é cruptha suas nó cromta le teann fuaicht. B'fhéidir go mbeadh sé ag eitealla (nó creaithtí fuaicht air) freisin
TUILLEADH (1) ▼
Nach dona na gnaithí atá air, ag gabhail amach ag obair a leithide de lá. Tá sé ar fascadh i lúibinn an chlaidhe anois agus gioc air leis an bhfuacht agus leis an donacht
+
→
diocach
Is cuma dhó céard a dhéanfas sé. Is gearr an bás uaidh. Tá sé ag imeacht in a ghiocaichín leis an bhfuacht.
TUILLEADH (2) ▼
D'fheicfeá ag imeacht in a dhiocach suas ins na póirsí siúd é corr-uair agus pluideog dhearg air, agus é gorm leis an bhfuacht. Ba dona an mhalrait ag an duine bocht sin é. Dhá bhfanadh sé ins an áit a raibh sé, bhí aige, seachas a dhul síos ar na leaca fuara sin ag scríobadh leis an ngantann go bhfaghaidh sé bás
Tá diocach chaillte de laogh aige, agus 'sé a chloch-neart é má sháruigheann sé an tsíon seo. Tá sé annsin thuas anois in a ghuróir i lúibinn an chlaidhe, agus é ag eitealla leis an bhfuacht. Tá an bhuinneach air i gceann mar tá sé. Sin í an cailín atá indon giorrú le na laoghanntaí
+
→
díon 1
Má's in mo chleitheamhnas-sa atá sé le díon a chur dó, beidh sé gan cur. Nach simplí a gheobhadh sé na daoine a dhul suas ar thaobh sean-tighe dó, dhá bpréachadh fhéin leis an bhfuacht. Teigheadh sé i gcurrach Sheáin Uí Fhínneadha anois!
TUILLEADH (1) ▼
Tá an-díon báistighe ins na cótaí sin, ach go gcaillfidís thú le fuacht. 'Bhfeiceann tú an ceainnín réidh-chaithte sin agamsa. Ó "Jackchape" a cheannuigh mé é roimh an gcogadh; ar shé déag. Ba slad-mhargadh ceart é
→
díotúil
Uair díotamhail Mhárta a bhí ann. Bhí mé thíos ag baint fheamuinne ar an gCurraigh agus fhobair gur préachadh mé leis an bhfuacht.
→
díth
Níl rud ar bith is measa in a dheidh sin ná díth na mbróg. Má bhíonn do chosa fuar beidh fuacht ort is 'chuile áit
+
Ní chuirfeadh aon-bhean beo a mbeadh grádh Dé in a croidhe an dithreabhaichín de ghasúr siúd amach ag an scoil lá mar seo. Dar brígh an leabhair cruadhchúiseach go leor féin nacharb fhuláir dóib a bheith len a gcur ann indiu. Chonnaic mé beirt bhromairí atá ag M. Mh. annsin thiar ag dul soir agus bualadh fiacal orra leis an bhfuacht th'éis an aois atá aca, agus cho mór láidir agus atá siad. Ní uair scoile í do ghasúir laga
TUILLEADH (1) ▼
Tá an t-asal in a dhithreabhach. Bhí sé cruptha isteach i lúibinn an chlaidhe ar maidin agus na cluasa féin ní raibh sé indon a bhiorrú leis an bhfuacht. Tiubharfaidh an dubhluachair atá amach romhainn anois cnáimh le creinneadh dó
→
dó 1
Sin é an faisean atá aca uiliog anois; iad a bheith faoi dhóghadh gréine ó bhonn go baithis. Deir siad gur congnamh mór do'n tsláinte é. Tuiteann an sean-chraiceann díob, agus annsin cuimligheann siad ola dhóib féin a thugas dath buidhe orra. An t-ath-chraiceann a theagas orra in a dhiaidh, tá an-teacht aniar ann ar fhuacht an gheimhridh. Dheamhan a fhios agam beirthe é, ach de réir mar chloisim ag caint an dream seo eile
→
dochar
Is beag an dochar do Ph. fuacht féin a bheith air, thuas annsin ar aghaidh na rithteachta ó mhaidin ins na bárrannaí garbha sin, agus an gála dhá chriathrú. Áit gan fascadh ar bith é. Is maith an clúdadh nar mhór do dhuine a bheith air agus an aimsir atá ann — aimsir choimhigheach críochnuighthe
"Comhfhad a theigheas fuacht agus teas; Comhfhad a theigheas fuath agus grádh; Ach teigheann an doicheall go smior; agus ní scarann as go bráth." (Rann faoi'n doicheall í seo. Níl dubháilce ar bith a chinnfeadh ar an doicheall. Bhí an córtas agus an fáilte ag rith ariamh le Gaedhil. Ní taise le lucht labhartha na Gaedhilge indiu é)
+
→
dóigh 1
Ní maith an dóigh dhuit, a laoigh, a bheith amuigh mar sin do do dheallrughadh féin leis an bhfuacht i gcaitheamh na h-oíche, agus thú do do shníomh le rachtannaí casacht' ar feadh na h-oíche aréir. Is beag an áird a thug tú orm nuair a ghlaoidh mé ort trathnóna
TUILLEADH (1) ▼
"Sílim nach dóigh ro-mhaith dhuit fuirtheacht annseo" arsa mise. "Deamhan a fhios agam an dóigh ro-mhaith é ach oiread" arsa seisean. "'Sé an rud is lugha a gheobhadh duine ann fuacht, agus b'fhéidir go bhfaigheadh sé gleáradh buailte, mara mbeadh sé ar a aireachas féin"
+
→
domhan
Tá fuacht an domhain 'sna cosa orm ó d'fhliuch mé mé fhéin ar maidin
TUILLEADH (2) ▼
Bhí an domhan éadaigh tharm aréir, agus mar sin fhéin, bhí fuacht orm
Níl fuacht ar bith faoi'n (de'n) domhan ann indiu
→
donán
Go deimhin is gearr an bás ó'n laogh beag sin thíos aige. Tá diúc air istigh faoin gclaidhe leis an bhfuacht. Níl ann ach donán, ná i laogh ar bith eile a tháinig ó'n tarbh sin thiar
→
driog
Is beag nar phréach mé thiar leis an dorus dúinte. Bhí an seoideadh isteach ann: gaoth thollta freisin. D'airigh mé drioganna ag rith síos le mo chaol-druim, agus bhí mo chroidhe ag eitealla leis an bhfuacht.
