téigh trí
1.
a.
+–
Chuaigh sé thríd an easca (an abhainn, an lochán, an láib, an draoib, an clochar, an cur, an t-arbhar srl.) — siúl nó gluaiseacht thríthi
Ní ghabhfadh an meana thríd an leathar
TUILLEADH (9) ▼
Chuaigh an t-urchar thríd an gcroí aige
Gabhfaidh an spiacán seo thríot má chloisim smid eile uait
Chuaigh an scian thríd an bputóig aige
Is fánach an chaoi a ngabhfadh scian thríd an bputóig agat mura dtugtá aire dhuit fhéin anseo
Fainic an ngabhfadh cloch thríd an mbaithis agat ansin
Chuaigh driog thríd an gcroí agam
Gabhfaidh daigh thríd an slinneán aige má bheirimse air
Chuaigh glugar thríd an gcluais agam leis an tormán
Gabhfaidh pian thríd an easna agat mura mbí tú ar t'airdeall féin
b.
·
Chuaigh sé thríd an saol gan mórán a chur as d'aon duine. Ba bheag an ollóid é an duine bocht
Dá dtéadh chuile dhuine thríd an saol mar a chuaigh sé, b'aoibhinn dóibh. Ní bheadh aon pheaca orthu ar chuma ar bith
c.
+–
Chuaigh sé thrína cheart, an duine bocht. Chuir sé a bhean agus beirt mhac in aon bhliain amháin — d'fhulaing sé a dhóthain
Tá tú ag dul thrí do dhóthain, dá mbeadh neart air
TUILLEADH (2) ▼
Is mór a ndeachaigh mé thríd ariamh, ach thug sé seo an barr uathu ar fad le donacht
Tá sé ag dul thrí aothú (fc. aothú)
2.
a.
+–
Chuaigh sé thrína chuid éadaigh ar fad féint a bhfaigheadh sé an tseanbheist ach chinn air — scrúdaigh sé iad
An gcaithfidh tú a dhul thríd an méid sin páipéir ar fad fós anocht. Má chaitheann, ní beag duit a bhfuil romhat
TUILLEADH (3) ▼
Chuaigh sé thrí chuile fhód móna sa gcruaich go bhfeiceadh sé an raibh tada fliuch inti
Ní mór a dhul thrí na fataí sin uileag go léireach nó go dtoghtar na fataí síl astu
B'fhearr duit a dhul thrí na slata sin go bhfaighe tú glac sháiteáin dom le aghaidh an chléibh
b.
+–
Ghabhfadh sí thríd an oiread airgid le ceathar — caitheann sí é
Is beag aici a dhul trí airgead
TUILLEADH (6) ▼
Chuaigh sibh thrí go leor óil ansin aréir — chaith sibh é; d'ídigh sibh é
Ní raibh sé ach ó mhaidin go hardtráthnóna ag dul thríd an unsa tobac, hé brí cén sórt drochrath a chuir sé air
Is maith aibéil a ghabh sibh thríd an bpoll fataí sin thoir. Thabharfainn an leabhar nach iad na beithígh agus na muca a d'ith ar fad iad: gur tugadh corrchruit as (fc. cruit) i ngan fhios domsa
Chuaigh sé thríd an uachta mar a bheadh Dia dhá rá leis. Thug sé gaoth di, agus 'sé a bhí deas air. Mo chreach mhaidne, 'sé
Bhí dhá ghalún poitín d'fhuílleach ann agus chuaigh sé thríd in imeacht seachtaine. Sin í an fhírinne. Dheamhan cúnamh ná a dhath a fuair sé faoi. D'ól sé féin chuile striog dhe
Ní aireodh duine ag dul thrí bhliain ina dhiaidh sin
3.
a.
