Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: déan 1

Nualitriú Bunlitriú

déan—briathar (modh ordaitheach), aimhrialta
—ainm briathartha: ag déanamh
—aimsir láithreach: déanaim agus ghním.  Tá an dá leagan comhchoitianta nó ionann is é ar fud an cheantair.  Tá daoine agus teallaigh ann ar fearr leo ceann thar an gceann eile, ach thríd is thríd, is minice déanaim srl. i gcaint.  Tá ghní coitianta go leor sa gCoibhneasta m.sh. cé a ghníonns é ach thú féin.  Tá meascadh ag teacht ar an diúltach agus ar an dearfach.  Cuirim i gcás deirtear scaití ní ghníonn sé aon rud ceart, ach tá an dealú ann idir an dá fhoirm maith go leor fós.
—fáistineach: déanfaidh mé srl.
—aimsir ghnáthchaite: ghnínn, ní dhéanainn srl. ach tá meascadh ag teacht anseo fearacht na haimsire láithrí.
—aimsir chaite: rinne, ní dhearna, ach tá ní dhearna ag seargadh go tréan i gcuid mhaith den cheantar.  Ní rinne an ghnáth aimsir chaite anois i gCois Fharraige agus ar na hOileáin, agus tá sé ag teacht isteach freisin sa gcuid eile den cheantar, i Ros Muc, Carna srl.  Ach tá ní dhearna coitianta go leor fós féin i ngach uile áit ar fud iarthar na Gaillimhe.  Rinneadh, ní dhearnadh, ní dearnadh, deunadh, níor deunadh, an briathar saor.  Tá déanadh, níor déanadh ag cuid mhaith i leaba rinneadh.  Dhéan sé, níor dhéan sé an t-aon aimsir caite atá ar an Achréidh chomh fada ó thuaidh le Eanach Dhúin agus An Turlach Mór ar a laghad.
—leanann na haimsireacha agus na foirmeacha eile gnás na mbriathar eile.  Níl aon fhuíoll den choibhneasta ghní (an té a ghní) chomh fada agus is eolas dom sa gcaint.  Tá aithris sa gcoibhneasta ar na briathra rialta m.sh. an fear a ghníos.
—fuaim: déan, déanaim srl. — díon, díonaim ach nach bhfuil an í fada in déan baileach chomh cinnte agus atá i díon (tuí, tí).  Ghním, ghníos srl.: níl fuíoll ar bith den gh iontu: ním, níos srl.  Aimsir Chaite an Achréidh: dhéan mé — dhiun, dhiunadar srl.  Briathar Saor Caite déanadh: diunadh (Achréidh, Conamara), díonadh (Conamara).  Aimsir Chaite Dhiúltach: ní dhearna ach amháin i nDúiche Sheoigheach ní dhearnaidh (í); Aimsir Chaite bíonn fuaim -igh (í) go minic ann: rinníodar srl.

a oibriú, a shaothrú, gníomh eicínt a thabhairt chun críche, a chur, ag cur thart.

+–

Dhéanfá do dhícheall (do dhóthain, do dhíol, dalladh, cuid mhaith, cat agus dá rioball srl.) dá mbeadh deis agat

Bheadh sé chomh maith dhuit a bheith ag cur gaineamh i ngad le bheith dhá dhéanamh

TUILLEADH (6) ▼

B'éigean dó a dhéanamh in do leithse — b'éigean dó a dhéanamh ar do shonsa

Níor ghaisce ar bith dhó an méid sin a dhéanamh. Mura ndéanadh a Thiarna!

Is furasta don ghiolla gan náire obair a dhéanamh

Is maith a ghníos sé a bheith ag cúirtéireacht, ó tá a dheis aige — tá an ceart aige srl.

Is maith a ghníos tú a gcur amach. Má thaithíonn siad san áit sin do cheann fine ní choinneoidh as ar ball iad

Ní gar mór duit é sin a dhéanamh

+–

Croí dhuit! Déanfaidh tú fós é — duine a stopfadh in amhrán; duine nach mbeadh amhrán nó obair eicínt ag teacht leis, ach a bheadh ag neartú ar a mhaidí ina dhiaidh sin lena déanamh

Dia leat! Déanfaidh tú fós é!

TUILLEADH (1) ▼

Déanfaidh tú fós é ach ná lig dó cor coise a chur ionat a fhleascaigh! (leagfaidh tú fós é)

+–

Mura ndearna sibh cheana é, tá sibh as a dhéanamh anois — ní éireoidh libh a dhéanamh anois

Beidh sé gan déanamh muis, más in do chleithiúnas-sa a fhágfas sé é

TUILLEADH (1) ▼

Ní mórán le cois déanta a bheas sé agaibh tráthnóna — beidh sé déanta ar éigean

+–

Gheobhaidh sé rud le déanamh agus a theacht as a bhfuil air — gheobhaidh sé cnámh le crinneadh; gheobhaidh sé fuílleach le déanamh; is ar a chruachúis dó; rachaidh sé rite leis; beidh sé crua aige

Fuair sé rud le déanamh agus an lao a thabhairt ón mbó, théis a scil iontu. Ach bhí sé leis ariamh ariamh gur thug sé uaithi é ina dhiaidh sin

TUILLEADH (6) ▼

Is fear é atá ag fáil rud le déanamh ar an saol seo agus a mhuirín a thógáil. Is beag an t-ionadh sin. Tá dola mór air, agus gan thairis sin de ghaisce ar a bhfuil de shlí aige

Shíl mé go bhfaigheadh muid fuílleach le déanamh agus cois a leagan ar thalamh tirim go brách. Bhí sé mór a mhic ó. Ní fhaca mise a mhacasamhail de lá ar farraige ariamh. D'iarr mé míle uair ar Mh. rith cladaigh a thabhairt di, ach sé a dtugadh sé de shásamh dhom i gcónaí: 'Coinnigh ort'

Tá sé naoi mbliana déag is trí fichid ach is fear é a gheobhas rud le déanamh na cheithre scóir a bhailiú choíchin. Thug sé anuas go mór le gairid, agus tá sé ag coinneáil na leabthan as éadan anois, tá sineacht

Thug sí rud le déanamh dom a tabhairt anoir chor ar bith. Ar an dá luath is a bhfaca sí (capall) an chéad mhótar, d'ionsaigh uirthi ag broimseálacht agus ag dul i ndiaidh a cúil, agus ba mhaith an dícheall dom a ceansú chor ar bith. Agus bhí sí ar an gceird sin anoir ar feadh an bhealaigh

Gheobhaidh an lá rud le déanamh agus seasamh (tirim). Tá an-smúit ann. Sin dúchan báistí amach ar an bhfarraige. Dhá dtugadh sé traíáil dhom a bheith ón bportach, dheamhan a n-abróinn go brách leis: 'Rinne tú go dona é,' ná cuid de rá!

Thug sé rud le déanamh dó a theacht abhaile aréir. Bhí sé tomhaiste go maith. "Bainne na heasóige", deile!

+–

Gheobhaidh sé a dhóthain (a sháith, neart, cuid mhaith srl.) le déanamh agus a dhul go G. aríst choíchin. Níl a fhios agam céard adéarfainn leis ó tháinig ardú aríst air. Ní dea-chosúlacht ar bith é.

Is bean i dteannta anois í. Gheobhaidh sí fuílleach le déanamh agus aon fhear a fháil choíchin ó chaith an "t-ógánach" seo thoir i gcártaí í, ainneoin an fhad is a bhí sé ag tabhairt chomhluadair di. Tá na fiacla curtha go maith anois aici. Ba cheart di a bheith go hard sna déaga is fiche

TUILLEADH (1) ▼

Gheobhaidh sé a sháith mhór le déanamh feicfidh tú féin air agus an bully seo anoir a chur in aer. Ní chuirfidh sé in aer é chomh réidh agus a chuir sé an dream eile. Ní raibh sna troideannaí eile sin dhó ach ag caitheamh dairteacha

+–

Is beag (beag) a bheadh le déanamh agat, a dhul dhá tabhairt sin dó

Nach beag beag atá le déanamh agat, ag tarraingt figiúirí sa luaith

TUILLEADH (3) ▼

Nach beag beag a bhí le déanamh aici a dhul suas ansin, murab í atá cunórach againn!

Déarfá gur beag a bhí le déanamh aige sin!

Is beag a bheadh le déanamh agat a dhul ag cur isteach fhéir dóibh sin. Tá neart liúistí (leoistí) acu féin ann lena chur isteach

+–Déanfaidh tú rud go deimhin!  Tá baol ort
Déanfaidh tú tuirne.  Déanfaidh tú rud go deimhin! — is beag an baol go ndéanfaidh tú tuirne

                                TUILLEADH (8) ▼
                            
Tiocfaidh tusa go G.  Déanfaidh tú rud go deimhin!
Is tusa a chuir an garraí sin anuraidh!  Rinne tú rud go deimhin!
Téann tusa ag na bhfaoistin chuile mhí.  Déanann tú rud! — ní théann tú ann
Tá sé in ann nuaíocht a léamh!  Tá sé in ann rud a dhéanamh go deimhin!  Diabhal é muis!
Bhuailfeása S. B. b'fhéidir!  Dhéanfá rud go deimhin!  Dhéanfá caint!
Go gcuire Dia an t-ádh ort, déanfaidh sé sin rud!
Déanfaidh tú rud go deimhin.  Ar chuala tú ariamh é: is minic doicheall mór ar bheagán fearthainn.  Sin é a fhearacht agatsa é.  Gaotaireacht uileag thú
Déanfaidh sé sin rud muis.  M'anam nach ndéanfaidh, ná nach bhfuil aon mhaith a bheith ag tnúthán leis ach an oiread

Rinne sé gníomh (aicsean, gaisce, íodhal srl.) — rinne sé saothar mór eicínt ar dheacair a dhéanamh

+–

Is beag an chúis atá sé a dhéanamh, shílfeá

Ní dhéanfaidh Seán aon mhaith tá faitíos orm — ní thiocfaidh sé chun cinn lena chuid oibre, nó ní bhfaighidh sé aon bhiseach ón tinneas atá air

TUILLEADH (2) ▼

Níl sé ag déanamh cúis mhór ar bith lena chuid oibre

Is furasta a aithinte air nach ndéanfaidh sé aon bhail (aon rath, den rath, aon chúis srl.)

+–

Caithfidh sé siúd pórtar a fháil. Níl aon déanamh dá uireasa aige — ní fhéadfadh sé a theacht gan é; ní mór dó a fháil

Níl déanamh d'uireasa bicycle ag fear ar bith atá ag obair chomh fada sin ó bhaile

TUILLEADH (1) ▼

Ó chonaic sé é, níl aon déanamh dhá uireasa aige. Breá ar 'speáin sibh dó é i dtosach. Nach raibh a fhios agaibh rud ar bith a leagfadh sé sin a shúil air, nach mbeadh aon choinneáil uaidh air

+–

Ní dhéanfaidh sin gnaithe chor ar bith duit, a bheith imithe ó mhaidin go faoithin ar do chuairt, agus gan duine ar bith i gcionn an tí — ní dhéanfaidh tú bun mar sin; ní thiocfaidh tú chun cinn sa saol mar sin

M'anam nach ndéanfadh sé gnaithe do dhuine a gharraí a fhágáil ansin lá oibre agus a dhul ag breathnú ar rudaí den tsórt sin. Breá nach mbíonn siad acu Dé Domhnaigh?

