buille (100+)
+
→
abair
Is maith leis an t-Aifreann a rádh ar bhuille an naoi i gcomhnaí
TUILLEADH (1) ▼
Dar mo choinsias, d'fhéadfá a rádh nach bhfuil sé sin ag leigean aon-bhuille marbh in a chuid oibre
→
abair le
Bhí sé ag obair indé mar adéarfá leis é, ach in a leabaidh sin, dheamhan buille ar bith indiu
→
daba
Má tá sé indon an daba sin (feoil) a choinneál leis féin i gcomhnaí, dheamhan cailleadh air. Amadán a bheadh ann dhá ndéanadh sé aon-bhuille maitheasa agus fuigheall na bhfuigheall aige mar atá sé
→
daingean
Tá sé ingreamús ann sáthach daingean ar chuma ar bith le nach mbainfidh buille fánach mar sin as greim é.
Dhaingneochainn an táirnge tuilleadh, ach feicthear dom go bhfuil an clár buille tanuidhe
→
dán
Níl indán glanta dhóib. Sé a chosamhlacht é ar chuma ar bith, agus deir siad go mbíonn an chosamhlacht ann. 'Chuile lá beo a dteighim amach le soipín a bhaint asta (fataí i gcall a nglanta), teagann rud eicínt a chuireas as mo bhuille mé
→
dána
Bhí an t-ádh ar an tír se'againn féin nach raibh sí sa gcogadh chor ar bith. Congnamh Thaidhg an tSléibhe do Mhuirbheach gan buille leis ná in a aghaidh, arsa tusa. Agus b'amhlaidh ab fhearr é. Mara bhfuil tú mór ná láidir ná bí dána ná droch-mhúinte
+
→
danra
Dithreabhach dan(d)ra í le cur amach ag obair. Chaithfeadh sí lá fada samhraidh annsin ag faire na splaince gan iarraidh buille maitheasa a dhéanamh. 'Sí atá coilgneach freisin má fhaghann duine ar bith aon-chaidéis dhá cuid díomhaointais
TUILLEADH (1) ▼
Mo chreach mhaidne, tá a bhfuil ins an teach annsiúd cho danra le chéile faoi bhuille ar bith oibre a dhéanamh: dair leat féin gur ag comórtas le chéile a bheidís, go bhfeicidís cé'n duine aca ba deacra a chur amach agán a chuid oibre. Gróigfidh fear aca é féin ar an teallach agus déanfaidh fear eile agus fear eile an cleas céadna, nó nach mbeidh áit ag míoltóig in a ngoire. Níl go dona ann ach an dithreabhach bocht is athair dóibh, atá amuigh moch deireannach ag saothrú. Sin é an díol-truaighe ar chaoi ar bith
→
daoire
Má theigheann tú ag ceannacht fhéir anois ní bhfuighidh tú é ach ar a dhaoirse. Is dona a d'oibrigh tú — agus fios agad go dteastóchadh sé uait — nachar cheannuigh ní ba thúisce ins an mbliain é, an uair a gheobhfá buille saor é. Tá an bhliain ag teacht an-déan (dian) freisin
→
daol
Marach go bhfuair sé daol ó rud eicínt ní bheadh sé ag imeacht ar an gcóir sin le seachtain: gan buille maitheasa a dhéanamh, ach soir agus anoir an bóthar agus síos go cladach. B'fhéidir gurb í an cailín atá aige i M. atá ag dul ag pósadh nó ag déanamh roghain ar fhear eicínt eile. Níl aon-duine in Éirinn is fusa a shaghdadh ná é 'ar nú (ar ndóigh).