+–
Chuaigh sé thríom — scrúd sé mé; ghoill sé orm; chloígh sé mé
Ní fhaca tú aon duine ariamh a ndeachaigh an slaghdán thríd chomh mór leis. Tá sé snoite caite ina dhiaidh — chloígh sé é
TUILLEADH (14) ▼
Chuaigh an ruaig sin thríd go mór. Ar ndóigh ní iontas sin ach oiread agus a ghairdeacht agus ó bhí ruaig eile cheana air. Faigheann sé ruaigeannaí móra le gairid, agus m'anam nach iad a d'fheilfeadh dhó ach an oiread le duine
Is diabhaltaí a chuaigh an príosún thríd. Tá sé tugtha uaidh ar fad. Ní fhaca mé aon fhear go hiomaí is tuartha atá as a cheannaghaidh ach é
Tá na malraigh seo agamsa sách sleabhctha ar an aimsir seo. Níl ann ach go bhfuil tarraingt na gcos iontu. Chuaigh an triuch bhradach sin thríob (thríothu) thar cionn. Páiste ar bith nach bhfuil cothaithe go maith roimpi, cloíonn sí thar cionn é
Chaith mé trí oíche anseo an tseachtain seo caite ar neamhchodladh agus bíodh a fhios agat gur mór a chuaigh siad thríom. Ní bhíodh siúl an bhealaigh ionam aríst ar feadh an lae
Uair ar bith a dteagann na liaganna sin air, téann siad thríd go damáisteach. Ní bhíonn sé ar a chóir féin aríst go ceann leathbhliana. An babhta deiridh a raibh siad air — dhá bhliain go ham seo — bhí sé i gcruth an tsagairt acu murach gur bhris siad
Ní dheachaigh aon aistir thríom in mo shaol ariamh mar a chuaigh an t-aistir sin. Níl mé agam (chugam?) féin dhá bharr fós. Níor fhága sé lúd ná láthar ionam
Chuaigh bás an athar thríthi go mór — scrúd sé í; ghoill sé uirthi
Níl aon cheo a chuaigh thríom ariamh in mo shaol ach a bheith ag éisteacht leis ansin ag stróiceadh le pian, agus gan duine ar bith in ann aon mhaith a dhéanamh dhó. Ba mhór an suaimhneas dhó féin agus dhúinn féin é nuair a thug Dia chuige féin é
Tuige nach rachadh sé thríthi? Ghabhfadh rud níos lú ná sin thrí dhuine
Téann sé thríom a bheith ag breathnú air, ach cén neart atá air. Beidh sé dhá ghoid as mar sin nó gur toil le Dia fios a chur air. Níl aon bhiseach i ndán dó
Chuaigh sé thríd an bhail sin a fheiceáil uirthi, ach dheamhan mórán trua í ar mhodh. Dhá mbeadh an saol mór aici ar maidin, bheadh sé caite aici tráthnóna. Sin é an sórt duine í
Ghabhfadh sé tríot a bheith ag éisteacht leis ag glámhóid agus ag banrán ansin ó mhaidin go faoithin, agus gan luach leithphínne mhaith le déanamh dhó. Ach tá neamhshuim déanta ag na daoine anois dó (dhe) féin agus dhá chuid glámhóide
Rachadh sé thríot na daoine bochta sin a fheiceáil. Chuaigh sé thríomsa ar aon chor. Níl dídean na hoíche féin acu ach síneadh siar ar shate (seat), nó iad a fhéin a chaitheamh ar an bhféar agus codladh ansin ar feadh na hoíche
Is duine gan chroí nach ngabhfadh sé thríd an t-asal bocht a fheiceáil agus an chrúib uileag sceanta as. Hé brí cé a raibh láimh aige ann ar chaoi ar bith, ní raibh le déanamh leis ach a chur "thar farraige" lena ló (a transportáil). Bheadh spídiúlacht ar bith sách maith aige agus an spídiúlacht a thug sé féin uaidh
b.
+–
Téann sé thríom thú a mharú míle uair sa ló ach nárbh fhiú liom ina dhiaidh sin do bhás a bheith orm — teagann sé in m'intinn; buaileann fonn mé
Is minic a tháinig sé thríom broicneáil bhuailte a thabhairt dó, ach ba shuarach liom a dhul ag fiachadh air ina dhiaidh sin. Dheamhan a fhios agam cén chaoi a ngabhfadh sé leis murach an t-ómós atá ag chuile dhuine dhá bhean
TUILLEADH (10) ▼
Bhí sé ag dul thríom an maide a sciobadh as a láimh agus a bheith dhá rúscadh leis chomhuain is a gheobhainn teas ina chraiceann. Ach choinnigh mé stuaim ar an bhfoighid ina dhiaidh sin. Níor mhór dósan gur choinnigh, arae dhá dtéinn ina éadan chor ar bith, dhéanfainn a chreach
Dúirt sé liom go ndeachaigh sé thríd cupla uair a fhiafraí di céard a rinne sí lenar ardaigh sí léithe ón teach aimsir na sochraide, ach nár fhiafraigh ina dhiaidh sin. Ba é a dhéanamh léithe é, an mhagarlach chaca!
Deir siad go dtéann sé thríd an gcapall an cinnire a mharú míle uair sa ló, agus go maródh freisin murach go bhfuil an duine san an-mhéid ina súile. Is mó go fada an mac eilimistín atá i súil chapaill ná i súil an duine
Chuaigh sé thríom nuair a thosaigh sé ag géaraíocht turraic a chur ann agus a chur síos le fána sa bpoll báite. Go maithe Dia dhom é, is millteach an rud é an cathú! Dhá dtéadh sé síos uair amháin, aníos ní thiocfadh sé!
Is minic a théas sé thríom — dhá gcrochtaí mé — gan deoir a fhágáil ionat. Cén t-údar dhuit a bheith i gcónaí ag spochadh liom agus ag iarraidh a bheith ag séideadh fúm? Dar brí an leabhair, beidh rud agat ar a shon as a dheireadh mura n-éirí tú as in am. Is mise an buachaill agat!
Shílfeá go raibh sé ag dul thríd an madadh gliobach sin ag "Pad" an madadh s'againne a ionsaí tráthnóna. Chuir sé colg air féin cupla uair agus thosaigh sé ag drannadh, ach ní dheachaigh sé thairis sin. Ní móide gurbh fhearr dhó fhéin a dhul!