TUILLEADH (6) ▼

Ní dhéanann sé gnaithe d'fhear bhocht a dhul rómhinic go dtí teach an ósta. Má théann beidh sé siar leis

Má shíleann tú go ndéanfaidh an obair sin gnaithe dhuit oibrigh ort. 'A chomhairle fhéin do mhac dhanra,' adeir siad, 'agus ní bhfuair sé ariamh níos measa'

Dhá bhfuiríodh sé ansin dhá lá a shaoil ní dhéanfadh sé aon ghnaithe ann. Ní ann a d'fheilfeadh dhó chor ar bith, ach istigh ar shlata na Gaillimhe in aice le séipéal eicínt in áit a bhféadfadh sé a dhul amach chuile Dhomhnach agus a shais uaithne air ag cur na ndaoine síos go haltóir

Ní dhéanfaidh sé gnaithe dhuit a bheith ag imeacht ag gabháil Laddie O'Lee ar chnocáin agus do chuid móna le baint

Is mór m'fhaitíos nach ndéanfaidh sé aon ghnaithe faoi nár éirigh leis posta ar bith a fháil fós. Nach sílfeá go mbeadh sé in am aige cosúlacht eicínt a chur air féin feasta

Shílfeá go ndéanfadh sé gnaithe maith dhá uireasa. Ach chreidim gur ag aithrist ar an gcuid eile de na boicíní atá sé. 'Fág an tír nó bí sa bhfaisean,' arsa tusa

+–

Níl a fhios agam an ndéanfaidh sé sin na gnaithí nó nach ndéanfaidh. Tá barr róchaol air shílfeá. Ar a fhéachaint a bheidh a fhios é ar aon nós

Dhéanfadh sé sin na gnaithí ceart go leor; dá mbeadh cois lena aghaidh ach níl. Ní minic le tada a bheith sa teach céanna

TUILLEADH (4) ▼

Ní dhéanfaidh sé sin na gnaithí ach an oiread. Tá sé rórite. Dhá bhféadthá ligean leis déarfainn rud eicínt

Is feasach duit go maith nach mbeadh aon ghair ag an scriú sin na gnaithí a dhéanamh. Ar an gcéad iarraidh tá sé rólag. Is maith láidir féin an scriú nach mór ansin

Ní dhéanfadh tada na gnaithí anois, ach dhá mbeadh an bhís atá ag an ngabha againn go bhféadfadh muid a chur isteach inti, agus chasfadh sin gan bhuíochas é

Má shíleann tusa go ndéanfaidh sin na gnaithí oibrigh ort, ach measaimse gur beag an baol atá air

+–

Bhí déanamh na ngnaithí ann dhá n-oibríteá ceart é — dhéanfadh sé an obair a theastaigh srl.

Caith uait an pionsúr sin, agus faigh oirnis eicínt a mbeidh déanamh na ngnaithí inti. Maidir le do seanphionsúirín buinneach, b'fhearr liom mo mhéir ná é

TUILLEADH (3) ▼

Tá fear faighte agam anois a bhfuil déanamh na ngnaithí ann: J. Dh. Níl cinneadh ar bith leis ag deasú simléir

Foighid ort anois, nóiméad an chloig. An bhfeiceann tú barr an tsiosúir seo. Níl a fhios agam nach fearr a bheadh déanamh na ngnaithí ann ná in do scinín. Traíáil é ar aon chor

Mura bhfuil gabháil na gaoithe ann tá déanamh na ngnaithí ann

+–'Sé a bháthadh a rinneadh
'Sé a chailleadh a dhéanfar má fhanann sé ansin ar feadh na hoíche.

                                TUILLEADH (18) ▼
                            
'Sé a mharú a rinneadh sa deireadh
Má imíonn sé as ag an deich a chlog 'sé a chaitheamh amach a dhéantar
Mura bhfuil sé aige, 'sé a dhíol a rinne sé.  Dheamhan ceo eile.
Dá mbeadh aon phlé agat leis sin, 'sé do chur isteach i bpríosún a déanfaí
A ghoid a rinneadh.  Is furasta a aithinte é
Dó an pháipéir a rinne tú.  Murab é, cá'il sé?
Hé brí cén chaoi a ngabhfaidh sé, ní dhéanfaidh mé a bhualadh ar chaoi ar bith
Rinne sé a leagan ar an mbóthar agus a chiceáil
Rinneadh a bhualadh isteach faoin mballa, agus dhá fhiacail a bhaint as
Déanfar a ghearradh má bhíonn tú in am
Rinneadh na bróga sin a cheannacht sa mB.
Dhéanfaí a ghreadadh dhá bhfaightí greim air
Déantar an geata sin a dhúnadh chuile oíche ar fhaitíos asail
Rinne sé é féin a bhearradh ansin
Ní dhéanfaidh mé mé féin a ghlanadh go n-ithe mé mo bhéilí
Dhá ndéantá é a leagan, ansin déarfainn go mba fear thú!
An ndéanfá an bicycle seo a mharcaíocht go ceann an bhóithrín dom.  Caithfidh mé féin fanacht i ndiaidh na mbeithíoch
Déanfaidh sé bordáil eicínt go dté sé isteach sa gclúid

+–Ní dhéanfaidh na bróga sin aon tseasamh
Ní dhéanfadh sé ligean leis ina dhiaidh sin

                                TUILLEADH (8) ▼
                            
Ní dhéanfaidh sé scuabadh ar bith go gcinne air
Rinne mé cruachan in aghaidh na hanachain.  'Sé a raibh le déanamh agam é
Déanfaidh sé scrios (ár, clampar, raic, slad, damáiste, mísc, místaid, drúis, díoltas, mínós srl.)
Rinne tú scríobadh air sin — scríob tú é sin
Rinne a cheann liathchan — liathaigh a cheann
Is gearr ó rinne a cheann liathchan mar siúd
Rinne a bhróga lobhadh ar fad — lobh a bhróga ar fad
Mura gcuire tú an bicycle sin isteach ón bhfliuchán déanfaidh sé lobhadh ar fad

+–

Rinne sé fiach inné — bhí sé ag fiach, bhí sé scaitheamh maith ag fiach

An ndéanfá seilg?

TUILLEADH (2) ▼

Nach rinne (ndearna) sé iascach le gairid

An ndéanfá lá iascaigh?

+–

Measaim nach ndéanfaidh sé aon éirí choíchin, ach b'fhéidir go dtabharfadh sé scaitheamh maith leis mar sin

Shíl chuile dhuine nach ndéanfadh sé aon éirí, ach nach maith go ndearna ina dhiaidh sin. Téann cuid mhaith thar bhreithiúnas dochtúirí

TUILLEADH (2) ▼

Is maith uaidh mochóirí a dhéanamh

Shílfeá go bhfuil tú ag déanamh mochóirí le seachtain

+–Rinne sé caoineachán
Ní dhéanfaidh sé gol ar bith, má insíonn tú dhó go ceart cuibhiúil é

                                TUILLEADH (7) ▼
                            
Déanfaidh sí caoineadh ach a bhfeice sí é sin
Rinne sé gáire agus gáire croíúil ar inseacht an scéil dom
Mura mbeadh agat ach aon gháire amháin, chaithfeá a dhéanamh dhá bhfeictheá ag teacht amach é, agus é chomh maolchluasach le madadh a gcuirfí díbirt air
Déanfaidh sí gáire nuair a gheobhas sí an litir sin.  Diabhal bréag nach ndéanfaidh.
Ná déan gáire ar bith.  Coinnigh stuaim ort féin go bhfeice tú céard adéarfas sé
"Nuair a bhíos an gáire dhá dhéanamh, bíonn an caoineadh dhá bhreith"
Ní dhéanfaidh sé tafann má fhaighimse greim air

+–

Déanfaidh mé do chreach — maróidh mé thú; cuirfidh mé de dhroim seoil thú

Déanfaidh sé siúd do chreach má bheireann sé ort ag goid na spíonáin

TUILLEADH (1) ▼

Déanfaidh mé do lá; déanfaidh mé do chreach — déanfaidh mé aon lá amháin daot (díot)

+–

Déan do ghoradh — téigh thú fhéin

Suigh síos agus déan do ghoradh

TUILLEADH (3) ▼

Rinne sé a ghoradh. Sin é an méid. Ghread leis aríst

Déan do reasta — lig do scíth

Breá nach ndéanann tú do reasta? Cén chruóig atá ort?

+–

Gabh síos ann agus déan do ghealladh fíor — comhlíon do ghealladh

Rinne sé a ghealltamas fíor ina dhiaidh sin

TUILLEADH (1) ▼

Déan do ghealltanas fíor do do dheartháir

a chaitheamh, a ídiú, goineachan.

+–Rinne sé ól — d'ól sé go leor
Tá ól déanta aige — tá sé óltach, súgach, nó ionann is ar meisce

                                TUILLEADH (11) ▼
                            
Ní fheileann duit mórán óil a dhéanamh anocht agus an oíche atá ann
Ní bheadh aon tsásamh aige ann, mura ndéanadh sé a dhá dhíol óil.  Sin é an béas atá aige i gcónaí
Fan as a bhealach siúd má bhíonn ól déanta aige.  Is olc an peata é
Ní féidir dhó gur ól atá déanta aríst aige, agus a laghad achair ó thóg sé an pledge ón misinéara.  Thug sé na mionnaí agus na móide nach dtiocfadh aon deoir ar a bhéal lena ló aríst.  Nach gearr an chuimhne a bhíos ag cuid de na daoine!
Rinne sé ól, agus bhí sé ag imeacht ag sclaibéireacht agus ag sceaimhínteacht, agus ag cur achrainn ar chuile dhuine.  Is uaidh a theastódh an iarraidh go géar!
Dhá ndéanainn a dhath fhéin óil an oíche sin, ní shaorfadh rud ar bith mé.  Is orm a leagfaí é go siúráilte.  'Sé Dia féin a bhí in m'fhabhar
Más leatsa bolg óil a dhéanamh, oibrigh ort, ach ní fhanfaidh mise leat
Dhá ndéanadh sé an oiread óil agus a ghníos tuilleadh, is mór adéarfá, ach fear nár ól ariamh thar chupla pionta sa turn ag dul ag déanamh a leithide de chleas.  'Sé an chaoi a bhfuil sé, níl duine ar bith le baint as margadh ar an saol seo.  Mar a chéile ar fad iad
Níl aon fhear istigh in do phobal atá in ann an oiread óil a dhéanamh leis, má thograíonn sé é, ach is uair annamh, mar sin féin, a mbíonn plé ar bith aige leis
Is fear é, nach mbeadh aon mhairg air ól mór a dhéanamh, dhá bhfaigheadh sé an deis.  Ach coinníonn an bhean smachtaithe go maith anois é
Ól an bhainne a rinne sé.  Is measa é ná cat bradach

+–

Rinne mé codladh aréir — chodail mé aréir; chodail mé go maith aréir

Ní dhéanfaidh mé aon chodladh anocht, tá faitíos orm. Coinneoidh an tae sin ó chodladh mé

TUILLEADH (3) ▼

Dhéanfá an oiread codlata le tuairgín (tuailgín) dá bhfágtaí ann thú

Is beag a chodladh a rinne mé chor ar bith aréir. Níor tháinig isteach dhíom nó go raibh sé ina ghairm na gcoileach

Ní fhéadfainn aon néal chodlata a dhéanamh anois dhá naomhtaí mé. Dheamhan é

+–

Rinne sé ithe ar chaoi ar bith — d'ith sé go leor

Rinne sé imirt ó mhaidin! Dar príosta rinne

TUILLEADH (1) ▼

Déanfaidh sé sin briseadh má fhaigheann sé cead a chinn — brisfidh sé go leor rudaí

+–

Déanfaidh sé léimneach amach ar an urlár (briathra nach dteagann de chlaochlú aimsire orthu, ach an t-ainm briathartha amháin, baintear leas as déanamh leo mar bhriathar cúntach)

Déan únfairt

TUILLEADH (2) ▼

Rinne sé é féin a únfairt ar an talamh

Rinne sé útamáil eicínt nó gur leag sé a raibh ar an mbord

+–Rinne sé magadh dar mo choinsias!
Is maith uaidh magadh a dhéanamh

                                TUILLEADH (10) ▼
                            
Níl cinneadh ar bith lena ndéanfaidh sé de chaint má ligeann tú leis
Rinne sé caint mo léan!
Ná déan níos mó cainte anois.  Tá fuílleach ráite agat
Ní mian leis gan an chaint a dhéanamh uilig é féin
Is minic leis.  Ní fhaca cuid againne ariamh é nach ag déanamh fuasaoide a bheadh sé
Má chloisimse thú ag déanamh níos mó fuasaoide anocht, seolfaidh mé siar a chodladh thú
Rinne sé casaoid (clamhsán) nuair a chonaic sé an rud sin
Níl léamh ar bith ar a ndéanann sé de bhéadáin
Ag déanamh béadáin a chaitheas sí a saol
Tá sé ag déanamh suirí faoi láthair

+–

Déanfaidh sé cneadaíl anocht ach a gcloise é sin

Déanann sé osnaíl go leor

TUILLEADH (3) ▼

Nach é a rinne an fheadaíl!

