do
—/ɡu/ ní abraítear an d
—réamhfhocal, mionfhocal cainte leis an mbriathar, ainm briathartha agus rl. Tigeann sé seo isteach i gcaint ar na mílte bealach, agus níl sna samplaí seo thíos ach cuid an bheagáin de na bealaí sin.
—na forainmneacha réamhfhoclacha: dom, duit, dó, di nó daoithe (/dī/. Bíonn an leagan seo ar di i ngach uile áit ag daoine áiride, ach di is coitianta go fada ar fud an cheantair), dúinn (duinn; tá sé an-choitianta d'uireasa an tsíneadh fada. 'Sé is mó atá le farraige ó Ghaillimh siar), daoib (díb, díbh freisin. Thríd is thríd níl an b séimhithe. Tá an d caol in Árainn, go hiondúil i Ros Muc, Camus, agus áiteachaí eile. Bíonn an dá fhoirm le chéile in go leor áiteachaí), dóib, dófa, (dóib nó dób is mó atá i gConamara agus an b leathan. dófa nó dóf ar an Achréidh ach cuirtear daof(a) go minic ina áit).
—bíonn an d séimhithe iontu go minic. dhom i leaba dom, dhúinn i leaba dúinn srl. Déarfainn gur minicí séimhithe é thríd is thríd ná ar a mhalrait. Torum, toruinn adeirtear i leaba tabhair dhom, tabhair dhúinn.
—i leaba domsa (damsa) deirtear damhsa /dūsə/ ar an Achréidh ar an gcéad phearsa uatha réamhfhoclach. Tá sé an-tréan ann. Deirtear i seanráití nó a leithidí taobh thiar de Ghaillimh é, ach is cosúil gur den Achréidh a tháinig sé .i. bain pluimín as (píopa) agus tabhair dhamhsa /ūsə/ ansin é (Spidéal).
—mar mhionfhocal san aimsir chaite (do bhuail sé srl.): níl do sa gcaint, ach scaití i seanscéalta. Chuala mé tréan ag riar seanscéalaithe mar sin é (Pádraig Ghábháin, agus Seán Ó Laoi, Ceathrú Rua).
—ní do ach a /ə/ agus ag atá san iardhíoch (infinitive) agus san ainm briathartha .i. dúirt mé leis an fear a bhualadh; chuaigh sé amach ag cur na mbeathach as an gcoirce. Ach deirtear amantaí ráití mar seo .i. bhí sé a d'iarraidh na mbeathach (/əd′/), más é an do atá ansin nó nach é. Bíonn /ə/ (a nó do?) agus séimhiú le dul, teacht .i. dúirt mé leis a theacht; fuagraíodh air a dhul abhaile (mar sin a bhíos sé i gcónaí). I leaba ag i ráití áiride, 'sé an /ə/ (a, do?) agus séimhiú a bhíos iontu leis an iardhíoch nó leis an ainm briathartha .i. an rud a bhí sé a fháil (i leaba ag fáil), ní ghlacfadh sé é; an rud atá muid a iarraidh, go bhfaighe muid é; an gúna a bhí sí a cheannacht, níorbh fhiú an t-airgead é. Tá an rud seo coitianta i gcaint, ainneoin go n-abraíonn daoine ag fáil /ə fāl′/ srl. Ach tromlach na ndaoine ní abraíonn. B'fhéidir do riail eicínt a bheith ag baint leis ach ní fhéadaimse a barraíocht.
—deirtear do /ɡu/ in áiteachaí in áit an /ə/ (a?) i leagain fearacht chuaigh sé do (a) chodladh; tháinig sé do (nó a) chúnamh dhom leis an bhféar a chur isteach. Snadhmann do agus a ina dhá fearacht mar a ghníos siad i chuile áit eile ar fud na tíre ach amháin i dTír Chonaill. Thug sé dhá (dá gan d séimhithe go minic freisin) athair é (níl dona athair é ann); thug sé dhá shiúl é (d'imigh leis ag siúl go tapa. Tá an a pearsanta (?) seo tréan go maith i gcaint); d'imigh leis dhá shiúl ionsaí; ní thabharfainn an oiread dhá (de anseo is dóigh) chroí dhó agus go bhfaigheadh sé é; ná faigh an méid sin dhá anró (do not put yourself to so much trouble about it); is maith an rud roinnt dhá shásamh (nuair a ghníos duine margadh réasúnta: nobody can have his own way completely); níl tuile dhá mhéad nach dtránn; dhá laghad é, is fhearr é ná a bheith folamh; níl duine dhá chríonnacht nach dtéann beart ina aghaidh; níl dhá mhéid dhá mbeidh agat nach mbeidh tú ag iarraidh tuillidh; dá réir sin srl.
