Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: bróg

→ dá

Tá mo dhá sháil amuigh thrí mo bhróga

→ damnaigh

Tá mé damnuighthe ag bróga cumhanga atá do mo thógáil. Tá léas tóigthe aca ar 'chaon ladhairicín liom, agus ní mó ná go bhfuil siubhal an bhealaigh ionnam aca. Ach is ceart do na daoine a bheith buidheach agus a bhfáil mar sin féin agus cho gann agus atá siad ar ala na h-uaire

→ daor 2

Tá siad ag iarraidh é a dhaoradh. Is maith an aghaidh sin ar an ruifíneach, má tá i ndán agus gur thug sé droch-chor dhá bhean. Níor mhaith liom a bheith in a bhróga anois. Tá sé indroch-arán

→ dea-bhróg

Ní deá bhróga iad seo atá ormsa anois. Níl díon deoir ionnta.

→ dealg

Níl aon-lá ins an aer nach bhfuil na cosa buailte suas aca le deilgne. Bíonn muid ag iarraidh orra na bróga a choinneál orra, ach níl aon-mhaith aca ann in a dheidh sin go ngreadaidh siad ins na buinn. Tá a shliocht orra

+

→ déan 1

Rinneadh na bróga sin a cheannacht ins an mB.

TUILLEADH (4) ▼

Ní dhéanfaidh na bróga sin aon-tseasamh

Rinne a bhróga lobhadh ar fad = lobh a bhróga ar fad

Tá mo bhróga ag déanamh uisce

Rinne na bróga mionús orm

→ deara

Chuir sí faoi ndeara dhom mo bhróga a ghlanadh ag an dorus. Diabhal mé go sílfeá gur teach mór atá aice, tá sí cho h-áirdeallach sin faoi

→ dearmad 1

Bhí a fhios agam go maith go raibh dearmad eicínt orm ag fágáil an tighe dhom ach chinn orm cuimniú air in a dheidh sin. Sin é anois. Na bróga a bhí agam a thabhairt liom len a ndeasú

+

→ deasaigh

Dheasuigh sé na bróga aréir.

TUILLEADH (2) ▼

Má theighim ar dheasú na mbróg, ní chomhnóchaidh mé aríst go ceann seachtaine, ach leo. Tá an teach druidthe le bróga éalannacha

Cá'il fear dheasuighthe na mbróg

+

→ deasúchán

Ní dhéanann sé bróig ar bith anois. Ag deasúchán a bhíos sé i gcomhnaí. Is cosamhail gur mó an brabach atá ar an deasúchán ná ar bhróga a dhéanamh as an nua

TUILLEADH (1) ▼

Chaith mé an t-áirneán anuiridh as béal a chéile ag deasúchán. Dheamhan bróig ar na cheithre bhaile nach mé a chuir tosuigh orra. Dar príosta ní dhéanfaidh mé cleas na bliana anuiridh i mbliana. Fáiscfidh mé amach ar cuairt 'chuile oíche beo. Teighidís féin agus a gcuid buataisí i gCurrach Sheáin Uí Fhínneadha! Is suarach an prae dhomsa a bheith ag caibiléaracht ar shean-bhróga, agus gan a fhios agam cá'il mo luach saothair

→ déin

Cuir an malrach sin soir faoi dhéint táirngí má's leat na bróga sin a dheasú.

→ déirce

Ní raibh aon-bhróig ag gabhail leis an dá chonuas sin, agus d'íoc mé mo chúig déag agus dá fhichead orra sin féin. Ba bhuidhe déirce liom a bhfáil ar an gcuntar sin féin, arae bhí mé de'n tsaoghal ag an sean-phéire a bhí agam. Seo í an aimsir nachar mhór do dhuine bróga maithe ar na buinn. Tá 'chuile mhíle áit báidhte

+

→ deireadh 1

Deireadh na bróige = an chuid de'n bhróig atá siar ó'n lasca. Caitheann an gréasaidhe pátrún páipéir a bheith aige le na deireadhachaí a ghearradh amach

TUILLEADH (2) ▼

Tá na bróga seo réidh 'sna deireadhachaí th'éis go sílfeá go bhfuil na h-uachtair go maith

Sin é deireadh na droch-bhróige i gcomhnaí. Scoiltfidh sí annsin

→ deireadh 2

Níl aon-mhaith 'san ngealladh sin domsa! 'Sé'n chaoi a bhfuil sé sin, mar adeir an ceánn eile: íocfaidh an fear thoir an fear thiar agus íocfaidh Dia an fear deireadh. Ach déarfaidís freisin go bhfuil Dia go maith faoi thrócaire ach nach bhfaightear bróga gan airgead. Íocaidheacht atá mise a iarraidh

+

→ deis

Is tú a fuair an deis, ach ba bheag an rath a bhí ort in a dheidh sin. Ní mise a bheadh in do bhróga. Dá mbadh mé, bheadh rud eicínt de bharr m'aistir agam