Rinne sé méanúch — lig sé méanúch

Rinne sé cnead (osna, broim, tufóg, ruagán, taosc (bhuinní), srl.) — lig sé

+–

Déanann sé go leor cuartaíochta an t-airneán seo pé ar bith céard a bhain dó.

Ag imeacht ag déanamh cuartaíochta ar fud an bhaile atá sí sin i leaba aird a bheith aici ar a teach

TUILLEADH (4) ▼

Rinne sé spaisteoireacht inniu — siúlóid

An ndéanfaidh tú aon spaisteoireacht tráthnóna?

Bhí sé ag déanamh cliúsaíochta eicínt léithe thíos chois an chlaí

Is maith uait cúirtéireacht a dhéanamh, mura bhfuil tú in ann tada eile a dhéanamh

Ní dhéanfaidh S. aon bhiseach tá faitíos orm. Is fada liom atá sé ag dul dó

Mura ndéana sé aon bhiseach anois le teacht na huaire breá, tá a chuid bisigh ar iarraidh

a chaitheamh.

+–

Déan do phroinn — ith do bhéilí (Achréidh)

Is gearr a bhí sé ag déanamh a phroinne. Shlog sé é

TUILLEADH (2) ▼

Tá sé thar am agat do phroinn a dhéanamh feasta

Seo anois, déan do phroinn, agus bí ag imeacht

+–

Ná déan craos anois — ná hith an iomarca

Rinne sé craos le ar ith sé. Tá sé mórthráthach

TUILLEADH (1) ▼

An té a ghníonns uabhar is dual dó cailleadh

+–

Rinne sé a chuairt — d'fhan sé scaitheamh maith istigh againn (agaibh srl. ar cuairt)

Nach bhféadfá do chuairt a dhéanamh agus gan furú mar sin a bheith ort

TUILLEADH (4) ▼

Breá nach ndéanfá do chuairt. Is annamh a castar againn thú

Rinne sé a chuairt. Níl sé mórán le uair imithe

M'anam gur beag an baol uirthi siúd teas an aithinne a bheith ina tóin ag dul amach. Dhá mbeadh na seacht sraith ar an iomaire, dhéanfadh sí a cuairt

Suigh síos agus déan do chuairt. Is iomaí lá sa reilig orainn

+–

Tá sí ag déanamh na Cásca sa mbaile — ag caitheamh na Cásca; ag caitheamh laethantaí saoire na Cásca sa mbaile

Rinne sé an Nollaig ann anuraidh. Is fadó cheana nár thaobhaigh sé iad

TUILLEADH (2) ▼

Déanfaidh mé an Nollaig i mBaile Átha Cliath i mbliana sílim. Ní fiú dhom a theacht abhaile ar scáth cupla lá

Déanfaidh sí an Chincís anseo linne i mbliana. Beidh trí lá aici

+–Ní dhearna sé foras ná suaimhneas ach ag corraí ar feadh an hoíche; ní dhearna sé foras ná cónaí srl.; ní dhearna sé foras ar bith srl.; ní dhearna sé cónaí ar bith srl.
Déan foras — bí suaimhneach; ná bí ag corraí nó ag éirí in airde (fc. foras)

                                TUILLEADH (7) ▼
                            
Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach siúl anonn aige agus a bhualadh
Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach éirí agus a dhul abhaile (fc. filleadh, feacadh)
Ní dhearna sé cor ná car ar feadh na hoíche
Déan staidéar — bíodh staidéar ionat; ná bí chomh soghluaiste, nó chomh corrmhéiniúil agus atá tú
Ní dhéanann sé staidéar ar bith (níl baint ar bith aige seo le léann a dhéanamh (fc. staidéar)
Ná déan de mhoill anois ach thú a bheith réidh
Ní dhéanfaidh mé aon mhoill ach feadh is mo ghnaithe a bheith déanta agam

+–

Déan deifir (deabhadh) — deifrigh

B'fhearr dó deifir a dhéanamh

TUILLEADH (4) ▼

Déan deifir leis an bpláta sin agus tabhair dhom é

Déan deifir a chur leis sin amuigh, nó ní bheidh sé imithe den tsráid go faoithin

Breá nach ndéanfá deifir a chur leis, agus gan é a bheith ag fálróid thart mar sin i gcaitheamh an lae

Tuige nach ndéanann tú deifir a chur leis sin thuas. Mura ndéana, dheamhan a chos ná a chnáimh a bheas amach as an ngarraí sin go Lá Fhéil San Seáin seo chugainn

+–

Tá sé ag déanamh aithrí

An té a dhéanfas aithrí ní baol dó. Gabhfaidh sé go flaithis

TUILLEADH (3) ▼

Bhí a anam chomh dubh le gual ceardchan ach má bhí féin, ba chuma sin, rinne sé an aithrí

Tá sé ag déanamh anama (fc. anam)

Ní chaithfidh mé go raibh maith agat. Tá mé ag déanamh an Charghais (ag troscadh an Charghais is minice adeirtear)

Ná déan carghas anois, má tá tú ag breathnú ar phórtar ag dul amú féin

Rinne sé carghas nuair a chonaic sé an bainne dhá dhórtadh. Ba mhór an carghas é freisin

+–

Rinne sé grá dia

Ní dhéanfá an oiread sin de ghrá dia agus go dtabharfá dhom é

TUILLEADH (6) ▼

Má ghníonn sé tada, déanfaidh sé an ghnaíúlacht, mar a ghníos sé i gcónaí

Rinne sé chuile shórt ach an ghnaíúlacht muis

Déan cuibhiúlacht anois, agus ná feiceadh chuile dhuine agat é.

Muise tá a fhios agat go maith nach í an chuibhiúlacht a rinne sí ná tada dhá shórt. Mo léan géar, fuair tú amach é

Má ghníonn sé an chneámhaireacht íocfaidh sé ann

Ní minic leis an gceann céanna an gheanúlacht a dhéanamh, ach an oiread le scéal

+–

Déan do chríonnacht a mhic ó — an rud ceart, nó an rud is gaire do do bhealach féin; an rud a rachas chun sochair duit féin.

Rinne tú do chríonnacht nuair a chuir tú an t-aon a hairt sin uait. Dhá bhfaighinnse titim imeartha, chniogfainn istigh in do ghlaic í

TUILLEADH (5) ▼

Más leat do chríonnacht a dhéanamh, pósfaidh tú anois

Déan do leas

Go dtuga Dia dhuit do leas a dhéanamh ar aon chor

B'fhearr le chuile dhuine go ndéanfadh sé a leas ná a aimhleas

Duine ar bith a thabharfas comhluadar di sin, ní dhéanfaidh sé a leas

+–Rinne sé faillí
Ná déan aon fhaillí

                                TUILLEADH (8) ▼
                            
Tá sé ag déanamh faillí (éagóir, anchaoi, mínós, mísc srl.) air
Déanfaidh sé sin siléig má fhágann tú faoi é.  'Sé atá deas air
Rinne sé cluain — chuir sé cluain ar dhuine eicínt; bhain sé mealladh as duine eicínt; rinne sé rud mealltach eicínt
Ná tabhair aon aird air sin.  Ní beo é mura mbeidh sé ag déanamh cluana
Rinne mé dearmad air sin
Ní fheicfidh tú aríst é go ndéana Dia dearmad ort; ní fheicfidh tú aríst é nó go ndéana Dia Diarmaid dhíot (fc. dearmad, Diarmaid)
Ní dhéanaim teanntás ar bith air (fc. teanntás)
Is deacair leis teanntás a dhéanamh ar aon duine

+–

Rinne sé intinn eile — shocraigh sé rud eile a dhéanamh; shocraigh sé a mhalrait de rud a dhéanamh; d'athraigh sé a intinn

Tá sé bog te ag dul ann anois, ach feicfidh tú féin air, go ndéanfaidh sé intinn eile roimh thráthnóna, agus nach ngabhfaidh sé ann

TUILLEADH (4) ▼

Bhí sé ag stróiceadh ag iarraidh tae ar ball. Ní féidir go bhfuil intinn eile déanta aige ar an toirt.

Ná tabhair aird ar bith air sin. Tá sé mar sin anois, ach ní fheicfidh tú chúig nóiméad go ndéanfaidh sé intinn eile. Ba mheasa an té a thabharfadh aird air ná é féin

Is diabhaltach nach seasfá ar aon rud amháin agus gan a bheith ag déanamh athrú intinne chuile phointe. Is deacair d'aon duine fios t'intinnese a bheith aige ar chuma ar bith, mar níl sé agat féin

Ní féidir gur ag brath ar intinn eile a dhéanamh a bheadh sé

a rá, a inseacht.

+–

Tá tú ag déanamh bréag

Má dúirt sé é sin rinne sé bréag

TUILLEADH (6) ▼

Má ba liom gan bréag a dhéanamh, ní fhéadfainn an mionna a ghlacadh

Tá tú ag déanamh na mbréag ó chaithfeas mé a rá leat anois

Níl aon mhaith dhuit a bheith ag déanamh bréag mar sin

Is beag faitíos roimh Dhia agat a bheith ag déanamh bréag mar sin

Ní dhéanfaidh mé aon bhréag, déanadh a rogha duine a rogha rud

Nach maith uaidh an bhréag a dhéanamh théis chomh diaganta agus atá sé más fíor dhó fhéin

+–

Déan an fhírinne — inis an fhírinne

Leis an bhfírinne a dhéanamh, níl a fhios agam cá ndeachaigh sé — leis an bhfírinne a inseacht

TUILLEADH (4) ▼

Leis an bhfírinne ghlan a dhéanamh, chonaic mé dhá bhualadh é

Fuair tú amach muise cé a dhéanfadh an fhírinne. An fhírinne as clár na mbréag!

Déanfaidh sé siúd an fhírinne, dá gcrochtaí é

Níl aon ghnaithe ag fear a dhul faoi mhionna mura leis lomchlár na fírinne a dhéanamh

+–

Leis an gceart a dhéanamh, measaim nach bhfuil sé ar fónamh chor ar bith — leis an bhfírinne a dhéanamh; lena cheart féin a thabhairt do gach uile dhuine

Níorbh é ba(s) ciontaí leis an gceart a dhéanamh ach mé féin nár thug uaidh é nuair adúirt sé liom é. Dhá dtugainn bheadh agam

TUILLEADH (3) ▼

Ní itheann sé mórán leis an gceart a dhéanamh, ach is tanálach é.

Ná cuir a mhilleán air. Ní hé a rinne é leis an gceart a dhéanamh, ach an dream thiar

Ní raibh ólta aige thar dhá phionta leis an gceart a dhéanamh, ach dhá mbeadh cúig nó sé de phiontaí caite aige, b'olc an peata a bheadh ann

teacht.