—tá daoine ar an Achréidh a dhealaíos an do agus an focal ina dhiaidh a thosaíos le f séimhithe nó guth. I leaba d'fhear, d'earrach (/ɡær/; /ɡærəx/) a rá, deireann siad an do /ɡu/ ar fad agus cuireann siad fuaim ar nós y Béarla isteach ar an f séimhithe nó ar an nguth. D'aon duine amháin (/ɡɛ̄ɴ/), do chuile dhuine (/ɡu/), do (/ɡu/) cheachtar acu srl. adeirtear. Ach chuala mé do gach duine (/du ɡəx/) freisin. Is annamh a theagas gach isteach sa gcaint i ndiaidh do; chuile is mó a bhíos ann.
1.
a.
+–
Nach in é is fhearr dhuit a dhéanamh
Is fhearr dom imeacht
TUILLEADH (15) ▼
Ní fearr dhuit ceird dá mbeidh ort ná ag plé leis scaitheamh
Nach é is somhaoiní daoithe (di Spidéal) a bheith ansin
Ní móide dhó éirí fós ─ b'fhéidir nár éirigh sé fós
Ní móide dhuit é a fháil má théann tú ann féin
B'fhéidir don lá glanadh anois ─ b'fhéidir go nglanfadh an lá
B'fhéidir dó a theacht anocht
An ngabhfaidh mé ag na rástaí, an ea? B'fhéidir dhom
Is aoibhinn duit (is méanar duit) nach bhfuil tada ar t'aire
Ní mór dhom (ní foláir dom) a dhul abhaile anois
Ní beag dhuit é
Ní beag dó a dhonacht (a thúisce)
Is beag an dochar duit ceas a bheith ort agus a n-itheann tú de cheaile chuile lá
Is beag an dochar duit fuacht a bheith ort agus gan de chlúdú ort ach an méid sin.
Ní mór liom duit
Is fada dhó a shaol má bhíonn an plúchadh siúd air i gcónaí
+–
Nuair ab íseal don chailligh, b'ard don chú ─ nuair a bhíodh an chailleach sa ngleann bhíodh an chú ar an ard
Nuair is crua don chailligh, caithfidh sí rith
TUILLEADH (3) ▼
Nuair is teann don phortán, sea is fann don ghearrán
Nuair is dubh dóibhsean (do na mámhasaí), is dearg domsa ─ drámhasaí a bhíodh i gcónaí ag an gcearrbhach seo
Nuair is ól duitse, is obair domsa ─ bímse ag obair nuair a bhíos tusa ag ól
+–
Níl an lá faoi dhúinn le dhul le féar ─ níl an lá feiliúnach, nó in araíocht
Ní maith an dóigh a dhul ag plé le stiléireacht anois mura bhfaigheadh duine an aimsir faoi dhó thar cionn
TUILLEADH (2) ▼
Ba deacair aon rath a chur ar fhéar le coicís anois, mar ní raibh an aimsir faoi dhó. Chothaigh sí rófhliuch
Tá an rópa sin róghearr dom
+–
Mac dó é
Is duine muintreach di (léithe) mise
TUILLEADH (3) ▼
Is comharsa mhaith dhuit é
Céard atá an bodach is mac sin dó a dhéanamh
Cá'il an cneámhaire is deartháir di ar an saol seo?
b.
+–
Tháinig ciall dó ─ chuaigh sé chun céille
Níl aon bhiseach ag teacht dom fós
TUILLEADH (12) ▼
Ach a dteaga tuilleadh aoise di, tiocfaidh tuilleadh céille di
Tháinig misneach dom nuair a chonaic mé T. ag tabhairt a ndúshláin
Tháinig grá (cion, searc, gean, rl.) agam di
Teagann olc agam dó chuile uair a bhfeicim é ag imeacht ag straoisireacht mar sin
Níor tháinig aon aiteall don lá fós ar aon chor ─ ní dhearna sé aon aiteall
B'fhéidir go dtiocfadh athrú don aimsir anois
Tháinig méid duit le gairid bail ó Dhia ort ─ mhéadaigh tú
Beidh tú láidir ach a dteaga tuilleadh de do bhiseach ─ ach a dteaga méid duit
Tháinig croí dhom nuair a chonaic mé thú ─ tháinig gliondar orm
Tháinig dhá chroí di nuair a chuala sí go raibh sé ag teacht
Níl neart ar bith ag teacht dó ─ níl sé ag neartú
Ní fheiceann tú cosúlacht triomaigh ar bith ag teacht dó ─ an lá ag scairteadh nó ag glanadh (fc. freisin téigh do)
+–
Ní bhaineann an scéal sin duit
Ní bhaineann sé di an raibh mise ag ól aréir nó nach raibh
TUILLEADH (3) ▼
Is mór a bhaineas don cheann céanna. Bíonn a ladar aige i chuile rud
Is fada suas a bhain a (bhur) gcosa dhaoibh ─ is fada suas a thug bhur gcosa sibh; níor ceart daoibh a dhul suas san áit sin
Is fada isteach a bhain do chuid cunórtais duit. Bhí agat fanacht amach as an teach sin
+–
Lig dhom fhéineacht; lig dhom ─ ná bí ag plé nó ag fachnaoid, nó ag priocadh liom
Nach breá nach ligfeá dó fhéineacht! (do sa mbriathar seo i gcónaí agus i greamaigh, fostaigh, snadhm srl.)