TUILLEADH (4) ▼

Is dona í mo dheis le dhul ag deasú bróg: ceap briste, casúr gan aon-chois, agus scian nach ngearrfadh an t-ím

Cé'n mhaith d'fhear a bheith indon obair a dhéanamh lá agus nach bhfuil aon-deis oibre aige. 'Bhfeiceann tú láigheantaí, bróga agus eile. Ní féidir a bhfáil

Ní mórán de dheis a chuir sé ar na bróga th'éis ar bhain siad de chaint amach. Breathnuigh uirre sin. Nach bhfuil sí ag eirghe ó bhonn aríst. Mo choinsias tá

Ní fhéadfaidh mé a dhul ag damhsa ar bith go bhfaghaidh mé deis ar mo bhróga. Tá péire tosaigh ag tastáil uatha go géar

+

→ deisigh

Deiseochaidh mé mé féin anois. Níl le déanamh agam ach mo bhróga a athrú. Beidh muid luath go leor ar aon-nós

TUILLEADH (1) ▼

Is bean deisighthe ceart indiu í faoi na hata dearg agus cleiteadhachaí ann, agus bróga ar dhath na láibe atá thuas annsiúd thuas 'san bportach agam

→ deo

Bhainfinn go deó as péire bróg ach gan a dhul 'na chladaigh. Itheann an sáile an leathar uiliog

→ deoir

Ná bac le bróga! Agamsa atá na bróga agus na bróga gan rath! Níl deoir amuigh nach bhfuil istigh aca. Níl díon an deoir féin ionnta

→ dia 1

Tá Dia go maith faoi thrócaire ach ní fhaightear bróga gan airgead = níl aon-mhaith do dhuine a dhul ag iarraidh bróg ar son Dé, mara mbeidh a luach aige

→ díle 1

Tá an Díle uisce in mo bhróga. Níl díon deor ionnta th'éis mo dhá ghine bhuidhe a shíneadh orra tá dhá mhí ó shoin

→ ding

Ding a bhí a chur in a leath-deireadh le barr na bróige. B'fhéidir go gcoinneochadh sin ó bhóthaireoireacht í.

→ diogáil

Ní fhaca tú a leithide de dhíogáil ar phóilí ariamh agus a bhí air sin ag imeacht dó. Bhí scoilte cho díreach le gró in a chuid gruaige agus mara raibh sé bearrtha, ní lá go maidin é. Agus an "glass" a bhí in a bhróga, bhainfeadh sé an t-amharc as do shúile. Níor ba thaise len a dhrad óir é ach oiread.

→ díogha

Beannacht Dé dhuit, ní díogha go dtí iad. Dream ar bith a thosuigh ag dul siar i mbéal an té a chuir a n-athair de'n tsaoghal, is daoine gan spioraid iad. Agus tá siad ag beannú aríst do'n dream ba cionntaighe le a ndeirbhshiúr a chur ó chrích. Dhá mbeinnse in a mbróga, bheinn ar siubhal go deo agus go bráth go n-eirigheadh liom mo shásamh a bhaint as cuid ar a chéile aca

+

→ díol 2

Dubhairt sé go raibh díol péire bróg de leathar ann, ach mheasfainnse nach raibh díol bróige féin ann

TUILLEADH (3) ▼

Tá a bhfuil ins an teach againn ag saothrú agus tugann sé rud le déanamh duinn in a dheidh sin díol ar bhfreastail a bheith againn. Is deacair bróga agus éadach agus beatha a choinneál leo ar fad

Níl barainn ar bith ar an bpéire bróg a fuair mé. 'Siad díol Sh. iad, ach ní h-iad mo dhíol-sa iad.

Má tá tada le tabhairt uait agad, níl díol déirce ar bith ins an tír is mó ná mé féin. Ná caith do shean-treabhsar ná do shean-bhróga ag aon-cheannuidhe. Foghanfaidh siad domsa. Agus aon-phighneacha airgid a bhéas ar sliobarna agad, cuímnigh go bhfuil fear annseo ag béal an bhóthair a bhfuil scóig cho spalptha aige agus a bhí ag S. G. an lá ar chaith sé go trathnóna ag súimínteacht le aon-phionta amháin, cheal luach an darna ceann!