+–

An mbeidh sé in ann é a dhéanamh siar — an t-aistear a chur dhe

Rinne sé soir le cóir é (bádóir ar an bhfarraige)

TUILLEADH (2) ▼

Déanfaidh tú suas go seolta ar an ngaoith seo é (fear rothair)

Rinne mé siar go C. in imeacht leathuaire é

+–

An ndéanfaidh mé é le dhul amach an sliabh? — aistear, bealach

Meas tú an bhfuil tú in ann do bhealach a dhéanamh ann

TUILLEADH (2) ▼

Is deacair bealach a dhéanamh thrí na driseachaí siúd

Dhéanfainn eolas in áit ar bith i Londain anois — gheobhfainn mo bhealach ann

Dhá ndéanthá anonn trasna ansin, thiocfá amach ar bhóthar an rí

D'fhiafraigh sé cén cosán a dhéanfadh sé go dtí an áit a raibh an poitín — cén cosán a ngabhfadh sé

a chumadh, a ghiniúint, ag múnlú.

+–

Tá sé ag déanamh amhráin (ag cumadh)

Rinne sé an-amhrán faoi Sh. Mh. Th.

TUILLEADH (2) ▼

Le scéal fada a dhéanamh gairid, bhuail mé é

Rinne sé teach (cró, cathaoir, nead, claise, fear bréige, tobán, gad srl.)

+–

Tá sé ag déanamh a shlaite (asal, capall, madadh, duine, srl.) — borradh agus síneadh ag teacht ina shlait

Tabharfaidh sé léim eile di. An bhfeiceann tú ag déanamh a shlaite aríst é

TUILLEADH (5) ▼

Tabhair cead dó a shlat a dhéanamh. Ar ndóigh ní ag iarraidh é a chur suas uirthi as cosa i dtaca a bheifeá. Tabhair ionú dó. Tiocfaidh an-tsearrach uaidh sin

Déarfainn go bhfuil madadh eicínt in aice láithreach faoi adhall an chaoi a bhfuil Toby s'againne ag déanamh a shlaite le cupla lá

Nuair a ligeadh aici é, ní dhéanfadh sé a shlat chor ar bith. Thosaigh sé ag smúrthacht thart, ach shílfeá gur coimhthíos a ghlac sé léithe, nach ngabhfadh sé ina gaire. Tarbh gan mórán maitheasa é sílim; ainneoin lán laidhre a thabhairt air.

Bhí an madadh crón sin ag P. N. i nglas, agus scata eile acu ag glafarnach timpeall air, ach 'sé an áit a raibh an coileán beag seo agam féin, abhus i nGleann an Fh. ag déanamh a shlaite ar an uaigneas. Is cosúil nach ligfeadh an faitíos dó a dtaobhachtáil

Is fear in anchaoi anois é, ag imeacht síos ansin ag déanamh a shlaite ina bhríste. Nach diabhlaí tútach an cunús é thar dhuine ar bith. Níl sórt cuibhiúlacht ar bith ag imeacht leis

+–

Rinne sé clann — chiontaigh sé le bean

Rinne sé clann le inín Ch.

TUILLEADH (6) ▼

Tá sé ag déanamh clainne ar a tháirm

"Hé brí cé a rinne an chlann, ar chois cham thall a leagadh é"

Rinne sé páiste (peata raithní, mac suirí, mac tabhartanais srl.) léithi

Más é a rinne an chlann, breá nár chuir siad faoi ndeara dó a pósadh. Ní raibh siad in ann théis a raibh de ghlaomaireacht acu

Mura ndearna sé an clann, ba diabhaltaí gurb air a buaileadh é

An té a dhéanfas clann go mídhlisteanach mar sin, foilseoidh Dia é féin air

+–

Rinne sé a mhún.

Fan go ndéana mé mo chuid fuail

TUILLEADH (2) ▼

Rinne sé a chac chois an bhóthair os comhair an tsaoil

Rinne an bhó mún fola

+–

Rinne sé strainc (streille, cáir, straois srl.) nuair a chonaic sé é

Ná déan strainc mar sin. Shílfeadh chuile dhuine gur olc atá ort

TUILLEADH (2) ▼

Rinne sé cáir ó chluais go cluais. Nach é a bhí sásta. Déarfá go ndéanfadh sé sin gáirí leis an olc

Rinne an madadh colg — tháinig colg air

+–Tá seol déanta acu anois — na seolta a bheith i gcrann; na seolta a bheith thuas nó ardaithe ar fad.
Tá ceann na céibhe casta aici.  Is gearr anois go mbeidh seol déanta aici.  Más ea féin, tá cóir siar acu

                                TUILLEADH (7) ▼
                            
Is maith gasta atá seol déanta acu, ach níl aon mhaith ann.  Tá an lagar rómhór.  Níl fleaim as aer
Tá a gcuid seolta déanta acu anois agus níl clóic ar bith orthu, mar beidh sí teann siar acu.  Beidh pórtar ar na smuit ag na bádóirí sin fós anocht tigh Bh. na C.
Dhá thúisce anois dhá mbeidh seol déanta agaibh, is amhlaidh is fhearr é.  Tá sí díreach ar an aighre.  Ní aireoidh muid soir é
Tá seol déanta ach í a phíceáil.  Cheal nach bhfuil sí píceáilte ansin fós agat.  Beidh I. Mh. Ch. scoite againn shula mbeidh sí trótáilte píceáilte tacáilte agat.  Níl a fhios agam nach mbeadh sé in am a dhul ag stríocadh aríst shula mbeidh sí faoi réir agat.  Breá nach ndéanann tú deifir?  Diabhal bréag nach maith an bádóir thusa!
Dhá mbeinn ina thuilleamaí sin ní bheadh seol déanta go faoithin agam.  Ba bheag an baol.  Níl rath ná ríocht leis.  B'fhearr dhó gan a dhul ag plé leis an bhfarraige ar aon chor.  Ní fear farraige é
Tá tú in éadan na dtéadrachaí sin le uair agus gan seol déanta fós againn.  Nach bhfeiceann tú go bhfuil againn an ghaoth sin a thapú más linn ceann cúrsa a dhéanamh anocht
Is mall uaidh an seol a ardú.  Tógann sé cosamar uair an chloig air seol a bheith déanta aige.  Ach is beag a thaitneodh sé leis aon locht a fháil air ina dhiaidh sin.  M'anam gurb é atá anglánta

+–

Ní bhainfeadh an diabhal a béal di. Níl a béal déanta (capall) — capall nach n-imeodh leis an mbéalbhaigh. Ní ghabhfadh sí ar chaon taobh go réidh. Ní bheadh sí géilliúnach don chinnire nuair a chuirfeadh sé stró ar an mbéalbhaigh ar thaobh eicínt. Níor mhian léithe a dhul an taobh a mbeadh an cinnire ag iarraidh a tabhairt, leis an tarraingt a bhéarfadh sé don bhéalbhaigh

Chuile uair dhá mbíonn sé ag iarraidh í a tharraingt isteach i leataobh caithfidh sé a theacht anuas den charr, mar níl a béal déanta chor ar bith

TUILLEADH (5) ▼

Ní mór dhaoibh a bheith ar an gceird sin léithe muis: duine i ngreim sna hadhastair, agus duine agá n-a ceann, nó go mbeidh a béal déanta. Bobarún de chapall í, sea sin.

Cheal nach bhfuil a béal déanta fós agus an fhad is atá sibh léithe. Ná bacaidh léithe mar sin! Ní bheidh sásamh ná séanadh agaibh go brách uirthi faoi charr. Nach í an staicealach capaill í!

Níl a dhath coimhthís ná meargántachta inti, ach nach bhfuil a béal déanta fós, ach shílfeá go mbeadh sé in am sin aige feasta más leis a bheith déanta go brách

Dhá mbeifeá ag iarraidh a tabhairt ó thuaidh, bheadh sé chomh maith dhuit an leataobh ó dheas (den adhastar) a ríochan leis an leataobh ó thuaidh, mar níl a béal déanta ach an oiread leis an gcéad lá ar cuireadh an bhéalbhach ina béal

Dhá mbeadh a béal déanta ní dhá sníomh féin mar sin a bheadh sí le chuile chor dhá mbaineann sé as na hadhastair. Giorróidh sí sin léithe féin lá eicínt. I leaba a dhul isteach leis an móinín bán séard a dhéanfas sí siúl amach faoi lorry agus í féin a bhascadh

+–

Fanadh sé ansin anois sa ngarraí sin nó go mbeidh a chosa déanta go maith ann! (asal bradach a cuibhríodh i ngarraí) — níl sa gcaint seo ach fonóid ar mhodh, mar séard a chiallaíos sí: nó go mbeidh sé in ann siúl ar a chosa; nó go mbeidh a dhóthain teanntáis aige ar a chosa le siúl orthu; nó go mbeidh a chosa sách urrúnta le siúl orthu

Tá a chosa déanta aige (páiste, lao nó miolgaire ar bith) — nuair a bhíos taithí ar shiúl aige; nuair a bhíos a chosa sách spreacúil lena gcur faoi agus siúl orthu

TUILLEADH (6) ▼

Bíonn bliain ar pháiste shul má bheas a chosa déanta aige. Ach ní bhíonn ar rud ar bith eile ach uair a chloig

Is diabhlaí nach bhfuil aon tsiúl ag an lao sin fós. Shílfeá nach mbeadh an fhad sin air go mbeadh na cosa déanta aige. Ní cheal muis nach bhfuil sé ag ól bhainne é. Ólann sé taoscán an bhuicéid dhá cheann de ló

Nach beag an mhoill a bhíos orthu ina dhiaidh sin nó go mbíonn na cosa déanta acu, théis chomh lag agus a bhíos siad. Chonaic mé uainín meirbh a bhí againn anseo an bhliain cheana, agus ní raibh siad déanta aige go ceann coicíse, ach más ea, ba donacht a bhí dhá dhéanamh air. Ní raibh lúd ar bith iontu go ceann fada

Ar chuala tú faoin gcailligh siúd a hiompraíodh go dtí an reilig. Ba gearr go raibh na cosa déanta aici, nuair a theann an faitíos léithe. Deir siad é: nuair is crua don chailligh caithfidh sí rith

Shílfeá théis a bheith ina luí gan cor ná car sa bplástar sin (othar eitinne) ar feadh dhá bhliain, go mba mhaith an scaitheamh go mbeadh a cosa déanta aríst aici, agus bíodh arann fhéin iontu. Ach deir siad go raibh siúl aici an lá ar baineadh as an bplástar í. Moladh go deo le Dia, is mór a bhíos ag cuid de na daoine le dhul thríd

Tá an seanfhaoileán ag múineadh flyála don fhaoileán óg. An bhfeiceann tú é. Níl a sciatháin déanta ag an gceann óg fós

a fhorbairt, a bhorradh.

+–Rinne a bhéal meall — tháinig meall ar a bhéal ar fad
Rinne a chois bráthadh thinn (bró thuínn? bró thínn?)