TUILLEADH (3) ▼
Ceangal an t-asal don chlaí
Fuair sé maide agus cheangail sé dhó é
Greamaigh (fostaigh, snadhm, srl.) dó é.
·
Chítear dhom go bhfuil sé in am baile
+–
Bhí cupla stuca coirce leagtha sa ngarraí sin thoir agus chuaigh sé soir dhá dtógáil
Bhí an féar ligthe amach againn ó mhaidin, agus tá a bhfuil sa teach imithe dhá iontú
TUILLEADH (5) ▼
Móin adeir tú! Tá sé in am a dhul dhá baint anois
Más leat a dhul dhá gcur i mbliana (fataí), níorbh fholáir duit tosaí feasta
Tá sé imithe dhá n-iarraidh ag an damhsa
Tháinig sé do mo choinne ─ go dtí an áit a raibh mé le mé a thabhairt leis
Tá na beithígh amuigh fós. B'fhearr duit a dhul dhá gcoinne
c.
·
Tá sé in am a dhul don bhaile mhór
Beidh sceimhle orthu ag dul don Achréidh i mbliana
d.
+–
Dia dhaoibh! ─ go mbeannaí Dia dhaoibh srl.
Croí dhuit a mhic ó! Nár laga Dia thú! ─ déarfaí é le duine a bheadh ag gabháil fhoinn nó a leithide
TUILLEADH (1) ▼
Croí dhuit! Faoi do chois é! Ná raibh tú tinn!
e.
·
Mar sin dóibh, agus nár ba réiteach dóibh!; ina chéile dhóibh agus nár ba réiteach dóibh (daoine a bheadh ag troid, agus gan aon ghnaoi ag an gcainteoir ar cheachtar acu)
Mar sin di agus nár fhaighe sí fuascailt (drochbhean a cuireadh i bpríosún)
·
Duine brocach salach í, i gcead duitse (i gcead don chomhluadar)
I gcead duitse a dhuine chóir, ní raibh na gasúir s'againne amuigh chor ar bith aréir, agus ní fhéadfaidh tú a rá gurb iad a leag do chuid claíochaí
2.
+–
Ní dhéanfaidh sé níos mó ar feadh domsa a theacht ─ ach a dtige mise
Chuaigh sé do chodladh théis teacht dó
TUILLEADH (2) ▼
Ar a dhul amach dó, thosaigh sé ag troid
'Sé a bhí cantalach ag éirí dhó
do in iontrálacha eile (100+)
+
→
abair
Tá do dhá dhíol ar fad le rá agat
TUILLEADH (17) ▼
Ó dúirt tú agus gur dhúirt tú é anois, cruthaigh é. Caith dhíot do sheaicéad go bhfeice mé an bhfuil tú chomh maith agus atá do ligean amach
Ó dúirt agus gur dhúirt, níor cheart dó a dhul siar air. Seasadh fear lena fhocal
Abair "ábab" agus ná buail do dhá chlab faoi chéile — rud adeirtear le gasúir. Ní féidir na bannaí a rá gan do dhá chlab a bhualadh faoi chéile
Cuirfidh mé geall leat nach n-abróidh tú "ábab" gan do dhá chlab a bhualadh faoi chéile
Ná habair rud mar sin ar chraiceann do chluas
Abair más libh a dhul ag an scoil, nach mór daoibh deabhadh a dhéanamh
D'fhéadfá a rá gurb ort atá slacht do chodach, bail ó Dhia ort
Abair gur cheannaigh tusa leota feola agus go dtáinig tú aniar abhaile agus gur chaith tú trí nó ceathair de laethantaí dhá slamairt, nár shomhaoiní dhuit é sin, ná sceimhil a chur ar do bholg ansin thiar le piontaí pórtair
Chreidim nach ndeachaigh, ach abraíodh muid go ndeachaigh. 'Sé an chaoi is réchúisí do chuile dhuine é
Tá J. ag cur a chosa uaidh ag iarraidh pósadh freisin anois. Dúirt sé leis an athair an lá faoi dheireadh, bean a fháil dó nó an sagart! Anois céard adeir tú le Gaillimh agus gan ann ach baile beag!