→ diomalach

Cailín diomallach í. Ní tada eile í, dar mo leabhar. Cuireadh síos Gaillimh í Dé Sathairn, agus dhá phunt aice. Tháinic sí abhaile trathnóna agus péire beag bróga páipéir aice, agus trí agus sé pighne. Is mór adéarfá le fear a bheadh ag ól …

→ diomdha

Mo dhiomdha do Mh. Ph. Mh., nach dtáinic len a scéal féin ná le scéal aonduine eile, ó a chuir mé fios ar na bróga leis. Siúd é teachtaire an fhiadha ó'n Áirc ar chaoi ar bith

+

→ díon 1

Níl díon ar bith ins na bróga seo = tá siad ag leigean isteach; tá siad ag déanamh uisce

TUILLEADH (5) ▼

'Sé an chaoi a bhfuil na bróga atá amuigh anois, níl díon ar bith ionnta nó go gcaithidh tú na buinn go grinneal i dtosach, agus ní mórán moille é sin ar dhuine. Níl le déanamh annsin agad má tá na h-uachtair réasúnta chor ar bith, ach péire tosaigh a bhualadh orra thú féin, agus b'fhéidir go dtiubharfaidís caitheamh eicínt uatha annsin. Scéal cinnte ar chaoi ar bith gur mó an teolthuidheacht a bhéas ionntu ná ar an gcéad iarraidh

Bhí a fhios agam go maith nach mbeadh aon-díon ins na bróga a cheannuigh tú an lá sin. Bhí an leathar ro-chineálta. Dhá ndéantá mo chomhairle-sa, d'fhanfá uatha

Níl díon deor ins na bróga seo = tá siad ag déanamh uisce as éadan. Níl deor amuigh nach bhfuil leigthe isteach aca

"Tá mo chóta mór stróicthe agus níl [i] mo bhróga díon deor" (líne as amhrán)

Siad bróga an fhear oibre iad mo léan! Dheamhan an deoir féin a bheadh ort ó na glúine anuas, dhá mbeadh péire aca sin agad. Is mór eatorra féin agus na "clogs" bhradacha sin nach bhfuil díon deor ionnta dhá mbeitheá gan a dhéanamh ach an t-urlár a shiubhal. Ná bac le tada ach leis an gcois fhliuch! Tá sí indon fear a tholgadh gan achar ar bith

→ dírigh

Dhírigh sé aniar ins an gcathaoir ar an dá luath agus ar caintigheadh ar na bróga. Deirimse leatsa go raibh cluais air uaidh sin amach

+

→ díth

Tá díth na mbróg air = níl aon-bhróga aige

TUILLEADH (6) ▼

Díth bróg a choinnigh ó'n damhsa mé

Tá díth bróg ar 'chuile fhear anois, ó tháinic an cogadh míádhasach seo

"Cuirimse díth bróg ar an óig-fhear nachar fhan mar a bhí, agus a fheabhas agus a sheinnfinn ceol duit lá an Fhóghmhair agus mé ag baint an líne" (As Coinleach Glas an Fhoghmhair)

Níl rud ar bith is measa in a dheidh sin ná díth na mbróg. Má bhíonn do chosa fuar beidh fuacht ort is 'chuile áit

Tá díth bróg orm as éadan anois le dhá bhliain. Cheannaigh mé péire bróg thoir 'san mB. tá cheithre bliana go Cáisc seo caithte. Seacht fichead a thug mé orra. Chaith siad trí phéire tosaigh dhom. Dhá bhliain go Féil Bríde seo (gha)bh thart a thug mé do thincéara iad a tháinic annsin. Ní raibh aon-bhróig faoi shásamh agam ó shoin

Dheamhan bean a fuair sé agus ní de dhíth a shaothruighthe é ach an oiread. Chaith sé cúig nó sé de phéiridheachaí bróg ag dul na h-aistreáin sin siar. Cé'n bhrígh ach an t-am a raibh sé ag imeacht: ar an sneachta mór. Chonnaic mé ag teacht isteach is an séipéal annsin thiar é, maidin Domhnaigh, th'éis a bheith ar a chois ar feadh na h-oíche, agus níor dhíol-truaighe go dtí é. Bhí cuisne síos as cúl a chinn

→ diúltaigh

Ó anocht amach le congnamh Dé diúltóchaidh mise an chuartaidheacht. 'Séard a dhéanfas mé feasta síneadh siar ó chluais go rioball ar an teallach, na bróga a bhaint díom, na buinn a chur le teine, mo dhíol tobac a chaitheamh, agus neart cabaireachta a thabhairt do dhuine ar bith a chasfar isteach

→ dlisteanas

Ní de'n dhlisteanas a dhul ag baint cheithre phunt amach ar phéire bróg ar aon-chor, ach cneamhairí uiliog atá amuigh anois chreidim. 'Sé a chosamhlacht é ar chuma ar bith

→ do- 2

Sin bróga do-chaithte agus an fhad agus atá siad agad

→ doicheall

Dar fiadh muise má tá tú ag brath ar dhul siar annsin is ag brughadh ar an doicheall a bhéas tú deirimse leat. Meastú an bhfuil meas annsin ar fhear do bhaile. Diabhal an oiread agus a bheadh ar shalachar do bhróige. Is fhearr an aithne atá agamsa orra ná agadsa. Beannacht Dé dhuit a dhuine sin. Tá an dream siúd cho suimeamhail agus nach bhfuil áird ar bith aca ar a (ar) leithidí se'againne … Oibrigh ort a mhic ó. Déan do chomhairle féin, ach cuimhnigh go bhfuil mise dhá rádh leat: beidh aithmhéala ort.