Tá an gamhain sin buille oilbhéasach déarfá. Níl aon uair dhá dtéann duine faoi ná thairis nach mbíonn sé ag dul thríd shílfeá a dhul dhá thoncáil. Níor mhaith liom gasúir bheaga a ligean ina ghaire mura mbeadh duine maith ina gcionn
Chuaigh sé thríom é a fhostú, cor a chur ina láimh agus an tsinseáil a bhaint dhe gan bhuíochas. Ba dathúil an scéal é: mo chuid sinseála a choinneáil, agus é a shéanadh ansin, agus í i gcúl a ghlaice aige i gcaitheamh an achair. Nach spleách uaidh an chneámhaireacht a dhéanamh
Dar mo choinsias, níl aon uair dhá gcloisim ag caint é nach dtéann sé thríom a fhiafraí dhó (dhe) cár fhága sé na sáspain, arae níl a shamhail in Éirinn ag caint ach an tincéara mór rua sin a mbíonn an buinín beag de bhean ag dul thart aige
Tá sé ag dul thríom fód móna a shá siar in do bhéal, dhá gceapainn go mba rud é a chuirfeadh ó chlabaireacht thú. Nach breá nach dtabharfá scíth do do theanga uair eicínt agus gan a bheith ar an táirm chéanna i gcónaí
Féach freisin
→
trí
téigh trí in iontrálacha eile (50+)
→
fág ar
D'fhága an misinéara i gcionn an phoitín sa gcúlteach é an lá sin. Thar éis an aifrinn thug siad amach é nó gur chur siad thrí lasadh é. Ach bhí mo dhuine ar meisce lá arna mhárach. Nuair a fiafraíodh dhe cá bhfuair sé é, séard adúirt sé: 'an té a chruthaigh neamh agus talamh níor fhága sé é fhéin ar deireadh.' Ba in é an fear agat le fágáil i gcionn poitín!
→
fág
Trí is toistiún ar scór uibheachaí. Sin é a d'fhágfadh dhá phínn ar an gceann. Ní taobh le dhá phínn a bhainfí dhíot muise dhá dtéiteá dhá gceannacht sa siopa
Má tá an mhuc sin deich gclocha ar a cois, 'sé a clochneart é. Bíodh sé buíoch má fuair sé chúig phunta uirthi. Chonaic mise muca thoir ar an aonach inniu a raibh dhá chloich agus trí clocha acub uirthi, agus is beag le cois na cúig phunt a chuaigh siad.
Tháinig na trí seachtainí nó an choicís seo a caitheadh an-choimhthíoch, agus sé is dóigh anois, go mbainfidh sé an ghealach seo as. Cáide go dté sí amach, ní mé?
+
→
beo 1
Naoi lá a sheasfas an cogadh adeir an tairngreacht. Ní mór do chuile dhuine trí mhaingín min choirce a thabhairt leis agus a dhul síos in uamhain thalúna go mbeidh sé thart. Ach is aoibhinn don té a bheas beo. Beidh saol na bhfuíoll aige.
TUILLEADH (1) ▼
Cheapfainn fhéin ar aon chor go mb'fhearr do dhuine beo i dtalamh ná a bheith ag dul trí mhíle ag déanamh bóthair ar an aimsir seo.
Tá sé buailte síos le dul chun trí seachtainí. Más í an eitinn atá ag priocadh leis, tá a chaiscín meilte.
→
fiannach
Is fada fiannach sa bpobal seo é anois. I ndar liom fhéin ba chóir dó a bheith idir deich mbliana agus trí fichid agus na ceithre scóir. Tá sé anseo ag dul chun dhá scór
→
íochtar
Rugadar isteach ar a chéile — lámh in íochtar, lámh in uachtar agus lámh uaisle na coraíocht. Rinneadar ardán den isleán agus bogán den chruán gur thugadar toibreachaí fíoruisce thrí lár na leacrachaí glasa le neart a gcuid coraíochta. Nuair a bhí an ghrian ag dul faoi tráthnóna, tháinig an spideoigín ar an gcraoibh. 'A mhic na scolóige,' adeir sí, 'níl fear do chaointe ná do shínte le fáil.' Ansin, thug mac na scolóige cor don fhathach agus chuir sé go corrógaí sa leic é. An darna cor, chuir sé go cóngar an uicht agus a mhuiníl é. 'Fóill ort a ghaiscígh,' adeir an fathach. 'Lig m'anam liom agus tabharfaidh mé mo chlaíomh solais agus m'each caol dubh duit a bhéarfadh ar an ngaoith Mhárta a bheadh roimpi agus nach mbéarfadh an ghaoth Márta a bheadh ina diaidh uirthi (cuid de chulaith gaisce na seanscéal)
→
failligh
Hé brí céard a dhéanfas an garraí, ní fhailleoidh sé an chuartaíocht. Trí huaire ó mhaidin a chonaic mé ag dul amach as tigh Sh. Ph. é
Tá fairsingeacht trí gharraí ansin thuas acu (beithígh) agus ní beo iad ina dhiaidh sin go dté siad i mbradaíl — the extent of …
Chuaigh an teach thrí lasadh os a chionn. Amach i bhfuinneoig i mbarr an tí ab éigean dó a dhul. Dheamhan scríb bhisigh a d'éirigh dhó — míle buíochas le Dia — cé is moite go raibh a mhullach fuardhóite ar éigean. Bhí an t-ádh air ar chaoi ar bith, bhí sin