                                TUILLEADH (17) ▼
                            
Rinne a lámha faithniúchaí as éadan
Rinne an lot braon (seile, bracha, ábhar srl.)
Tá a ghualainn ag déanamh ainfheola anois
Rinne a mhéir gor faoi ionga
Rinne a ghlúin feiliún
Déanfaidh an gearradh sin drochlot
Rinne a mhuineál neascóideachaí — tháinig go leor neascóideachaí ar a mhuineál
Déanfaidh an dó sin puchóid.  Séidfidh sé
Déanfaidh an chois sin at.  Níor mhór dhuit ceirín a chur léithe
Tá mo chois ag déanamh loscadh sáile
Déanfaidh an chois sin drochlot, mura dtapaí tú í agus a dhul roimpi
Ní raibh aon chaora ag gabháil linn nach ndearna cruimhe anuraidh.  Cailleadh chúig cinn orainn, ní ag comhaireamh na hanachain é
Tá an t-asal sin ag déanamh míola.
Déanann na capaill uileag seadáin an bealach sin.
Níl a fhios agam nach ag déanamh péarslaí atá na beithígh sin
Tá an madadh sin ag déanamh dreancaidí — dreancaidí ag cruthú ina chuid fíonnaigh
Is furasta a aithinte ar a cuid cos go bhfuil sí ag déanamh brios brúin

+–

Rinne an balla (an chréafóg, na boird, na hiomrachaí srl.) scáiniúchaí — scáin sé; tháinig sórt scoiltiúchaí ann (fc. scáineadh)

Chuile bhalla dhá ndearna sé, rinne sé scoiltiúchaí

TUILLEADH (4) ▼

Ní fhaca mé aon rud ariamh a rinne sclaigeannaí mar an bóthar sin soir le gairid. Is gearr nach mbeidh sé in araíocht a shiúl ag duine ná ag beithíoch

Chuile uair a dteagann carr ar bith, déanann an bóthar púir (dheannaigh)

Tá an fharraige ag déanamh maidhmeanna diabhalta

Rinne an t-urlár lochán fola — chaithrigh fuil amach ar an urlár nó go raibh sé mar a bheadh lochán fola

+–

Tá a bhfuil d'éadaigh thuas ansin ag déanamh caonach liath

Nach diabhlaí gearr anois a bhí an bord sin ag déanamh caonach liath

TUILLEADH (3) ▼

Caitheadh glac leabhar isteach sa seomra sin istigh anuraidh, agus rinne siad caonach liath in imeacht míosa. Is gearr an mhoill a bhíos orthu, má bhíonn an áit tais chor ar bith

Rinne a raibh ann grán dubh (fc. grán)

Tá na héadaigh sin thuas sa seomra ag déanamh leoin. Is gearr go mbeidh siad ó mhaith, ná rud ar bith eile a bheas caite thuas ansin.

+–

Déanann garrantaí bharr an bhaile lobhadh bán i gcónaí. Níl aon mhaith a gcur

Ní fhaca mé aon fhata ariamh ar an gcnocán sin nach ndéanfadh dó gréine

TUILLEADH (6) ▼

Ní dhearna garraí N. Ph. aon dúchan fós

Déanfaidh na tornapaí sin buinneáin ar fad, feicfidh tú féin air

Rinne an cur sin thuas broimfhéar — d'fhás broimfhéar ann as éadan

Tá salachar déanta ag an ngort sin thiar (gort fataí) — tá sop nó luibheannaí ann a chaithfear a ghortghlanadh as

Rinne na fataí bláth bán an-luath i mbliana

Is gearr anois go ndéanfaidh an t-arbhar sin bainne bán

+–

Tá an bád ag déanamh uisce

Rinne an bád uisce orainn, agus gan aon ghalún taosctha againn. Ba ghroí an scéal é

TUILLEADH (5) ▼

Tá an barr íochtair (i bportach) ag déanamh uisce fré chéile

Tá mo bhróga ag déanamh uisce

Rinne an t-urlár uisce nó gur cuireadh líméar faoi

Níl aon mhaith dhuit teach a dhéanamh san áit ghleannach sin. Dhéanfadh sé uisce ar fad. Tá aghaidh an uisce air

Ní fiú do sheacht mallacht na ballaí concrete sin. Déanann siad uisce as cnáimh éadain a chéile

Tá tú ag déanamh uisce. Tuige ar lig tú an ceathairín sin thart gan snaidhm a thabhairt dó — tá tú ag cliseadh le na cártaí. Níl tú ag cur ar do shon féin chor ar bith

Beoigh suas. Tá tú ag déanamh uisce. Tá sé ag sá isteach faoi do smut chuile phointe, agus gan och ná ach ná éagaoineadh agat

+–Déanfaidh sé sneachta (sioc, gairfean, ráig, múr, báisteach, gála srl.)
Rinne sé an-ghála aréir.  Shíl mé go dtógfadh sé an seanbhothán dhá lúdrachaí

                                TUILLEADH (8) ▼
                            
Déanfaidh sí oíche dheannachtach, déanfaidh sin.  Is gearr uaidh soinneán eile
Déanfaidh sé múraíl aríst inniu (showerings — it will be showery)
Ní dhéanfaidh sé aon chalm go dté an ghealach seo amach
Rinne sé Márta breá i mbliana rud ab annamh leis.  Bíonn an Márta go iondúil goimhiúil
Rinne sé doininn (gála, fuaraíocht, srl.) anois le coicís — ba mhór an lear doininne a bhí ann le coicís
Rinne sé báisteach aréir! — rinne sé go leor di
Rinne sé an-fhuacht le scaitheamh
Rinne an spéir bogha báistí

+–

Meas tú an ndéanfaidh sé aon triomach (aon aiteall, aon scairteadh srl.)

Rinne an mhóin an-triomach le dhá lá

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhéanfaidh an mhóin dubh sin aon triomach ansin d'uireasa plás ar fónamh a bheith aici

+–Rinne sé an-fhear
Déanfaidh sí bó bhreá

                                TUILLEADH (8) ▼
                            
Rinne sí bolgán béice lenar ith sí dhó (dhe).  Ní raibh faitíos ar bith orm ach go bpléascfadh sí.  Ba mhór an chontúirt é, go sábhála Dia sinn!
Déanfaidh tú béiceadán má itheann tú a bhfuil ansin ar fad
Rinne mé maide seaca le faitíos
Rinne sé créatúr le fuacht thuas ar an mbóthar inniu
Rinne sé amadán ar fad le píosa — chuaigh sé chun amadántachta; chun seafóide
Tá sé ag déanamh bruithlín ó phós sé
Bhíodh sí sin an-fháilí roimhe seo, ach rinne sí burla ó d'éirigh siad suas sa saol
Rinne sé spéice (staic, cuaille, caidhfte, staidhce srl.) i lár an bhóthair.  Shíl sé gur taibhse a bhí ann

Tá sé ag déanamh créafóige anois le cupla bliain — básaithe

Ná cuir bréag ar an duine bocht atá ag déanamh créafóige leis an fhad seo

+–

Nach beag an mhéid a rinne sé — níor tháinig mórán méide ann

Bhí an-ghealladh faoi, agus ní dhearna sé aon mhéid ina dhiaidh sin

TUILLEADH (3) ▼

Tá an scorach sin thíos ag A. ag déanamh an-mhéid bail ó Dhia air

Mura ndéana sé de mhéid thairis sin, ní bheidh ann ach priompalláinín choíchin

Tá an féar ag déanamh an-fhad sna gleannta. Féar uaibhreach

+–

Ar an dá luath is ar ól mé é, rinne mo theanga coirt. Chaithfeadh sé nach raibh sé ar fónamh dhá réir sin

Buaileadh iarraidh de chamán ar an gcluais air, agus rinne sí cuaille ar an bpointe. Shíl siad nach dtiocfadh aon éisteacht lena ló aríst inti

TUILLEADH (6) ▼

Rinne a putógaí meall — chruaigh siad suas

Rinne úth na bó cnap

Rinne a chroí gual dubh ina lár

Rinne a phluic bollóg le at

Tá a shrón ag déanamh aon chnap amháin

Rinne mo láimh búistiún

+–Rinne an teach Bruidhean Chaorthann — thosaigh an-troid ann
Rinne an t-aonach cogadh dearg

                                TUILLEADH (24) ▼
                            
Déanfaidh an cogadh céanna ár mura bhfuil ag Dia
Rinne an saol brachán ar fad le gairid — níor fhan cuma ar bith air; tá sé an-chorrach
Ní dhearna an saol brachán dáiríre gur thosaigh an cogadh seo
Rinne adhmad an tí min ar fad
Déanfaidh an t-éadach sin ceamachaí gan mórán achair
Rinne an cóta mór sin ribíní le cupla mí — sceith sé ar fad
Rinne an balla sin leac — d'éirigh sé an-chrua
Rinne an coirce creathnach ar fad — rod sé; níor fhan aon mhaith ann
Déanfaidh na fataí piora má fhágann tú ansin iad — lobhfaidh siad
Rinne an talamh sin murlach le beagán blianta anuas
Déanfaidh an áit sin scraith ghlugair, mura gcoinní tú na clascannaí tógtha
Má ghníonn sé báisteach anois, déanfaidh na cosáin siúd puiteach, agus ní chuirfidh sibh aon fhód móna amach aríst an bhliain seo
Rinne an mhóin sin créafóig agus caoráin uilig
Rinne an bóthar anoir aonach lena raibh de dhaoine air
Rinne a raibh d'arbhar againn anuraidh ga duáin
Is gearr anois go ndéanfaidh an abhainn sin loch
Rinne an talamh moirt le seachtain
Tá na clárachaí sin ag déanamh mine
Ní dheasófar an chathaoir sin go brách.  Nach bhfeiceann tú ag déanamh mine í
Rinne na bróga mionbhas orm
Tá an barr íochtair ag déanamh caoráin as éadan
Tá an ithir ag déanamh smúdair uileag
Rinne an carraigín barrach i gcaitheamh aon lá amháin — rinne sé an-triomach
Déanfaidh an tine sin caor ar ball

+–Bhí sé ag déanamh lae nuair a tháinig sé — bhí sé ina lá; bhí aithne lae air
Níor tháinig an rabhaiteálaí bradach nó go raibh sé ag déanamh lae.  Ba in é a thráth le dhul a chodladh!

                                TUILLEADH (10) ▼
                            
Déarfainn go bhfuil sé ag déanamh lae.  Tá gileacht ag teacht sa spéir sin thoir
Le déanamh lae a bhásaigh sé.  Sin é i gcónaí an t-am, go bhfóire Dia orainn!
An fhad is a bhíos an áit sin osclaithe, ní thaobhaíonn sé muid maidin ar bith go mbíonn sé ag déanamh lae.  Ag imeacht le damhsa agus le ragairne a chaitheas sé an oíche
D'imigh mé as seo ag ceathrú don ceathair, agus bhí mé ag Ard na bhF. le déanamh lae.  Ba maith an choisíocht í, deirimse leat
Fanfaidh muid go ndéana sé lá.  Beidh muid ag baint coisméig as ansin.  Ní aireoidh muid é ach an lá a bheith againn
Siúd é a dhéanfas muide: imeacht le déanamh an lae.  Tá an bealach an-aistreánach.  Ní bheadh muid in ann é a bharraíocht de shiúl oíche
Déanann sé lá an-mhoch anois.  Is ar éigean a dhúnas an oíche chor ar bith.  Ní bhíonn sé ach dorcha nó go bhfáinní sé aríst
B'olc an éadáil é sin, dhá dteagadh duine dhá chlann iníon isteach aige le déanamh an lae, mar a theagas siad ag tuilleadh.  Ach dheamhan blas den cheart nach mbeadh aige leo.  Bean gan chuibhiúlacht a chaithfeas an oíche amuigh mar sin
Meas tú an bhfuil faoi lá a dhéanamh chor ar bith.  Is fada atá sé.  Shílfeá go raibh aige lá a dhéanamh moch go leor an tráth seo bhliain, agus gan ann ach an chéad mhí d'fhómhar
Rinne sé lá ag an ceathair a chlog inniu.  Tá a fhios agam é, arae bhí mé mo shuí leis an lá ag faire ar lachain

+–

Déanfaidh sé lá maith

Déanfaidh sí uair bhreá anois le cúnamh Dé

TUILLEADH (4) ▼

Rinne sé an-lá théis an smúit a bhí ann ar maidin. Diabhal mé gur scinn sé amach an-bhreá

Rinne sí an-tseachtain ó chaith sé an méid sin báistí

Rinne sí an-bhliain, míle buíochas le Dia. Bliain ar bith a gcaitheann sé sneachta mar sin, teagann sí go maith ina dhiaidh

Rinne sé an-gheimhreadh go dtí seo, pé ar bith cén chaoi a dtiocfaidh an t-earrach. Deir siad nach mór dhuit a bheith ar do shon féin ar earrach an dea-gheimhridh. Níor moladh ariamh é

ag dul chun cinn.