Rug sé i ngreim chúl cinn ar Mh. Mh. agus thug sé Bóthar na Muice Báine amach dó. Anois céard adeir tú le Gaillimh. Is beag a cheapfadh go mbeadh an méid sin guis ann chor ar bith!
Diabhal thiomanta ceann a thabharfadh sí dom, mura dtugainn seacht bpínne ar chúig cinn de Phoncáin. Anois céard adéarfá le Gaillimh! Is furasta dhóibh brá gill fhéin a bheith acu
Deir tú leis an sconmhíol seo thíos nach dtabharfadh m'oirdín dom ag rá gur leo féin é!
Déarfainn gur suarach an éadáil do dhuine ar bith a bheith i dtuilleamaí déirce bheag den tsórt sin
Déarfainn gur dona na gnaithí atá air a bheith ag imeacht ar a shláinte go fánach mar sin, agus a fhusacht dó a dhul go Sasana, agus saothrú maith ann
Dhá dtéiteá ag an gcéad aifreann mar adéarfá, agus a dhul ann ansin gan méir a bhaint de do shrón, diabhal mé go mbeifeá ann in ucht an lae
Bhí sé dhá fheiceáil dom mar adéarfá, go n-éireodh rud eicínt dom
→
abair le
Tá mo chroí istigh dhá rá liom nach ceart dom a bheith ag dul in éindí léithe: nach bhfuil mé ach dhá cur amú
+
→
céadéaga
"An raibh tú sa nGréig nó an bhfuil aon scéal agat ón Spáinn; Nó ab iad na céadéaga a chuir "écliops" (éaglam?) isteach in do cheann" (As amhrán a rinneadh sa Lochán Beag, An Cnoc, tuilleadh agus céad bliain ó shin)
TUILLEADH (4) ▼
Chuaigh S. Bh. a bhí anseo thoir sna céadéaga. Sílimse go raibh sé os cionn cláir nuair a shuigh sé aniar aríst agus a rinne sé caint eicínt. Ar an dá luath is ar tugadh deoch dó, shéalaigh sé
Chuaigh do sheanathair — go ndéana Dia trócaire air! — sna céadéaga. Bhí siad ar hob a leagan amach nuair a tháinig mothú ann in athuair, agus ghlaoigh sé ar do sheanmháthair agus ar t'athair. Chaith sé caint eicínt leo. 'Gheobhaidh mé bás suaimhneach anois,' adeir sé. Thit sé siar agus níor fhan deoir ann níos mó
Ar ndóigh más fíor do na seandaoine, ghnídís uachtaí fadó sna céadéaga. Is beag na céadéaga atá ann anois, ach thú fuadaithe ag an séipéal chomh luath agus a aireofar an anáil imithe asat. Ní fhéadfaidís gan rud eicínt a theacht orthu an uair sin. Nach gcoinnídís seachtain dhá dtórramh iad
Chuaigh sé sin, nuair a bhí sé ina pháiste bheag, sna céadéaga le convaidhlsiuns (convulsions). Ba mhinic nach raibh a fhios a imeacht nó a theacht dó. Chuir mé trí thuras air ag tobar Cholm Cille dhá dtugadh Dia biseach dó. Thug, míle buíochas leis féin. Shrian sé as théis liostachais fhada. Sílim dheamhan aird ar na turais aige ina dhiaidh sin, ainneoin go mbíonn muid ag stróiceadh leis ag iarraidh air a gcur dó (dhe)
+
Faigh ruainne pháipéar dom a bheas dubhdhearg agus cródhearg nó go ndearga mé mo phíopa
TUILLEADH (1) ▼
Foighid ort! Ní mór dó a bheith cródhearg agus níl sé dubhdhearg féin fós
+
→
dá
Beidh dhá dhéanamh air anois: do dhéanamhsa agus an duine a chaithfeas a dhul air in do dhiaidh
TUILLEADH (5) ▼
Tá sé ag iarraidh a bheith ag freastal do thalamh agus é leath na gcuarta imithe ag cruinneáil an rud eile sin. Sin é téanam an dá chailleach agus gan aon chailleach ag teacht. Ach 'sé an chaoi a mbeidh sé as a dheireadh, ní bheidh Murchadh ná Mánas aige
Tá dó is pínn agam (2s. 1d) (dó is dhá phínn … leathchoróin … dó is aon phínn déag)
Thug mé dó is dhá fhichead air (£2 2s) (trí is dá fhichead, deich is dá fhichead, dó dhéag is dá fhichead, … seacht déag is dá fhichead srl.)