→
fuaraigh
Tá bunfhuarú maith ar an bhfiabhras inniu air, a chuala mé. Chuaigh sé thrí aothú inné agus arú inné. Comhairim go bhfuil an báire leis le cúnamh Dé
→
céadéaga
Chuaigh sé sin, nuair a bhí sé ina pháiste bheag, sna céadéaga le convaidhlsiuns (convulsions). Ba mhinic nach raibh a fhios a imeacht nó a theacht dó. Chuir mé trí thuras air ag tobar Cholm Cille dhá dtugadh Dia biseach dó. Thug, míle buíochas leis féin. Shrian sé as théis liostachais fhada. Sílim dheamhan aird ar na turais aige ina dhiaidh sin, ainneoin go mbíonn muid ag stróiceadh leis ag iarraidh air a gcur dó (dhe)
+
→
dairt
Chuaigh siad ar chaitheamh dairteacha in am dinnéir thuas ar an sliabh an bhliain cheana. Chuir siad N. le cuthach. D'éirigh sé faoi dheireadh agus faoi dhó (dheoidh) agus lean sé iad. Ach dhalladar é le na dairteachaí. Níor tháinig táirm ar bith orthu go dtí sin. Bhí sé ag uallfairt le teann drochmhúineadh. Sin é an uair a tháinig clann Ph. agus Sh. anoir. M'anam nach raibh aon dairteachaí ann uaidh sin amach, ach na hailt. Dhonaigh T. Sh. mac Sh. Chuir sé síos ar a bhéal agus ar a fhiacla i mullach píce trí ladhar a bhí sáite sa mbinse é. B'éigean an dochtúr a thabhairt ann ar an toirt boise. Bhí sé ag cur fhola ina srúillí: i gcruthúnas dhuit, mar adeir an fear fadó, nuair is fhearr an súgradh gurb ea is fhearr ligean dó
TUILLEADH (1) ▼
Tá a shúil sa meath chéanna anois le trí bliana ó buaileadh dairt air thuas ar an bportach. Ceann crua a bhí ann. Níor lig an té a chaith é, ná aon dhuine dhá chineál, tada as a láimh ariamh ach le gangaide. Dhún súil Ph. d'aon iarraidh. Chuaigh sí chun othrais. Chaith sé scaitheamh san easpaicil (ospidéal) léithe, ach dheamhan mórán maitheasa a rinne siad dó ansin ach gur fhuaraigh siad an phian air. Tá clúdach aige uirthi i gcónaí. Is maith an t-ádh atá air má bhíonn aon amharc aige aríst go brách inti. Dá leanadh sé amach mac Mh. fúithi thiocfadh sí daor air. Ach ní leanfadh. Tá sé ró-réchúiseach an duine bocht
→
dallán
Bhí bó ansin thoir ar an aonach agus nuair a chuaigh siad dhá bleán, bhí an úth chomh rite lena bhfaca tú ariamh. Ach deoir féin ní raibh sí a thál ina dhiaidh sin. Chuaigh chuile dhuine di ach ba aon mhaith amháin é. Tháinig an fear seo — ceannaitheoir a bhí ann — agus chuaigh sé féin ag méirínteacht léithe. Chuir sé soipín tuí isteach sna dalláin aici, mar dhóigh dhe go raibh siad tachta … ach dheamhan tachtadh ná cuid de thachtadh. Ní ar na dalláin ná ar a cuid siniúchaí a bhí an diomar (marach, locht) chor ar bith. Fear sách simplí — bádóir as Conamara — a casadh timpeall ann sa deireadh agus é ar a ghlasmheisce. Ní thabharfá deich triuf air lena fheiceáil. Sách adhartha a bhí sé ag imeacht. D'fhiafraigh sé céard a bhí orthu, agus hinsíodh dó. Bhí an ceannaitheoir an uair seo in éadan na ndalláin aici. 'Lig do na dalláin,' adeir an bádóir. 'Tá na dalláin chomh freeáilte agus a bhíos mo pholláiríse agus an bád ag tabhairt leathbhord sa ngaoith thar an gCeann lá flichshneachta. Ach inseoidh mise dhaoibh céard a dhéanfas sibh. Stopainn an bhainne atá ar an mbó. Má tá bairille ann agus é lán uisce, ardaígí suas é ar áit ard eicínt. Tugaidh an bhó lena ais. Coinnígí ansin í. Scairdigí anuas an t-uisce as an mbairille de réir a chéile. Mura ndéana an bairille sin, líonaigí bairille eile, agus déanaigí an cleas céanna. Nach mairg gan galún taosctha an bháid agam, agus is gearr a bheinnse dhá cur ag tál.' Tugadh isteach i yard Sh. í. Tá a fhios agat an bairille ard siúd a raibh an teaip air a bhí thiar le balla. Thiomáil siad an bhó suas lena thaobh, agus chuir siad an teaip ag rith. Ligeadh chomh maith le trí bhuicéad uisce as. Ná raibh ann nár thosaigh an bhó ag tál an bhainne chomh briosc agus dhá mba as béal gloine a bheadh sé ag teacht. B'éigean buicéad a chur fúithi de léim. 'Anois,' adeir an bádóir 'ab iad na dalláin a bhí dúnta,' agus haway leis isteach i ndoras cúil Bh. gur chuir cáitheadh pórtair ar an smut aige féin. Cé a mb'fhearr é sin ná do wireínse ar ball?