+–

Tá tú ag déanamh go hóg, bail ó Dhia ort — tá tú ag breathnú go maith; tá tú ag dul chun cinn go maith le do chuid oibre; tá biseach ag teacht ort; tá tú ag déanamh go ceochánta

Cén scéal é? Ach níl aon chall dom a fhiafraí. Tá tú ag déanamh go hóg slán a bheas tú. Ach d'éireodh dhuit. Cén mhairg a bheadh ort!

TUILLEADH (5) ▼

Tá sé ag déanamh go hóg. Deir tú leis a chaitheas an lá ó mhaidin go faoithin amuigh ar an talamh ag obair. 'Sé an gnaitheach é anois, agus daoine ag rá nach ndéanfadh sé sin aon bhuille maitheasa lena ló

Bhí mé ag déanamh go hóg a mhic ó, nó go dtáinig an leiciméara sin ag cur chomhairle orm, agus chuir sé as mo bhuille ar fad mé. Caithfidh sé fanacht ansin anois go dtí amárach. B'fhéidir go gcríochnóinn ar maidin é faoina bheith slán dúinn

Cén chaoi a bhfuil an pósadh ag dul dó ab ea? Dheamhan lá clóice air. Tá sé ag déanamh go hóg. Neart nathaíochta aige, mar a bhí ariamh.

Tá mairg air go deimhin! I nDomhnach féin muise níl. Dar fia má chuaigh an ola air arú inné, tá sé ag déanamh go hóg inniu. Ag stróiceadh ag iarraidh feola a bhí sé

'Sibh atá ag déanamh go hóg bail ó Dhia oraibh! Ach is daoibh is fusa, gan talamh gan trá, [...]

+–Tá sé dhá déanamh — fear agus é ag comhriachtain le bean, nó ag dul uirthi
Tá sé dhá déanamh thoir anseo ó mhaidin

                                TUILLEADH (7) ▼
                            
Déanfaidh sé thíos anois ar an gcúlráid í
Bhí asal an tincéara ag déanamh an bheas (Bess? fc. Bess) s'againne thíos i mbóithrín an chladaigh inniu
Bíodh eachmairt uirthi nó ná bíodh, ní dhéanfadh an stail í
Bíodh unsa céille agat.  Síleann tú gur choinnigh tú madraí uaithi.  Deirimse leatsa nach raibh aon mhadadh sa tír nach rinne (nach ndearna) í
Níor lig mé chuici ach an chú sin thiar ag S.  Rinne sí trí huaire í.  Shílfeá nach uaithi na madraí ina dhiaidh sin
Thug an tarbh trí léim di, ach ní dhearna sé ach uair amháin í.  Thug sí lao léithe mar sin féin
Dhéanfadh an ceann céanna cat.  Bíonn an-rachmall air

+–

Hé brí cén chaoi a bhfuil sé (cóta mór), déanfaidh sé mise

Tá siad go dona, ach déanfaidh siad muide, arsa tusa

TUILLEADH (1) ▼

Is cuma linne cén sórt Gaeilge atá aige. Déanfaidh sí muide ar aon chor

Féach freisin

→ dea-dhéanta

→ dian

déan in iontrálacha eile (100+)

→ abair

Is mór adúirt sé ariamh go ndéana Dia grásta air, ach tá a shraith ar lár faoi dheireadh

TUILLEADH (8) ▼

Bhí sé rá go ndéanfadh sé scioból mór eile le haghaidh coirce agus fataí agus chaon tsórt ó thuaidh den teach, ach 'sé adúirt agus ní hé Dia. Ní bhfuair sé saol lena dhéanamh

Abair! Diabhal focal bréige agat: is beag atá le déanamh aige! (dúirt an fear eile ar dtús gur bheag a bhí le déanamh ag a leithide seo de dhuine. Is ionann an abair agus go cinnte is beag atá le déanamh aige)

Déarfainn nach ndéanfadh sé aon mhaith

Ní abróinn nach ndéanfadh sé é freisin dhá gcaitheadh sé ina cheann é

Deirimse leatsa nach é a rinne é chor ar bith

Deirimse go bhfuil tú ag déanamh na mbréag — gur tú féin a thóg leat é

Déanfaidh sé lá breá déarfá (tá mé ag ceapadh; dar liom, sílim)

Déarfá gur gearr eile a bheadh an troid ar siúl, nuair a bheadh puca déanta dhó (dhe) ag M.

→ céadéaga

Chuaigh S. Bh. a bhí anseo thoir sna céadéaga. Sílimse go raibh sé os cionn cláir nuair a shuigh sé aniar aríst agus a rinne sé caint eicínt. Ar an dá luath is ar tugadh deoch dó, shéalaigh sé

TUILLEADH (2) ▼

Chuaigh do sheanathair — go ndéana Dia trócaire air! — sna céadéaga. Bhí siad ar hob a leagan amach nuair a tháinig mothú ann in athuair, agus ghlaoigh sé ar do sheanmháthair agus ar t'athair. Chaith sé caint eicínt leo. 'Gheobhaidh mé bás suaimhneach anois,' adeir sé. Thit sé siar agus níor fhan deoir ann níos mó

Chuaigh sí sin sna céadéaga leis an bhfiabhras. Bhí déanta lena bás ag dochtúirí agus ag chuile dhuine. Ach is cosúil nach raibh an t-imeacht uirthi ina dhiaidh sin. 'Sí atá luath láidir inniu théis a clann a bheith tógtha aici

→ dá

Deir siad go bhfuil an dá leathpharóiste sin le cur ina chéile agus paróiste nua le déanamh astu

TUILLEADH (5) ▼

Déan dhá leith dhe — dhá chuid chomh-mhóra

Déan dhá leith den cháca

Cén chaoi a bhféadfaidh mise a dhul ann mura ndéana mé dhá leith dhíom féin? Nach bhfeiceann tú nach bhfuil aon ghair agam corraí as seo

Rinne sé de dhá léim é — an-sciobtha; mear

Dheamhan dhá chor go raibh sé déanta aige — dhá mheandar

→ daba

Dhéanfadh sé dúchan an tsaoil, ach ní bhíonn cuma curtha ar fhata ar bith ina dhiaidh. Bhí sé dhá lá ar páí agam sa ngarraí sin thiar anuraidh, agus b'éigean dom a bheith ag fuagairt air chuile mhionóid, na dabaí móra righne siúd atá sa gcúl láir a mhionú. Dheamhan an láí fhéin a chuirfeadh sé thríob

TUILLEADH (2) ▼

Má tá sé in ann an daba sin (feoil) a choinneáil leis féin i gcónaí, dheamhan cailleadh air. Amadán a bheadh ann dhá ndéanadh sé aon bhuille maitheasa agus fuíoll na bhfuíoll aige mar atá sé

Déan réiteach leis an im. Nach bhfuil a fhios agat go bhfuil sé ar a ghainne anois. Is gearr a mhairfeas punt má chuireann tú daba mar sin ar chuile stiallóig

→ dabhach

Cá bhfuair tú an dabhach? Ní ag brath air a dhul ag déanamh poitín a bheifeá?

→ daibéad

Is áibhéil na daibéid atá sé a bhaint. Cén chaoi a bhféadann sé fóide mar siúd a mhúnláil. Ní bheadh aon ghair agamsa a dhéanamh. Gheobhaidh sí rud le déanamh agus triomú ar chaoi ar bith

→ daidhce

Siúd í a raibh an daidhce uirthi. Dheamhan corraí dhá cois a dhéanfadh sí, théis gur iarr an mháthair uirthi a dhul amach agus na beithígh a bhleán. Agus chuala mé gurb éard a chuir uirthi é an áit nach ligfidís ag céilí i nD. Ch. í an oíche roimhe sin. Í a ligean chuig céilí go D. Ch. deich míle bealaigh, má tá sé taobh leis

TUILLEADH (2) ▼

Daidhce a bhí uirthi anocht faoi gur fhága C. ansin aréir í … Cé nár chuala tú é sin. I nDomhnach rinne sé malrait mná aréir … í seo thiar. Spéir na gréine Sh. Ch. Tá faitíos orm muise gurb olc an mhalrait aige í: a dhul ó ghiolla na sliogán go dtí giolla na mbairneach mar adeir fear Ch. Ach mo choinsias, is deacair í seo istigh a bhearradh anocht

Má bhuaileann daidhce ar bith é siúd, dheamhan iontú ar a sháil a dhéanfadh sé duit ar feadh an lae, ná d'aon duine eile. Is stuacaí é ná a bhfaca tú ariamh

→ daidhciúil

Bhí mé thíos ann lá anseo anuraidh. Domhnach a bhí ann. Bhí sí ag stróiceadh ag iarraidh a dhul síos chun bóthair. Ní ligfeadh an mháthair di. Bhí rud eicínt le déanamh: soithigh le níochán nó rud fánach ar aon nós. D'iarr an mháthair uirthi é a dhéanamh. Dhá bhfeictheá chomh daidhciúil agus a d'iompaigh sí ar a cois, agus siar léithe a chodladh. Dá mba mise an mháthair, bheinn dhá lascadh fhad is a gheobhainn teas ina craiceann. Bhí sí dochorraithe freisin, ach níor lig sí amach mórán dhó (dhe) liomsa

TUILLEADH (1) ▼

Ná cuir araoid ar bith anois air go mbeidh an coca déanta aige. Bíodh a fhios agat gur liomsa an coca. Is daidhciúla é sin ná an diabhal. Dá gcaitheadh sé ina cheann é, d'fhágfadh sé an coca agus a bhfuil ann ansin. 'Sé atá deas air

→ daighean 1

Daighean fiú agus blaiseadh den bhainne a dhéanfadh an lao

→ daighean 2

'Sé Baile an Daighin é má dhéanann siad rud mar sin: a chuid féin a bhaint den duine bocht. Ní fhéadfaidís a dhéanamh. Nó dhá bhféadadh, is cneámhairí ar na hailt na dlíodóirí. Ar ndóigh ní dadaí eile iad

→ dáil

Bhí sé i ndáil le bheith déanta aige an uair sin

TUILLEADH (2) ▼

Níl an bóthar fós déanta go dtí barr na ngarrantaí ach tá sé i ndáil leis

Ná bac le i ndáil leis. Tá sé déanta ar fad aige — ní i ndáil le déanta atá sé, ach déanta ar fad

→ dáimh

Níl aon mhaith dhuit a bheith ag caint mar sin. Níl gaol dáimhe ná dúchais ag an rud sin leis an scéal ar ball. Scéal ann féin é sin. Níl an government ná dream ar bith eile in ann tada a dhéanamh faoi sin, nó go ndéana na daoine fhéin é

→ daingean

Cad ar chad, cad os cionn cad agus cad idir dhá chad, agus sliogán eistre ina mhoirtéal orthu: sin é an déanamh a thugadh an Gobán Saor ar a chuid ballaí. Bhí a shliocht air: ní raibh aon bhallaí faoin domhan ba daighne ná iad

TUILLEADH (2) ▼

Tá na Sasanaigh istigh sách daingean ar na Gearmánaigh le rud le déanamh a thabhairt dóibh a gcur amach

Bhí sé ag báisteach chuile orlach chomh daingean ó mhaidin anseo agus atá sé anois. Ní dhearna sé aon aiteall ó thosaigh sé ag an deich a chlog. Is síoraí an lá báistí é míle buíochas le Dia

→ daingnigh

Is beag an daingniú a theastódh ón bhfuinneoig sin anois nuair a dhéanfadh sí cúis

TUILLEADH (2) ▼

Daingnigh ort a fhleascaigh nó go bhfuagraí mise ort stopadh … Hó teaga leis. Ba cheart go ndéanfadh sin cúis anois