+
→
droim
Ní fheicfeá an oiread ag tabhairt bearradh droma ar na caoirigh anois agus a thugadh fadó, igcruthamhnas duit go gcaithfidh sé nach bhfuil an aimsir cho fuar agus a bhíodh sí roimhe seo. Ní túisce lá Samhna ar fáil fadó, ná a chloisfeá 'chuile fhear a mbeadh caoirigh aige ag rádh: "sin é in a Shamhain é. Ní mór dhom an bearradh droma a thabhairt ar na cupla caora seo, nó ní sháróchaidh siad an geimhreadh". Is beag an bearradh droma atá anois ann, mara bhfuil sé ag lucht an tsléibhe. Ach ní fuláir dóibh sin é. Tá an fuacht mór faoi shliabh
TUILLEADH (2) ▼
Sin beochan gaoithe a tháinic de dhruim seaca. Chonnaic mé cluiche de na géabha fiádháine ag dul ó dheas anocht, agus tá an spéir an-lasta. Ní bheadh lá iongantais orm dhá gcaitheadh sé stráicín shneachta féin. Tháinig an-fhuacht ann ó thús oíche
D'aithneochthá ar an ngaoith atá ann in a dheidh sin, gur gaoth í atá ag eirghe de dhruim an tsáile. Tá sí breagh úr agus gan fuacht ar bith innte
→
droinnín
Tá druinnín de ghamhain annsin thuas aige, agus mara bhfaghaidh sé aire thar mar atá sé a fháil, dheamhan cianóig a bhuachfas sé go bráth air. Tá sé cruptha leis an bhfuacht agus leis an amhgar
→
drúcht
Bíonn drúcht mór caite aige na maidineachaí [seo] agus an-fhuacht ann le dhul amach ar mhochóirí
+
→
dubh- 5
Tá dubh-acmhuinn aige ar fhuacht agus ar fhliuchán
TUILLEADH (1) ▼
Tá an dubh-fhuacht orm agus is diachta dhom sin, arae tá an-chlúdadh orm.
→
dúchan
Dubhachan sneachta é sin ó thuaidh. Nach bhfaca tú na saighne aréir agus na géabha fiadháine ag gabhail thart. Tá tuairt air. Níor mhiste sin, dá mbadh rud é a bhainfeadh an ghaimh as an uair. Tá a fhios ag mo chroidhe go bhfuil na daoine craiplighthe leis an bhfuacht
+
→
duifean
Bíonn sé amuigh faoi fhuacht agus faoi dhuifean = faoi amluadh; faoi dheallracht faoi dhroch-aimsir
TUILLEADH (7) ▼
M'anam pébrí cén pháighe atá dhó nach mhór dhó sin, fear atá amuigh d'fheacht agus go h-áirid faoi fhuacht agus faoi dhuifean
Diabhal bréag nach maith a shaothraigh tú ó mhaidin é amuigh faoi fhuacht agus faoi dhuifean, agus cér chás é, dhá mbeadh aon-cheo dhá bharr — ach níl
Caillfidh sé sin é féin amuigh faoi fhuacht agus faoi dhuifean ag faire ar an snáithín feamainne sin. Nach measa do dhuine a shláinte ná í. Gheobhar in a staic san gcladach é maidin eicínt
Tá acmhuinn aige ar fhuacht agus ar dhuifean. 'Ar ndú, dhá bhfaghadh fear eile an fhuaraíocht a fuair sé sin is fadó an lá a bhí a chnaipe déanta
Tá fuacht agus duifean orm = tá mé fuar agus fliuch; fuacht a bheadh ort de bharr báistí nó éadaí fliucha nó a leithide
Is beag an dochar dhuit fuacht agus duifean a bheith ort ar aghaidh na righteachta annsin thíos ó tháinic lá. Tuige san míádh nachar tháinig tú isteach? Nach bhfuil a fhios agad go bhfuil breith ar an obair sin?
Tá fuacht agus duifean orm ag strachailleacht san gcladach sin ó dheargadh na maidne. Dheamhan trí mhalach maith feamainne agam in a dheidh sin th'éis mo shaothair, ná cuid dhá bhfuil
→
téigh do
Ní maith a chuaidh an coláiste céadna dhó. Ní raibh a dhath ariamh dhá bharr aige, ach é a chur as a shlainte ann, le fuacht agus droch-bheatha. Ní cheal muise nach maith a bhí siad indon a gcuid féin a iarraidh — lucht an choláiste