→
danra
Níl aon fhear goirt ná portaigh in Éirinn a chinnfeadh air ach tá sé danra leis an gcladach a shamhlú leis. Ní mian leis a dhul ann chor ar bith. Chaith mé trí nó ceathair de laethantaí anuraidh ar mo mhine ghéire ag iarraidh é a shaighdeadh amach sa trá, ach dheamhan dul muis, nó go raibh an rabharta cúlta. Ba bheag an mhaith dhó a dhul dhá mheath féin ann an uair sin
→
daoire
Tá an chaint sin ceart go leor. Bhí earra ar bith a bheifeá a cheannacht ar a dhaoirse le linn an chogaidh cheana. Ach níor thaise don rud a bheifeá a dhíol é. Bhí lán laidhre ar ghamhainín, ar mhuic, ar chaora agus ar chuile shórt ní. Breathnaigh ar na haontaí anois. Dheamhan ar fiafraíodh dhíom cá raibh mé ag dul le trí aonach. Tá láimh na dó ceart go leor, ach ní fheicim cá'il láimh na tarrthála
Déarfadh sé go maith anseo é, ach cuirfidh mé geall leat nach n-abróidh sé in mo láthairse é. Ní abróidh a mhaisce, mar tá faitíos air go dtógfainn é. Sin é a bhfuil aige, Laoi na Mná Móire, agus tá sé chomh práinneach as sin agus a bheadh cat as póca. Ní bheidh sé ag aon duine eile nó is cinniúint air é. Sin é an fear daoithiúil i gcónaí. Nach mbíodh L. ar an gcaoi chéanna le M. Ní abródh sé píosa Fiannaíochta a bhí aige in áit ar bith dá gcasfaí M. faitíos a dtógfadh M. é. Mheabhraigh M. do dhuine eicínt eile a dhul isteach agus é a chur dhá rá, agus sheas sé féin sa doras dúnta ag éisteacht. Chuaigh sé isteach de mhaoil a mhainge an oíche dhár gcionn agus dúirt sé chuile mhíle focal di do L. Nuair a chuala L. é, bhí sé i ndiaidh sásaimh ar chuma eicínt. 'Tá trí ceathrúnaí nár chuir mé ann,' arsa seisean. 'Bhí a fhios agam go raibh tú sa doras iata.' Bhraith sé é … Dheamhan ceathrú ná cuid de cheathrú a bhí ar iarraidh ach bhí air (aige) marach eicínt a fháil air …
→
deachma
Féadfaidh sibh an ghrifisc bheag sin soir i mB. L. a thabhairt don deachma. Ar ndóigh ní in ann ball a bhualadh atá siad sin. Tá muis. Bhuailfeadh imreoir maith a bheadh ar an bpáirc ar rugadh ariamh acu. Is feasach domsa go maith céard é a ngníomh sin. Nach mbínn ag traíáil a n-aithreachaí fadó, nuair a bhíodh muid dallta anseo thoir. Bhuailinn a raibh istigh ar thrí bhaile acu; agus mé ar mo chromada. Is minic a bhuail. Ach bheadh neart glaomaireachta acu nuair nach n-aireoidís aon fhear maith ann … Siúd é anois a ndéanfainnse leo — a dtabhairt don dul amú. Ní fhónfaidís do thada eile
→
dearna
Chuaigh sé ar a dhearnachaí agus phóg sé an talamh trí nó ceathair dhe chuarta gan a bholg a leagan anuas air. Rinne J. an cleas céanna naoi nó deich de chuarta. Anois b'fhéidir! Cé mhéad uair atá tusa in ann a dhéanta.
Tá sé i ndeireadh an fhiabhrais anois. Chuaigh sé thrí aothú trí nó ceathair de laethantaí ó shin
→
deoir
"Trí mhí a mhair Oisín beo: trí bhrat a d'fhliuchfadh sé sa ló le deoir aithrí as a shúile, ó chuaigh sé ar aoibheantas agus ar staid na ngrást" (as Argóinteacht Oisín agus Phádraig)
+
→
diaidh
Bhí lom gaoithe aduaidh ann ag an trí a chlog ar maidin, ach ba ghearr go ndeachaigh sí i ndiaidh a tóna ó dheas
TUILLEADH (2) ▼
Níl gnaithe ag aon duine a dhul a chodladh in aon leaba leis sin mura bhfága sé an leaba faoi féin. Tosaíonn sé ag coigilt agus ag rómhar agus ag dul i ndiaidh a leataoibhe nó nach mbeidh agat ach binnín bheag bhídeach amuigh ar colbha. Má thugann tú cead a chinn dó ansin, an chéad áit eile a mbeidh tú, ar an talamh. Cén bhrí ach go dtosaí sé ag srannadh. Shílfeá a dheartháir ó gurb í "Johnny Mary na dtrí gcrann," mar adeir an t-iascaire, "a bheadh ag seoltóireacht i mullach an tí."
Cuirfidh mise ó bhreathnú i ndiaidh do ghualann thú má théim síos chomh fada leat. Scread mhaidne ort a ghiolla na buinní, is beag a mhillfí ort nuair a chuirfeá sna gaiseití é. Is beag a bhéarfadh air fuagairt orainn anois scáth aicearra a dhéanamh thrí phóicín de thalamh bán. Dhá mbeadh cosán trína chuid cuir mar atá thríd an gcur s'againn féin, bheadh údar clamhsáin aige.