An gceapann tusa dá ndéantaí rud den tsórt sin nach é an chóir a ndaighneodh sé iad i leaba a lagachan. 'Sé deile

→ dair

Cuinneoig dharaí an chuinneoig is fhearr amuigh. Dhá bhfaighteása ceann de na seanchuinneogaí — ceann daraí a rinneadh Gaelach – ní raibh cinneadh ar bith leo. Tugann cuid de na cuinneogaí eile sin blas ar an mbainne. Is mór a ghabhfadh cuinneoig anois

→ dáiríre

Cneámhaire dháiríre é má rinne sé rud mar sin — cneámhaire críochnaithe

TUILLEADH (1) ▼

Cén mhaith do dhuine a bheith in ainm is a bheith ag déanamh rud nuair nach mbíonn sé dháiríre faoi

→ dairt

Rinne siad dhá chomlán — an baile seo agus B. — agus thosaigh siad ag caitheamh dairteacha le chéile. Dar fia chuir an dream s'againne i ndiaidh a gcúil iad agus leanadar chomh fada leis an sruthán iad ag caitheamh leo i gcónaí. Ba é an cath ba mhó é a chonaic mé ar phortaigh ariamh in mo shaol

TUILLEADH (8) ▼

Tá a shúil sa meath chéanna anois le trí bliana ó buaileadh dairt air thuas ar an bportach. Ceann crua a bhí ann. Níor lig an té a chaith é, ná aon dhuine dhá chineál, tada as a láimh ariamh ach le gangaide. Dhún súil Ph. d'aon iarraidh. Chuaigh sí chun othrais. Chaith sé scaitheamh san easpaicil (ospidéal) léithe, ach dheamhan mórán maitheasa a rinne siad dó ansin ach gur fhuaraigh siad an phian air. Tá clúdach aige uirthi i gcónaí. Is maith an t-ádh atá air má bhíonn aon amharc aige aríst go brách inti. Dá leanadh sé amach mac Mh. fúithi thiocfadh sí daor air. Ach ní leanfadh. Tá sé ró-réchúiseach an duine bocht

Bheadh an scéal ceart go leor dá mbeifí taobh le dairteachaí a chaitheamh, ach seachain nár caitheadh clocha freisin. Ní thrustfainn A. Ní miste leis sin sa gcat mara é, ach duine eicínt a dhonú. Streille gáire a chuirfeas sé air fhéin ansin. Is olc na gnaithí atá ar dhream ar bith a thiocfas i gcleithiúnas a dhul ag déanamh spóirt san áit a mbeidh sé sin

Dhá dtéiteá ag caitheamh dairteacha anois leis an ngealaigh, nó ag gabháil de chlocha ar do cheirteachaí, ba somhaoiní dhuit é ná a cheapadh go mbaine tú beatha amach ar na cupla geadán breaclaí sin. Is maith an fáiteall broic iad, ach maidir le bheith ag ceapadh go ndéana muirín cúis orthu, gan teacht isteach ar bith eile thartu, tá sé fánach acu

"Feac do ghlúin agus déan sléacht agus cuimhnigh cé a chuir iasc ar linn; Cuimhnigh gurb é Rí na nGrást a rug bua ar Fhiannta Fionn; Bhí sé chomh maith dhuit a bheith ag caitheamh dairteacha leis an ngealaigh siar; nó ag sníomh gadrachaí de ghaineamh trá; Ná aon anam amháin dá bhfuil in ifreann íochtair; A thabhairt as aríst go brách" (As Argóinteacht Oisín agus Phádraig. Ó m'athair a thóg mé é)

B'fhearr duit tosaí ag caitheamh dairteachaí anois leis an mbogha báistí sin a fheiceas tú san aer ná a dhul ag cur chomhairle air sin. Is measa é sin ná Mac na Míchomhairle. Fuair Mac na Míchomhairle grásta idir an stíoróip agus an talamh, ach é sin: mura bhfuil ag Dia níl i ndán grásta dhó go ndéantar dhá leith glanoscartha dhá mhuineál i dtosach

B'fhearr dhó a dhul síos ansin thíos ag an gcladach agus a dhul ag caitheamh dairteacha le Contae an Chláir (Árainn srl.) ná a bheith ar an gceird atá air. Ag réiteach agus ag rómhar seanchlochair ansin thiar, agus é ag ceapadh go ndéanfaidh sé bun ar na cupla acra gágach sin. Dheamhan bun muise lena luiseag

Ara beannacht Dé dhuit, ní raibh sa rud a bhí ann an uair sin ach caitheamh dairteacha le hais na gcogaí a bhíos ann anois. Daoine a dhul amach ar aghaidh a chéile le claimhí, le sleáchaí agus le tuaití. Ar ndóigh, dheamhan deichniúr a bheadh maraithe seachtain. Is mó an t-ár a dhéanfadh bomb amháin anois ná a dhéanfaidís i gcaitheamh a saoil. Seo é deireadh an domhain ach grásta Dé. 'Sé Cogadh an Domhain é: Cogadh na gCríoch a bhí tugtha síos sa targaireacht. Dheamhan ceo dhá raibh sa targaireacht nach bhfuil istigh. Fainic thusa nach bhfuil

Ní raibh ansin muise ach caitheamh dairteachaí nó go n-ionsaí sí féin é. Deirim leat go dtiocfadh sé ó Sh. Thabharfadh sé iarraidh dhó ceart go leor, ach ní dhéanfadh sé aon troid thútach. Ach í siúd! Is maith nach mór dó a bheith ar a airdeall féin nó cuirfidh sí an scian idir dhá easna ann. Tuilleadh ghéar den diabhal aige! Nach mór an spochadh a bhíos aige leo!

→ dálach

Ná déan é sin Domhnach ná dálach ach an oiread le chéile — lá ar bith, is cuma cén lá é

→ dalba

Is dalba an airde atá sa reanglachán siúd. Bhuailfeadh sé a chloigeann go réidh socair thuas ar an áiléar sin. Níl airde ar bith in P. S. lena ais. Dhéanfadh sé siúd beirt mar é

TUILLEADH (1) ▼

Is dalba an obair a rinneadh ansin. Ach ba orthu nach raibh an mhoill. Is beag a aireos daoine obair a dhéanamh, nuair a bheas chuile shórt ar a mian acu

→ dall 2

Is beag an rud a dhéanfadh duine dall. Níl áit ar bith sa duine is lú acmhainn ná an tsúil

→ dall 3

Níl an oiread coirce ar thóin an chomhra seo anois agus a dhallfadh do shúil hé brí céard a rinne sibh leis. Ach rinne sibh plaicín ghabhair dhó (dhe) ar chuma ar bith

→ dallacar

Níor shéid aon oíche as aer ba mheasa ná í. Bhíodh sé ag dallacar chlocha sneachta chuile phointe, agus gaoth ann a bhearrfadh tú. Ní bhfuair mé mo dhóthain le déanamh ariamh ach a theacht abhaile an oíche sin

→ dallach dubh

Go bhféacha Dia ort a dhuine sin! Chuirfeadh sé sin dallach dubh ar Rí na Méaracán, ní hé amháin ortsa. Tá sé glanta leis anois i bpas eicínt siar go ndéana sé nead i gcluais duine eicínt eile. Níor chás duit é chor ar bith ó bhí sé chomh saor sin agat: coróin is punt. Deir siad gur thug fear as M. hocht bpunta dhéag dó ar an gcuntar céanna … fuair muis. Tugadh sé buíochas le Dia nach tuilleadh a thug sé dhó

TUILLEADH (1) ▼

'Níor mhaith liom do bhris,' adeirim féin leis. 'Chreidim gur buaileadh an dallach dubh ort faoin gcruachín mhóna. Diabhal neart air. 'Sé J. F. an buachaill ag daoine simplí.' Spréach sé. Spréachann sé má chásaítear chor ar bith leis é, ní áirím a chásamh leis mar a rinne mise!

→ dalladh

Rinne mé dalladh siúil ó mhaidin ag scaradh barr móna — an barr uachtair. Dar mo choinsias ní dhéanfaidh mé níos mó ar chaoi ar bith

TUILLEADH (1) ▼

Tá dalladh déanta agatsa anois. Déanaidís féin an chuid eile

→ dalladh púicín

Cén sórt dalladh púicín atá ort? Nach bhfeiceann tú go bhfuil siad ag déanamh dóigh mhagaidh dhíot. Breá a dtaobhaíonn tú iad

→ dallán

Mura bhfeice tú dallán sa bhfata, ní dhéanfaidh sé aon tsíol. Caith in éindí leis na sclamhairí é. Ach má bhíonn sé níos mó ná na leathfhataí seo, tig leat a leagan i leataobh. Fónfaidh sé aríst. Íosfaidh muid féin é

TUILLEADH (4) ▼

Chonaic mé fataí anseo bliain — fataí Achréidh a cheannaigh mé le haghaidh síl — tháinig mé gann i bhfataí síl an bhliain chéanna. Ar an bhFaiche Bhig a cheannaigh mé iad ó fhear as áit eicínt taobh anoir. Dheamhan a gcuimhním anois cén áit, ach d'aithneoinn an fear agus dheamhan gaisce a bhí air le gnaíúlacht. Dheamhan thiomanta dallán dá raibh orthu nach raibh chomh mór le béal an bhuidéil sin. Chuir mé anseo thiar iad i ngarraí na hI. Bhí an-ghaisce agam astu. Togha fataí dar liom féin. 'speáin mé do T. iad agus mé dhá gcur. Ní mórán spleodair a bhí ag T. astu. Fuair sé caidéis do na dalláin — go raibh siad rómhór. Rinne siad thar cionn i dtús bliana. Bhí siad go hard os cionn talúna, agus gan das déanta ag fata ar bith eile ag gabháil liom. Bhí go maith go dtí amach sa mbliain. Bhuail an lobhadh bán iad as éadan. Ba mhór an carghas a bheith ag breathnú orthu. Dheamhan blas a bhí agam de bhláth bliana orthu ach grifisc — tabhair grifisc air. Chaith mé ag na beithígh iad leisce a bheith ag breathnú orthu. Sin é an chaoi a ndeachaigh dalláin mhóra an Achréidh domsa. Ná samhlaigh fataí Achréidh liomsa ariamh ó shin

Ní údair mhaithe seaimpíní (champions — cineál fataí) iad sin. Is beag le go bhfeictheá na dalláin iontu … ná bac leis sin. Is iomaí fata nach mbíonn aon rath leis an dallán ann agus go ndéanann sé togha síl ina dhiaidh sin. Ní hé an dallán a ghníos chor ar bith é, ach é a bheith de mhianach sa bhfata. Mura bhfuil, is cuma dhuit dalláin orthu nó dhíobh

Chonaic mise bó thiar anseo ag N. Mh. Bhí an úth calctha aici. Chinn orthu aon deoir bhainne a fháil uaithi théis a ndíchill. Bhí fear beag ag obair anseo thoir ag C. — níl a fhios agam beirthe ná beo cérbh as é. Tháinig sé ag breathnú ar an mbó agus í cinnte ar C. agus ar chuile dhuine. Fuair sé ruainnín den wire beag sin a d'fheicfeá ar scloig na mbuidéil lemonade. Dhírigh sé amach é nó go raibh sé chomh díreach le dorú. Sháigh sé suas i chaon dallán den úth é i ndiaidh a chéile. Dheamhan cor na car a rinne sé lena láimh ach é a shá leis suas. B'iontas an chaoi a raibh sé in ann é a dhéanamh ach níorbh é a chéad uair é. Bhuel tháinig an bainne, gan bleán ar bith. Tháinig sé mar a bheadh Dia dhá rá leis. Bhí bleánach dhó (dhe) ar an talamh shular féadadh soitheach a fháil. Is diabhaltaí stuama a bhíos daoine thar a chéile