→ dóigh 1

'Bhfeiceann tú an péire bróg a cheannuigh mé achar is lugha ná dhá mhí ó shoin. Is maith an dóigh iad sin. Tá siad rodtha idir bhuinn agus uachtair. Breathnuigh uirre sin, ar son Dé ort! An feire féin níl innte

+

→ dóigh 3

Dóighfidh tú do bhróga mara gcoinnighidh tú aníos as an ngríosa(igh) iad

TUILLEADH (1) ▼

Tá mo chosa dóighte ag na bróga = dá mbeadh bróga cumhanga ann, nó dá gcaithteá aistear fada a shiubhal, bheadh do chosa bruithte ins na bróga

→ dóirt

Beannacht Dé dhuit! Ná samhluigh a chuid bróg sin liom, maran leat corruighe intinne a chur orm. Cheannuigh mé péire an lá cheana uaidh ar dheich agus dhá fhichead. Ní raibh siad seachtain ar mo chois, an uair a bhí an dórtadh isteach thríotha. Dheamhan focal bréige atá mé a dhéanamh leat. Luach mo dheich agus dá fhichead, níl díon deor ionnta. Nach shin é an scrios i dtír!

→ dóthain

Faghann sé a dhóthain agus a bhróga a dhúnadh, tá sé cho h-otruighthe sin

→ drabhlás

Drabhlás i bpáipéar puint anois! Cá bhfuigheadh sé é! Agus 'chuile shórt ar a dhaoirse. Má theastuigheann culaith éadaigh uait lán laidhre uirre. Má theastuigheann péire bróg uait, agus má's leat cois thirm a bheith ort ní bhfuighidh tú cianóg as coróin agus dá fhichead iad. Is gearr le dhul puintín gágach deirimse leat.

→ draoib

Sin é an sórt spágachán é. Is maith an dícheall do dhuine glantachán in a dhiaidh áit ar bith a leagfaidh sé a chois. Tugann sé draoib an bhaile leis igcomhnaí ar a bhróga

→ draoibeáil

Rinne sé a raibh de mhná amach roimhe a dhraoibeáil le lathach. 'Chuile áit a dtiocfadh sé ar lochán maith lathaighe chuirfeadh sé barr na bróige faoi, agus chuirfeadh sé amach orra, é dhá shean-urchar. Bhí cuid aca le cuthach faoi

→ driopásach

Is driopásaighe é ná P. R. a bhí annseo fadó. Ní leigeadh an driopás do Ph. R. a bhróga a dhúnadh nó go mbeadh portach móna gróigthe aige. In am dinnéir a dhúineadh sé iad: leath-láimh ag ithe agus leath-láimh ag dúnadh. Sin é a fhearacht aige-san anois é

→ droch-

Thug tú droch-chaitheamh ar na bróga sin

→ droim

Thuit sé annsin ar dhruim na bróige = uachtar na bróige adeirtear go h-iondamhail, ach bíonn "druím na bróige" ann scaithtí freisin

→ drúcht

Chuir mé aithne uirre go minic gan a dhul amach san drúcht d'uireasa a bróga. Ach b'aon-mhaith amháin dom é. Ritheadh sí amach sna cosa buinn i gcomhnaí

→ duirling

Ba mhaith an éadáil í sin ag siubhal dúrlinne agus na bróga páipéir sin uirre. Thuas imBaile Átha Cliath a bhí aige a fágáil, an áit a mbeadh sí ar a nádúr féin. Go deimhin ní bean do chladóir í

→ leath deiridh

Níor eirigh liom ach barr a bhróige 'san leath-deireadh, ach ar an gcolpa nó ar an ioscaid a bhí sé ag iarraidh mé a bhualadh

→ téigh ar

Gabhfaidh mé ar ghréasaidheacht anois scathamh ó a tháinic an lá fliuch. Tá cupla péire sean-bhróg annsin a dteastóchadh caoi go géar uatha

+

→ téigh do

Is deas a ghabhfadh péire bróg mar sin domsa dhá mbeidís agam. Ach tá faitíos orm go bhfuil mé asta anois

TUILLEADH (1) ▼

Níl na bróga sin ag dul go deas duit chor ar bith, ach is ingeall nach bhfuil siad ag feilmheaint do'n éadach é. Tá an t-éadach buille beag ro-dhorcha dóib

→ téigh thar

Tá an bríste seo ro-fhairsing dom. Nach bhfuil sé ag dul amach thar béal mo bhróige

bróg (79)