Ara, cén 'is gaire é do Gh. ná S.' Tá sé a dhá ghaireacht ar a laghad ar bith
Níorbh fholáir duit maide a fháil a bheadh a dhá spreacadh sin. Is beag an baol air sin a choinneáil
+
→
daba
Dhéanfadh sé dúchan an tsaoil, ach ní bhíonn cuma curtha ar fhata ar bith ina dhiaidh. Bhí sé dhá lá ar páí agam sa ngarraí sin thiar anuraidh, agus b'éigean dom a bheith ag fuagairt air chuile mhionóid, na dabaí móra righne siúd atá sa gcúl láir a mhionú. Dheamhan an láí fhéin a chuirfeadh sé thríob
TUILLEADH (2) ▼
Ar an dá luath is ar thosaigh an tsiúite, dheamhan easna dhíom nach sciobann an daba den phláta agus haway liom. Déarfainn go mba diomdhach an bheirt a bhí iontu nuair ab éigean dóibh a mbéilí a ithe tur tar
Ara tá chuile dhuine siar ansin ag fáil an daba eile sin — an dole — ar feadh na bliana uileag, agus is cuma leo sin sa diabhal, ach gan é sin a bhaint dóibh (díobh). Dhá mbaintí, bheidís réidh le K. gan mórán achair. Dheamhan mórán gnaoi ag cuid mhaith acu cheana féin air, ach tá siad i bhfaitíos faoin dole ina dhiaidh sin
→
daibéad
Is dalba an daibéad de bhean atá aige d'fhear chomh héidreorach leis. Dhá dtosaíodh sí siúd ag broimseálacht, bhí sé fánach aige aon cheart a bhaint di
+
→
daidhce
Má théann tú di ar an mbealach sin ní chuirfidh tú uirthi ach daidhce, agus beidh muid gan Murchadh gan Mánas ansin. Abair mar seo léithe gur tháinig muid fiche míle bealaigh chuig sochraide agus go bhfuil fiche míle eile le dhul ar ais againn agus go bhfuil bicycle briste orainn. Tosaigh ag dilleoireacht. Maistín maith í. Tá na seacht n-aithne agamsa uirthi, agus sin é an fáth go mb'fhearr dhuitse a dhul chun cainte léithe. Ní móide go n-eiteodh sí thusa faoi dheoch, ach má chaitheann sí ina ceann é, ní thabharfadh sí deoir do Dhia shúlach
TUILLEADH (4) ▼
Beidh daidhce air nó go bhfaighe sé daite é; agus gheobhaidh as a dheireadh. B'fhearr dhuit ag gabháil de chlocha ar do cheirteacha ná a bheith i gcleithiúnas a dhul ag baint aon cheart dó. Is fada atá sé ag rith leis, ach nuair a gheobhas sé é, gheobhaidh sé in éineacht é, agus is fada dhá thuaradh dó féin é
Ní raibh an ceann céanna ariamh gan an daidhce agus an stodam a bheith air. Is fadó cheana nach raibh sé ar siúl (ag troid). Sin é an suaimhneas is faide a chonaic mé é a dhéanamh ariamh. Ach b'fhurasta a aithinte dom an oíche cheana agus an chaint a bhí air, go mba ghearr uaidh (go dtosaíodh sé ag troid)
Má bhuaileann daidhce ar bith é siúd, dheamhan iontú ar a sháil a dhéanfadh sé duit ar feadh an lae, ná d'aon duine eile. Is stuacaí é ná a bhfaca tú ariamh
Is fhearr duit ligean de do chuid daidhce anois agus a dhul a chodladh as réiteach, nó má éirímse agat (chugat), cuimhneoidh tú air. Níl aon oíche san aer nach ar an gceird chéanna a bhíos tú, mura bhfaighe tú cead do chomhairle féin faoi chuile rud. Nach gránna an chaoi do do leithide de stócach a bheith ar an gceird sin feasta choíchin
+
Is daidhciúil an mhaise dhuit é. Mise i mbannaí dhuit dhá bhfaighteá neart slaite gur maith gasta a d'éireofá as an bhfaisean sin. Chonaic muid do mhacasamhail cheana, agus smachtaíodh iad
TUILLEADH (2) ▼
Sin é féin an Seán daidhciúil. Níl cinneadh ar bith leis féin ag magadh faoi chuile dhuine eile ach do dhúshlán téirigh ag magadh faoi féin