→
dlaoinín
(Rópa dlaoiníní — rópa tuí cáiteach) "Rópa a dhlaoithfeá de bhroibh. Na broibh a fháil suas ansin sna barra. Broibh mhóra láidre: fiógaí. A dtarraingt as an bhfréimh. A gcrochadh suas ar phionna nó ar an gcnagadán cupla lá nó go dtriomaídís. Ní mórán triomach a d'iarrfaidís. Iad a shnoíchan ansin: a ndlaoithiú. Bhéarfá ar an dlaoinín le t'fhiacail. 'Sé an dlaoinín an craiceann atá taobh amuigh ar an mbrobh. B'fhearr t'fhiacail ná t'ionga leis an dlaoinín a tharraingt anuas de na broibh. Mura mbeirteá mar sin air, dhéanfadh an rud bog atá istigh sa bhfióig mionbhas. Níl maith ar bith leis an rud bog sin ach a chaitheamh uait. De na dlaoiníní a dhéanfá an rópa. Le corrán nó le corrshúgáin a dhéanfá é. Dhá mbeadh fear maith dhá dhéanamh, bheadh sé chomh maith le rópa ruainne — rópa rua. Trí duail a chur ann. Chuirfeá ar chocaí féir é. Nuair a chuirfeá ar chocaí é, ní iarrfá é a fhíochan chor ar bith. Dhéanfadh dual amháin thú; agus ar chruacha coirce freisin. Chuirfeá ar mhuic é ag dul ar an aonach agus ar ghadrachaí maoil asail ag tarraingt mallaigh feamainne. Dhéanfadh fear maith an-chaol é, agus bheadh sé go maith ina dhiaidh sin. Dhá mbeifeá ag déanamh rópa muc dhó (dhe), chaithfeá trí rópa a dhéanamh agus na trí rópa a fhíochan suas ina chéile: trí duail … Slata: nuair a bheadh slata bliain istigh chaithfidís a mbáthadh lena mbogadh, má ba leat cléibh, scoilb nó eile a dhéanamh dhíobh. Bheidís mí ar bogadh i gclaise shula n-oibrítí iad. Bhruithfeá slata le aghaidh cléibhín ime. A ndlaoithiú ansin, agus dhéanfadh na dlaoiníní rópa, ach ní bheadh sé chomh maith leis an rópa dlaoinín broibh. D'fheicfeá mná ag cur dlaoiníní na mbroibh nó na slat i gcluasa an tuirne (dlaoinín nó fiataíl an dá rópa is fhearr) mar is ann istigh a bhíos an fearsaid, agus an tsreang ag imeacht ar an bhfearsaid … Solas: dhlaoithfidís anuas na fiógaí agus d'fhágaidís stríoc bheag den dlaoinín ar an mbrobh, i gcruth is nach dtitfeadh a mbeadh istigh ann amach ina mhionbhas. Chuiridís bealadh ansin orthu: ola faoitín nó ola ronnaigh, agus a leá ar cham agus a dtumadh ann. Mura bhfágthá dlaoi bheag síos ar fhad an dlaoinín, leáfadh a mbeadh istigh ann. Bhíodh faoitíní agus ronnaigh ina snáth mara anseo an uair sin. Na haobha a leá ar an tine, agus nuair a bheadh lochán agat, na broibh a thumadh uileag ann, nuair a bheidís dlaoite: an dlaoinín bainte dhíobh. A gcrochadh suas ar stálú sa simléar nó go mbeidís tirim … " (Sliocht as cuntas faoi rópaí, dlaoithiú agus eile ó Mháirtín Ó Cadhain, Cnocán Glas, Spidéal)
→
dlúth 1
"'Sé an dlúth a dheilbhítear ar an gcrann deilbh. Cuirtear an dlúth ina uige chuig an bhfíodóir. Téann an t-inneach ina cheirtlín aige (chuige). Cuirfidh sé an dlúth isteach sa seol ansin. Cuireann sé an dlúth ar fhad an bhréidín sa bhfíochán. Caitear é a chur thríd an tslinn agus thrí na huamachaí. Bíonn an dlúth ansin leis an éadach ar a fhad ag dul ó gharmain go dtí an gharmain eile. Casann sé suas an dlúth ar gharmain an tsnátha. Nuair a bheas sé ag fíochán ansin, déanfaidh sé próistí beaga den inneach. 'Sé an t-ainm atá orthu eiteáin, agus beidh sé ag caitheamh na n-eiteáin thríd an dlúth léar (de réir) mar a bheas sé ag fíochán. Nár chuala tú M. Mh. Ph. ag caint ar chaitheamh an smóil. Sin é é. Bíonn sé ag cur tointí air, nó ag tointeáil. Ní mór an t-inneach a chaitheamh i chuile áit ar an dlúth i gcruth is go bhféadfaidh an tslinn é a fháscadh isteach. Tá clár ar an seol — an lámhchlár — agus bíonn a láimh ag an bhfíodóir air, dhá dhoirtim isteach is amach leis an inneach a chur ar an dlúth agus lena chruadhú. Istigh sa gclár sin atá an tslinn. Rudaí iarainn atá sa tslinn. Fáisceann sí an t-inneach isteach ar an dlúth. Bíonn cláirín ar chiumhais an éadaigh, agus teannann sé isteach é sa tslinn. Is éascaíocht dó é sin freisin leis an inneach a chur ar an dlúth. Tá sé ag tarraingt an tointe, adéarfas sé, nó chaith sé an toint: sin é léar (de réir) mar a bheas sé dhá fhíochán, beidh sé dhá tharraingt air den gharmna. Tá an dhá gharmna ann: garmna an tsnátha agus garmna an abhrais. Is mó an t-inneach nach foláir don dlúth caol ná de dhlúth atá sníofa ramhar. Bíonn cuid den bhréidín a mbíonn leithead ann thar a chéile léar (de réir) mar a bheas an tslinn … Sa deilbh a bhíos na clannaí. Sin an dá snáth a chur le chéile — dhá snáth dlútha — nuair a bheas tú dhá dheilbh. Bíonn easnamh agus lán stéige ann scaití freisin." (Sliocht as cuntas faoi éadach a fuair mé ó m'athair)