Bhí bó ansin thoir ar an aonach agus nuair a chuaigh siad dhá bleán, bhí an úth chomh rite lena bhfaca tú ariamh. Ach deoir féin ní raibh sí a thál ina dhiaidh sin. Chuaigh chuile dhuine di ach ba aon mhaith amháin é. Tháinig an fear seo — ceannaitheoir a bhí ann — agus chuaigh sé féin ag méirínteacht léithe. Chuir sé soipín tuí isteach sna dalláin aici, mar dhóigh dhe go raibh siad tachta … ach dheamhan tachtadh ná cuid de thachtadh. Ní ar na dalláin ná ar a cuid siniúchaí a bhí an diumar (marach, locht) chor ar bith. Fear sách simplí — bádóir as Conamara — a casadh timpeall ann sa deireadh agus é ar a ghlasmheisce. Ní thabharfá deich triuf air lena fheiceáil. Sách adhartha a bhí sé ag imeacht. D'fhiafraigh sé céard a bhí orthu, agus hinsíodh dó. Bhí an ceannaitheoir an uair seo in éadan na ndalláin aici. 'Lig do na dalláin,' adeir an bádóir. 'Tá na dalláin chomh freeáilte agus a bhíos mo pholláiríse agus an bád ag tabhairt leathbhord sa ngaoith thar an gCeann lá flichshneachta. Ach inseoidh mise dhaoibh céard a dhéanfas sibh. Stopainn an bhainne atá ar an mbó. Má tá bairille ann agus é lán uisce, ardaígí suas é ar áit ard eicínt. Tugaidh an bhó lena ais. Coinnígí ansin í. Scairdigí anuas an t-uisce as an mbairille de réir a chéile. Mura ndéana an bairille sin, líonaigí bairille eile, agus déanaigí an cleas céanna. Nach mairg gan galún taosctha an bháid agam, agus is gearr a bheinnse dhá cur ag tál.' Tugadh isteach i yard Sh. í. Tá a fhios agat an bairille ard siúd a raibh an teaip air a bhí thiar le balla. Thiomáil siad an bhó suas lena thaobh, agus chuir siad an teaip ag rith. Ligeadh chomh maith le trí bhuicéad uisce as. Ná raibh ann nár thosaigh an bhó ag tál an bhainne chomh briosc agus dhá mba as béal gloine a bheadh sé ag teacht. B'éigean buicéad a chur fúithi de léim. 'Anois,' adeir an bádóir 'ab iad na dalláin a bhí dúnta,' agus haway leis isteach i ndoras cúil Bh. gur chuir cáitheadh pórtair ar an smut aige féin. Cé a mb'fhearr é sin ná do wireínse ar ball?

→ dallarán 1

Níor fhan spré ar bith in mo shúilese ó thosaigh siad ag déanamh uisce. Dheamhan spré muise. Tá mé in mo dhallarán

TUILLEADH (1) ▼

Dhá dtugtá saibhreas Sheoirse dhom, ní dhéanfainn mo bhealach anois ón mbóthar go dtí an teach, mura mbeinn ag sméarthacht le claí. Níl cailleadh ar bith sa ló orm, ach is dallarán mé de shiúl oíche

→ dall dúda

Chaitheadh muid a dhul amach leis an réalt ar maidin ag baint fhataí san am a raibh muid ar aimsir tigh Sh. Diabhal smid bhréige sa méid sin. Is minic a bhí muid amuigh agus nach (nár) léir dúinn an láí. Agus dhá mbeifeá ag déanamh airneán domhain an oíche roimhe, nó amuigh ag ceol, chaithfeá an mhaidin ag cuimilt sramaí de do shúile, arae bheifeá in do dhall dúda le codladh. D'imigh an saol sin — míle buíochas le Dia

TUILLEADH (3) ▼

Is aige atá a údar a bheith ina dhall dúda le codladh. Fear ar bith a bhíos ina shuí le giolcadh an éin chuile mhaidin. Ach murach gur muid féin a bhí ar cuairt ann aréir agus go raibh ómós aige duitse, bheadh sé imithe siar a chodladh i bhfad roimhe sin. Bíonn sé ina shrainn ag an hocht chuile oíche. Tá sé chomh folláin leis an ngiorria. Is cóir adúirt an fear fadó: Téirigh a chodladh leis an uan agus éirigh leis an éan; Coinnigh do cheann agus do chosa tirim; Seachain na mná agus an t-ól agus go deo ná déan an t-athchodladh

Má tá sé ina dhall dúda féin is beag an dochar dhó. Tionúr níor tháinig ar a shúil i gcaitheamh na hoíche aréir ach ag abhlóireacht agus ag diúgaireacht. D'éirigh mé faoi dhó ag téamh bainne dhó, ach sin é a raibh de mhaith dhom ann. Ní dhéanfadh sé aon suaimhneas ina dhiaidh sin

Má tá tú in do dhall dúda anocht níl an milleán ag sroicheachtáil do dhuine ar bith ach duit féin. Rinne tú clogán streille den oíche aréir ag imeacht ag fálróid síos ansin ar bhóithrí, nuair ba cheart duit trí eadarshuth a bheith codlaithe agat. Ach mo léan! Seo anois. Ith suas do bhéilí agus siar leat a chodladh, agus fainic a n-éireodh an cleas sin duit aríst

→ dálta

Tá an mac sách síodúil, ach níorbh é a dhálta sin ag an athair é an fhad is a mhair sé, go ndéana Dia trócaire air, mar sin féin. Ba mhór leis rud ar bith d'aon duine. Mura bhfeiceadh sé ach an míol buí ar do chuid talúna d'fhéachfadh sé lena dhíbirt, faitíos go n-éireodh leat é a mharú. Sin é an sórt duine a bhí ann

→ damáiste

Rinne an toirneach an-damáiste

TUILLEADH (3) ▼

Ba bheag an damáiste a rinne na beithígh sa ngort

Déanfaidh an cogadh seo damáiste shula mbeidh réidh dhó

Déanfaidh sé damáiste lena chuid cainte, déanfaidh sin

→ damanta

Deir siad go bhfuil Iúdás damanta. 'Sé a rinne spíodóireacht ar Mhac Dé

TUILLEADH (4) ▼

Tá sé sin damanta má damnaíodh aon duine ariamh — ach diúltaí muide dhó. Tús na breithe ag Mac Dé! Bhí sé go suarach, go ndéana Dia grásta air!

Is damanta an rud a rinne sé, a láimh a thógáil ag an sagart. Ní dhéanfainn é dhá ndéanadh Dia Diarmaid díom

Is damanta an lear oibre atá déanta aige le seachtain. Má mhaireann dó ar an dúchan siúd, beidh siad curtha aige Lá Fhéile Pádraig

Nach damanta an cunús fir é. Luí fia a bhí a chur air le fadhb. Duine ar bith a dhéanfadh cleas den tsórt sin bheadh sé sách maith aige

→ damba

Chonaic mé na dambaí móra a rinneadh ar an tSionainn. Nach raibh mé dhá ndéanamh. I nDomhnach bhíos. Chaith mé cheithre mhí ann. Tá dambaí áibhéalta ann in aghaidh an uisce. Tá mé ag ceapadh go stopann siad na mílte tonna uisce … Casann siad an t-uisce isteach i sórt caológaí a chuir siad ar an abhainn, agus nuair a théas sé thríd na turbines, oibríonn sé an solas. Sin é a thugas solas don tír

→ damhadh réag

Cén mhaith a bheith ag fuireacht leis. Nach bhfuil a fhios agaibh go ndéanfaidh sé sin an cleas a ghníos sé i gcónaí: gan a theacht nó go mbeidh sé an damhadh réag. Ní fhaca muide istigh roimhe ariamh é

TUILLEADH (1) ▼

Bí ag imeacht feasta mura leat é a ligean an damhadh réag ort fhéin. Fanann sibh rófhada ar an teallach anseo chuile oíche. Déanann sibh clogán streille den oíche ach go háirid

→ damnaigh

Damnú síoraí air agaibh mar phósadh, caithigí suas feasta é. Tá sé in am agaibh a gceart cainte a bheith déanta agaibh faoi.

TUILLEADH (1) ▼

Dhamnaigh (dhamain) an sionnach muid i gcaitheamh na bliana anuraidh. Théis an airdeall a bhí againn air níor fhága sé sicín ag gabháil linn. 'Sé a rinne an sladadh spleách, ní ag ceasacht ar Dhia é. Is gearr go bhfeice tú ag sirtheoireacht aríst é, ní ag tabhairt gutha air é. Bíonn cuain acu an tráth seo bhliain i gcónaí

→ dán

Is furasta a aithinte ar an gceathrú sin nach bhfuil sí ag luí le dán. Níl an darna cuid ag teacht leis an gcéad chuid. Tá an t-amhrán sin ag P. Ch. ansin thiar. Is minic a chuala mé a mháthair go ndéana Dia maith uirthi, dhá rá. Faigh uaidh siúd é. Tá sé ceart aige

TUILLEADH (5) ▼

Séard a bhí le déanamh leis sin dán a chur air, agus a thabhairt síos sa gcaladh agus an chéad bhád a bheadh ag dul ar an talamh ó thuaidh, é a chur isteach inti. Rómhaith a bheadh sé aige agus an bhail atá sé a chur ar na daoine

Is diabhlaí a chruthaigh sí faoi dheireadh thiar agus dán a chur ar fhear eicínt. Ach an bhfuil a fhios cé hé féin? Is méanar Dé dhó muis, agus é a bheith ceangailte leis an tsuaróigín siúd. Is fada dhó a shaol. Níl againn a rá ach go ndéana Dia grásta air, mar is gearr go ndéarfar leis é ar aon nós

Ní raibh i ndán é a mharú nó go ndéantaí an rud sin leis

Bhí muid leis scaitheamh anuraidh agus bhuail an slaghdán an bheirt againn. Chuaigh muid leis aríst i mbliana agus ná raibh ann mura dtáinig an sneachta. Níl i ndán déanta dhó chreidim (claí)

'Sé an chaoi a bhfuil an scéal sin má éiríonn rud duit le do chiontsiocair nó le do chionfaillí féin, ní raibh ann ach go raibh sé i ndán duit. Sin caint ar sraith adéarfainnse. Chonaic mé lao le T. Mh. anseo thuas dhá chailleadh le buinneach anuraidh. Ón lá ar bhuail sí é, go dtí an lá ar thug sí léithe é, dheamhan thiomanta purgóid ná buidéal a thug an fear sin don lao sin, ná go fiú is a chur ar mhalrait féir ní dhéanfadh sé. Bhí mé féin agus é féin ansin thuas chois an chlaí ag breathnú air ag fáil bháis. 'Ní raibh aon dán éirí dhó,' adeir sé. 'Séard a bhí le déanamh leat,' adeirimse, 'chúig bhliana príosúin a dhul ort'

→ dána

Tá an spailpín sin againne chomh dána le muic. Ní dhéanfaidh sé ach an rud a thogrós sé féin

TUILLEADH (3) ▼

Is diabhlaí dána atá na Sasanaigh sa tír fós. Tá mé ag ceapadh go bhfuil cuasnógaí acu i mBaile Átha Cliath agus in áiteachaí mar sin. Dream acu a rinne é sin

'Tá rud dána drochmhúinte déanta agamsa agus fios a chur ort,' adeirim féin, 'ach i nDomhnach a athair, bhí sé ar a chailleadh nó facthas domsa go raibh' — rud sonnta sotalach

High for Blakes and Dalys agus pléidís féin le chéile anois é. Meas tú an bhfuil baol ormsa a dhul isteach ag déanamh eadarascáin ansin? Diabhal baol muis. An té nach bhfuil mór ná láidir, ná bíodh sé dána ná drochmhúinte

→ dánacht

Tá sé de dhánacht sna bruacháin sin rud ar bith a dhéanamh. An bhfaca tú céard a rinne siad anseo thuas?