Bhí mé thíos ann lá anseo anuraidh. Domhnach a bhí ann. Bhí sí ag stróiceadh ag iarraidh a dhul síos chun bóthair. Ní ligfeadh an mháthair di. Bhí rud eicínt le déanamh: soithigh le níochán nó rud fánach ar aon nós. D'iarr an mháthair uirthi é a dhéanamh. Dhá bhfeictheá chomh daidhciúil agus a d'iompaigh sí ar a cois, agus siar léithe a chodladh. Dá mba mise an mháthair, bheinn dhá lascadh fhad is a gheobhainn teas ina craiceann. Bhí sí dochorraithe freisin, ach níor lig sí amach mórán dhó (dhe) liomsa
+
Sin é a chuid daidhciúlachta. Bíonn sé sin mar a bheadh múille scaití. Do dhúshlán drannadh leis an uair sin. Má dhrannann, mo leabhar dhuit go mbeidh rud ar a shon agat
TUILLEADH (1) ▼
D'imigh an diabhal ar a chuid daidhciúlachta. Bíonn sé laethantaí agus ní bheannódh sé sa mbóthar duit. Laethantaí eile 'sé an fear is suáilcí a chas ariamh leat é. Léar (de réir) mar a bhuaileas an daol é, sin é an chaoi a bhfuil sé
+
→
daigéad
Rug sé ar dhaigéad de chloich le mé a smíochadh. Chuaigh sé chomh gar dhom agus a chuaigh an ceol do hAnraí, ach thug mé na haobha uaidh ar éigean
TUILLEADH (2) ▼
Tharraing se anuas daigéad mór de leabhar agus d'ionsaigh air ag léamh dom féin aisti. Níl a fhios agamsa beirthe beo ná baistithe céard a bhí sé a léamh aisti. Ba é m'aird air é ar aon chor!
Leag sí anuas daigéad de cháca ina láthair, agus go deimhin agus go dearfa duit a Mhic Uí Fh., dá n-iteá ceathrú dhe, bheifeá sách go ceann trí lá. Ó dheamhan an oiread is a bhuailfeá ar shúil dreoilín a d'fhan d'fhuílleach uaidh. Agus déarfaidh an craosánach sin ina dhiaidh sin nach bhfuil sé ag caitheamh tada
+
→
daigh
Tháinig daigh eicínt isteach faoi bhun m'easnacha anseo anuraidh agus mé ag feamnú, agus sheadaigh sí mé go dtí sé seachtainí ó shin. Nuair ab fhada liom go raibh sí ag imeacht, shoir liom go dtí an dochtúr, agus thug sé buidéal dom. Ó chaith mé an buidéal, níor airigh mé ó shin di
TUILLEADH (16) ▼
Ní fhaca tú aon fhear ariamh ab fhearr a bhíodh ná é go mbuaileadh an daigh é, ach ó bhuailfeadh, mhaithfeá do Dhia gan a bheith ag éisteacht leis go n-imíodh sí aríst. Ach ba bheag réidh an achair a thug sí dhó chor ar bith san aimsir dheiridh. Chothaíodh sí i gcónaí é
Tá faitíos orm an daigh sin a theagas air, gur ó chancer í. Tá cancer a mhic ó, ar leath do thíre. Níl inseacht ar bith ar a bhfuil ag fáil bháis leis anois, agus ní bhíodh caint ar bith fadó air
M'anam muise an té a mbuailfidh an daigh sin é (buinneach), nach foláir dó siúl a bheith aige
Tháinig dó (daigh) bhoilg ar an T. agus b'éigean éirí as an gcéilí agus gan é nach (ach) uair ar siúl. Ní hé a (ár) mbeannacht a thug muid do bholg an T. an oíche sin ar chaoi ar bith! (daigh bhoilg — pian bhoilg)
Bhí dó bhoilg orm ar feadh an lae inné. Chaith mé an lá ag imeacht ar fud an tí léithe, mar ní fhéadfainn cónaí a dhéanamh in áit ar bith
Is olc í an dó bhoilg sin. Chaith sí an tsíoraíocht ormsa. Fuair mé fuascailt bhreá uaithi anois le cúig nó sé de bhlianta. Ní fhágfadh sí siúl an bhóthair ionat
Chaith mé an lá inné agus snaidhm reatha ar mo phutógaí ag dó bhoilg. Fhóbair nár chniog sí mé. Is minic a bhí sí orm cheana; ach ní raibh sí chomh gártha siúd ariamh orm. Sílim go mbogfaidh mé soir ag an dochtúr an chéad lá eile, ach is beag a mhaith sin. Gheobhaidh mé an buidéal buí! Sin é an méid!