→
docht 1
'Sé an chaoi a raibh sé ag dul domsa docht a bheith orm. Bhí a mh'anam, in imeacht trí nó ceathair de laethanta. Chuaigh mé siar ag an dochtúr, ach ar ndóigh, ba déanamh mo ghearáin le giolla gan trua é. Cén bhrí ach bhí leisce orm a dhul ag caint faoi le aon duine. Diabhal easna dhó (dhe) nár tháinig uaidh féin sa deireadh
Má théann tú siar chuig P. B. agus taoscán breá fuisce agat, ní hí fáilte an duine dhoicheallaigh a chuirfeas sé romhat, mise i mbannaí. Cá bhfaighidh sé cliamhain is fhearr ná thú, agus thú ag saothrú trí phunt sa tseachtain ar scím na móna
A muise a mhuirnín, má théann tú siar go R. Mh. gabhfaidh tú ag brú ar an doicheall. Thug an tincéara fhéin a mhallacht dó: ceathrú cloch fhataí a bhí aige théis soláthar trí lá, agus ina cheann sin, goideadh an sádar (solder) uaidh. Nach gann a chuaigh an saol orthu go mb'éigean dóibh a dhul ag fiachadh ar an tincéara. Ach cén neart a bhí acu air. Ar ndóigh níl ní dhár dhealbh an ghrian ann ach breaclachaí agus clochair
→
dosán
Ní bheidh aon dosán fraoigh ar an droim siúd go ceann achair aríst de bharr an loscadh sléibhe sin an oíche cheana. Nár dhiabhaltaí mí-ásach an dream a chuaigh dhá chur sin thrí lasadh, agus a fhiosacht dóibh go mba é an bhráid fhraoigh ab fhearr sna bólaí seo é. Beidh na daoine in anchaoi anois
→
drabhlás
Ara níl drabhlás ar bith sna feaigs sin le hais an tobac. Bhainfeadh fear trí lá as unsa tobac ach cáid a bhaineas siad as na feaigs: scór sa ló amantaí. Níl ann ach ceann acu a chur ina mbéal agus tá sé imithe ar an toirt. Is daor an spóilín iad mura bhfuil an té ann a bhfuil teacht isteach aige lena n-aghaidh
→
drad
M'anam go bhfuair sé taoscán maith fataí. Chuaigh mé go drad leis an gcliabh mór sin amuigh faoi dhó. Bhí cúnamh maith de thrí mhála Gaillmheach aige
Gamhainín dramhailte dona a bhí aige, gan biseach ar bith faoi shílfeá. Chuaigh sé chúig phunt cúig déag. Diabhal trí phunt a gheobhadh sé air aon aonach le bliain, ach bhí siad thrí lasadh inniu
"Chonaic mé soitheach an lá cheana ag dul trasna thrí Árainn Mhóir; Dreancaid mhara ar an lacard taobh thiar dhá gabháil; Ceann Gaineamh ina mhadadh agus é ag tafann ar Iorras Mhór srl." (Línte as an Amhrán Bréagach)
→
dreoigh
Is gearr an t-achar é as seo go B. Chuaigh mé síos leis an gcarr ann. Cheannaigh mé trí folaigh coirce le aghaidh síl. Thabharfá an leabhar go mba é an chéad scoth é, agus ba é freisin. Ach lá dubhfhliuch a bhí ann agus mé ag teacht abhaile leis sa gcarr. Faoi cheann trí nó ceathair de laethantaí, bhreathnaigh mé air agus gan fios rúin ná soiscéil agam. Nár fhága mé seo mura raibh sé ag tosaí ag dreochan. Fhóbair go gcaillfí mé leis an gcantal
Is beag an tsomhaoine a bheith driopásach mar sin. Is mó a bheadh déanta ag an té a ghlacfadh an saol go réidh ná é. Bíonn sé ag iarraidh dhá obair nó trí a dhéanamh in éindí
→
dris
"Dhá dtéiteá amach faoi dhris chosáin in do chraiceann in ainm an deamhain agus an diabhail, bheadh buannaíocht agat ag imirt chártaí. Trí Aoine a dhul faoi dhris shul d'éireodh grian. A dhul trí huaire fúithi agus gan teangachtáil léithe, in ainm an deamhain agus an diabhail, bheifeá díolta leis an diabhal" (m'athair)