Tá dó (daigh: /dəi/, /dɛ̄/, /dō/) ghoile ag dul dom — pian isteach faoin gcliabhrach nó i mbéal an chléibh. Teagann sí ar dhuine mura mbeidh a chuid bídh ag teacht leis, nó ag feiliúint dó, nó mura bhféadann sé aon cheo a dhéanamh thrína cholainn. Cineál indigestion é
Tá an dó ghoile sin orm le seachtain, agus má tá féin is olc an éadáil í. Níl aon lá ó tháinig an caifí bradach sin nach mbaineann sí cupla lá sa tseachtain asam. Is furasta a aithinte dhom an lá a dtiocfaidh sí: an lá a n-ólaim an caifí
Chuir mé mé fhéin chun domlais le poitín inné — poitín dóite Sh. Dh. — agus tá a shliocht orm inniu, tá dó ghoile orm ó mhaidin
Níl neart agamsa ruainnín feola ar bith a ithe nach mbuaileann dó ghoile mé. Dhá bhfeictheá mé thuas Dia Domhnaigh agus an-hate(heat?) ag an gcuid eile ar leota caoireola, agus gan agamsa ach driobaillín de scadán agus mé dhá chrinneadh liom sa gclúid
Tá dó croí agus dó ghoile agus dó bhoilg agus chuile dhó dhá bhfuil ann ag dul dó. Ach is maith atá a fhios agamsa céard atá ag dul dó sin: neart leoistíochta agus rístíocht. Dhá mbeireadh an t-athair ar mhaide nuair a thosaíos sé sin ag fuasaoid, agus tosaí dhá rúscadh leis aniar ar an dromán agus é a ruaigeadh amach ina ghnaithe, mise i mbannaí gur beag a fhuasaoid a bheadh aríst aige. Ach ag peataíocht leis a bhíos siad ina leaba sin
Dó croí (fc. dó)
Daitheachaí atá ag dul duit. Ól deoch uisce fuar chomh tréan in Éirinn agus atá tú in ann a ól … Níl tú in ann fulaingt leis an uisce fuar! Nach maith a chaithfeas tú fulaingt lena daitheachaí!
Bhí mé den tsaol ag daitheachaí in imeacht na seachtaine seo caite. B'éigean dom éirí de mo leaba oíche, agus mo leiceann a chur le tine. Bhí mé ag screadach leis an bpian
Níl pian ar bith is boichte ná na daitheachaí fiacal, agus níl pian ar bith ina dhiaidh sin is lú a mbíonn trua do dhuine ná í
+
Daighean an mór duit deifir a dhéanamh (níl mé róchinnte gur an .i. daighean an is cóir a scríobh i gcásannaí den tsórt seo. Fuaim /ə/ atá ann)
TUILLEADH (2) ▼
Daighean a ligfeadh an faitíos dó a chois clí ná dheas a chur taobh amuigh de dhoras
Daighean mé nach uait a thug mé í (móin). Ach ba bheag nach uait. Dhá mbeireadh an múr orm ag do chruaichse, is inti a rachainn
'Sé Baile an Daighin é má cheannaíonn sé clog eile. Nach bhfuil an teach aige treanach ar tigh F. cheana le cloig. Ach ní feasach dó, ach an oiread le duine, cén chóir chaite a chuirfeas sé ar a chuid airgid
+
→
dáil
Teann siar i ndáil le Gaillimh. Beidh tú ar do mhian ceart ansin: neart cailíní, neart óil, agus neart pictiúir
TUILLEADH (4) ▼
Tá sé i ndáil le dhul do mo bhualadh ansin ó mhaidin
Ba cheart dó a bheith i ndáil le ar fáil anois. Is fadó inniu a d'imigh sé
Shílfeá go raibh sé i ndáil le idir dhá chomhairle faoina thabhairt dom nuair a chuir an bhean a ladar isteach
Tháinig sé i ndáil le ina imní uirthi nuair nach raibh ag teacht dó
Tabhair aire do do shúile. Ní hé an uair a thiocfas dailleacht ort atá agat a bheith dhá bhfuasaoid
+
→
dáimh
Ara a dheartháir ó, tá beagán (roinnt, cosamar, smearachán, bruscar srl.) dáimhe ann. Col ceathar do m'athair a bhí pósta aige. Nach in é an fáth a mbíonn sé ag brú orm i gcónaí
TUILLEADH (3) ▼
Tá dáimh aici sin le chuile dhuine sa tír más fíor di féin, ach 'sé gaol mhadadh Úna le madadh Áine é. Ar chuala tú ariamh é: "uisce fuar mo chreach agus gaol i bhfad amach". Sin é a fhearacht aici sin é
Nach iad an chuid eile dhíot fhéin iad sin: an cleite is fhearr in do hata. I nDomhnach tá na dáimheannaí ann, ach a gcomhaireamh
Is dual dáimhe agus daoine di cúl a cainte a bheith léithe. Níor lig a máthair aon duine thairti ariamh gan sclamh a bhaint as
+
→
daingean
An t-alt is daingne in do chorp lúbfadh sé hidir a laidhricín agus mac an pheata é. Ní raibh cinneadh go deo leis an spreacadh a bhí ina mhéarachaí
TUILLEADH (9) ▼
Más leat í sin a dhéanamh sách daingean (a cur isteach sách daingean, a fáscadh sách daingean srl.), ní mór duit ord a fháil agus a dhul ag orlaíocht uirthi. Is gearr le dhul do mhaoilín casúir ar an daigéad sin
Nach daingean sa diabhal a chuir sibh isteach é le nach mbainfeadh do chumhachta amach é
Nach diabhaltaí daingean a cuireadh an claibín ar an mbuidéal ola a bhí ansin an lá cheana, agus go mb'éigean dúinn pionsúr a thógáil ina éadan
Nach tú a chuir an glas-shnaidhm daingean uirthi. Tá faitíos orm go gcaithfidh tú an scian a thabhairt di
Tá greim daingean ar an gcloich sin, léis (tar éis) go bhfuil sí ar bogadh le do láimh a leagan uirthi
Tá na Sasanaigh istigh sách daingean ar na Gearmánaigh le rud le déanamh a thabhairt dóibh a gcur amach
Tá mé i ngreamús go daingean in do phíosa fós. Deich bpínne atá mé istigh sílim
Táir a mh'anam, agus go daingean. Coinnigh greim an fhir bháite anois uirthi. Imir do chuid cártaí go staidéarach, agus scuabfaidh muid an tyre cairr (leathchoróin) fós
'Sé a labhair go daingean. Bhí a fhios agam ar an bpointe nach dtiocfadh aon athrú intinne dó ón gcaoi ar labhair sé
+
Mura ndaingní tú an glas sin, is gearr go mbeidh do dhoras béal in airde, feicfidh tú féin air
TUILLEADH (9) ▼
Is mór an daingniú nach mór don chroich fós shula fhéadfas tú pota a chur uirthi. Pota ar bith a chrochfaí uirthi sin, bheadh sé anuas in do mhullach sa tine
Dhaingneoinn an tairne tuilleadh, ach feictear dom go bhfuil an clár buille tanaí
Níl aon chnó ag gabháil leis nach raibh ar bogadh. Faigh do rinse agus daingnigh iad más leat a dhul ar marcaíocht air
Tá an drocháisc chomh daingnithe istigh sa dream sin, agus nár mhór dóibh tonn ghrásta chomh mór le Tonn Uí Fhloinn lena cur amach
Sin é an chaoi a raibh Sasana ariamh. D'aimsigh sí chuile áit ar fónamh agus chuir sí na geanntrachaí láidre isteach, i gcruthúnas duit go bhfuil sí chomh daingnithe anois agus nach féidir a cur amach. Nár ba fearr a bheas sí muise, mura ndeachaigh sé rite go leor léithe sa gcogadh seo. Mo choinsias chuaigh!
'Sé an chaoi a bhfuil na diabhail dhá ndaingniú isteach le chuile chor. Do dhúshlán anois cuir amach iad feiceamuist. Dhá splanctha dhá raibh tú dhá gcur isteach, beidh tú seacht n-uaire níos splanctha dhá gcur amach, creid mise dhuit ann
Tá fear an airgid in ann é féin a dhaingniú isteach ina rogha áit. Ní comórtas ar bith do dhaoine dhona é
Ná lig don tslaghdán sin daingniú istigh ionat nó beidh moill ort shula chuirfeas tú as do chrioslaigh é
Ó dhaingneos drochghalra mar sin in do chnámha, is obair a chur astu. Chaith casacht shlaghdáin ráithe fada ina leannán agamsa anuraidh