Chonaic duine eicínt ag titim thar bord é. Is cosúil gur fhan sé ar thóin poill, arae a dhath ní fhaca siad ach cupla driúillín a tháinig ar an uisce. Deir siad go n-éiríonn an té a bhíos dhá bháthadh trí huaire, ach dheamhan ar éirigh dhó siúd más cóir aon aird a thabhairt ar an dream a bhí sa mbád. Nach ciotach a d'éirigh sé dhó an duine bocht. Ach ní leithne an t-aer ná an timpiste mar adúirt an ceann eile
→
droim
Coinnigh daingnithe air anois agus ná díol oiread agus ualach amháin leis aisti mura gceannaí sé faoina droim uait í. Má théann tú ag sceidínteacht léithe, ní bheidh a leath oiread dhá barr agat agus a bheadh lena díol faoina droim. Cuileálfaidh sé chuile fhód fliuch ag gabháil léithe. Feicfidh tú féin air gur díon déirce leis a fáil amach anseo nuair a bheas sí gann. Beidh sí thrí lasadh faoi Fhéil Bríde seo chugainn
Chloisinn T. ag cur caoi fadó ar fhear a maraíodh ansin. Fear a bhí ag déanamh aicearra thrí na páirceanna a bhí ann. Bhí uaisle eicínt amuigh le caiple rása timpeall an tí mhóir ansiúd. Dhá múineadh le haghaidh rástaí a bhí siad chreidim. Rinne duine acu anonn caol díreach ar an bhfear bocht a bhí ag dul trasna. Dheamhan fios rúin ná soiscéil a bhí ag mo dhuine bocht. Ná raibh ann nach gcuireann an duine uasal an capall ina mhullach agus choinnigh sé an capall ag taltú air nó gur mharaigh sí é. Tabhair thusa marú droimnochta air sin. 'Sé a bhí droimnochta. Amuigh ar lom na páirce. Murder a bhí ann — ní tada eile. Bhí an dlí ar fad acu fhéin an uair sin. Chomhuain is a mhair an seanBh., dhá bhfeiceadh sé duine ar a chuid talúna, nach scaoileadh sé faoi leis an ngunna.
→
dromán
Diabhal case ná case a bhí aige, ach hé brí cé na maingíní a bhí aige a fháscadh síos i máilín garbh, agus a mbualadh thiar ar a dhromán, agus greadadh leis … Bhí cás aige siúd céard adeárfadh aon duine go deimhin! Tá mé ag ceapadh go mb'aisteach an feic é ag dul thrí Bhaile Átha Cliath. Duine an-Ghaelach é S.
→
díle 1
Diabhal aithne uirthi nach í an díle a bhí uirthi, bhí sí ag caint chomh sciobtha sin. Níor thuig mise focal as chaon trí fhocal uaithi. Is diabhlaí luathchainteach an duine í. Ach cén chaoi a gcuimhníonn sí ar an síor-rá siúd ar fad lena chur i ndiaidh a chéile. Siúd í a bhí a chur suas ar an stage thar is an dream a bhíos ag dul ann
→
díleá
Deir siad gurb éard a d'fhága an díleá air sin, sceach a raibh geis uirthi thiar i ngarraí an Ch. a bhaint. Bhí na daoine maithe — diúltaí muide dhóibh — fúithi. Nuair a tharraing sé an tua, tháinig an guth go dtí é: 'ná buail,' adeir sé. Ach bhí S. chomh doghrainneach, chomh dúshlánach sin, agus nach gcoiscfeadh sé a láimh. Bhain sé an sceach thrí chuile údragáil. Ón lá sin amach bhí an díleá air: leá chúr na habhann ar a raibh aige. Dar fia bhí an fear sin deisiúil, ach ba bheag an mhaith dhó a chuid deis lá is gur thosaigh an saol ag dul ina aghaidh. Níor fhan bó ná gamhain ná caora aige nár báitheadh nó nár bascadh nó nár cailleadh. Ó bhuaileas an smál sin iad, is furasta leo imeacht. An tsiocair is lú faoin domhan, agus scaití ní call dóibh tsiocair ar bith. Bhí sé taobh le seanbhó bhuí sa deireadh. Chonaic mé féin í sin aige. Ní feasach dom ar cailleadh í sin nó gur cailleadh í le aois, ach ba chuma dhósan sin. Ba mhaith bocht an fear é i ndeireadh a shaoil, agus beo bocht a bhí a chlann ina dhiaidh nó gur dhealaigh siad leo ar fad as. Sin é an chaoi a ndeachaigh an sceach dó. Ara bhí sé chomh dochomhairleach leis an saol. "A chomhairle féin do mhac dhanra," arsa tusa, "agus ní bhfuair sé ariamh níos measa." Níor ceart do dhuine ar bith ar aon chor, a dhul thar thaispeánadh, agus fuair seisean an taispeánadh — go ndéana Dia grásta air!
Sin anois searrach nár ól a lacht ariamh, agus déarfá nach donaide é murar ól féin. Is dílleachta é. Bascadh an mháthair i seanchlochar ansin thiar trí nó ceathair de laethantaí théis searrach a bheith aici. Chuaigh sí isteach ann ar chuma eicínt, agus cuireadh ar chúl a cinn idir dhá chloich í agus ní raibh ann ach go raibh sí díbheo nuair a frítheadh í. Más ea féin, níor tháinig sí as