→
daor 1
Is daor an buille air é. Dar mo choinsias is beag iarraidh ar fiú chúig phunt fhichead í, ní áirighim a mbeidh de chostas air. B'fhéidir go gcomhairleochadh sin anois é. Ach ní féidir an droch-dhuine a chomhairleachan
→
dathúil
Tá sí buille dathamhail ach níl sí sáthach dathamhail aige siúd. Spéir na gréine nach mór dó
+
→
de
Ní dhéanfaidh sé siúd aon-bhuille len a mharainn aríst, mar níl sé de theacht aniar ann aon-bhuille a dhéanamh
TUILLEADH (1) ▼
Leag sé é de bhuille mhaide
Is deacair le na Séamais sin buille ar bith a dhéanamh mara gcuirtear 'un caitheachtála dhóibh ceart é
+
→
deachma
Is fadó fiannach an lá ó bhí na deachmaí sin ionn. Ní hé an ministéara a chruinnigheadh chor ar bith iad, ach bhí proctéara aige a theigheadh thart. Chuala mé an tsean-mhuinntir ag rádh go mbíodh conacra acu thíos i mB. an Ch. agus go bhfágaidís na h-iomrachaí annsin gan baint go dtigeadh sé féin agus go mbaineadh sé iad. Gach deichmheadh h-iomaire a d'fhágaidís aige. Deantaí an cleas céadna le na stucaí coirce: stoca as 'chaon deich stuca a fhágáil gan tárlúghadh, nó go dtugadh an proctéara leis é. Badh shin é dualgas an mhinistéara. Bhí na daoine in ainm agus an teampall gallda a chothú freisin. Thigeadh na sagairt annsin, agus chaithfidís a ndualgas féin a fhaghail: coirce freisin. Sin é an uair a raibh an chreachadh ionn. 'Chuile dhuine agus a bhuille féin ar an duine bocht. Ba doiligh dhó é a sheasamh eatorra … Ní raibh cur in aghaidh dualgas an tsagairt chor ar bith, ach chloisinn na sean-daoine ag rádh go mbídís ag blaodhach i dtóin an phroctéara an uair a thigeadh sé i gcoinne an deachma, nó dhá dhalladh le scrathachaí ó chúl an chlaidhe. Bheadh rud ar a shon agad dá mbeirtí ort. Chuirfí isteach thú (ins an bpríosún). Ach ní raibh baoghal orru siúd go raibh siad cho h-adhartha agus go mbéarfaí orru. Measaim go mbíodh an ministéara féin ionn scaithtí, mar chuala mé P. N. ag rádh an uair a bhí siad in a bputaigh, go gcuirtí suas leo a dhul isteach ar chúla an chlaidhe ag fuagairt indiaidh an mhinistéara: "a mhinistéirín cá'r fhága tú do bhean?" Deir siad gur sagart a d'ionntuigh, a bhí ins an ministéara a bhí annseo … (Cunntas faoi na deachmaí ins an gceanntar sin ó Sheán Ó Bheáin, Páirc Gharbh, Cearnmór, Baile an Chláir)
TUILLEADH (1) ▼
Anois atá sé ag íoc deachma na sláinte. Thug sé sin droch-thúnnáiste dhó fhéin as a óige, agus ní fhéadfadh sé rith leis. Chaithfeadh sé a dhul roimhe uair eicínt. Dheamhan fear dhá bhfuighidh an túnnáiste nach bhfágfaidh sí a shéala air luath nó mall. Is olc an rud í an chois fhliuch, agus an ghail bhruithte as do chuid éadaigh thuas ar do chraiceann. Ba shin é a fhaisean sin muis. Ní bheadh géilleamhaint ar bith aige d'athrú éadaigh ná stocaí. 'Sé an chaoi a dtosóchadh sé ag flith-mhagadh fút faoi. "Níl siad ag cur tada asam dhom" adéarfadh sé. 'Ar ndú' bhí an scéal sin ceart go leor, go dtí leis an aimsir. Sin é an buille
Ag dul 'un deacracht a bhéas [sé] an mhóin a thriomú lá ar bith feasta. Tá sé buille deireannach 'san mbliain
Ní dea ghoic ar bith í sin air. Cho luath agus a fheicfeas tú é (fear) ag cur na goice sin air féin, bí ar do shon féin annsin. Tá an buille ag tíacht
→
dealaigh
Ab shin é a chonnaic mé ag dealú leis suas an t-árd. Bailigheadh leis anois. Ní fearr timcheall na mbólaí seo é sin. Ceo ar bith marambeadh sé te nó trom, bheadh sé árduighthe leis aige. Tá sé sin buille luath lámhach a mhic ó mo chroidhe
→
dealg
Dealg sceiche a thóig sé an chéad uair agus ní thiubharfadh sé cead d'aonduine a dhul in a goire nó go ndearna sí cois bhocht ins an deire. Chuir mé ceirín léithe le cupla oíche ag ceapadh go dtarraingeochadh sé an droch-adhbhar, ach dheamhan cosamhlacht air scaradh fós léithe. Níl ceirín ar bith adeir siad is fhearr ag dealg ná teanga an tsionnuigh dá mbeadh sí againn. Tharraingeochadh sí sin de ghort an gharta é, ach cá'il sí? Sin é an buille.
Dheamhan an measa beirthe é a dhuine bhoicht. Sin é an chaoi. 'Chuile bhuille in aghaidh an duine bhoicht go bhfoiridh Dia orainn (níl mé ro-chinnte gur an .i. "dheamhan an", is cóir a scríobhadh i gcásannaí den tsórt seo. fuaim /ə/ atá ann)
+
→
déan 1
Tá sé ag déanamh go h-óg. Deir tú leis a chaitheas an lá ó mhaidin go faoithin amuigh ar an talamh ag obair. 'Sé'n gnaitheach é anois, agus daoine ag rádh nach ndéanfadh sé sin aon-bhuille maitheasa len a ló
TUILLEADH (1) ▼
Bhí mé ag déanamh go h-óg a mhic ó, nó go dtáinic an leiciméara sin ag cur chomhairle orm, agus chuir sé as mo bhuille ar fad mé. Caithfidh sé fanacht annsin anois go dtí ambáireach. B'fhéidir go gcríochnóchainn ar maidin é faoin a bheith slán duinn
+
→
déanta
Droch-bhicycle é sin; nó go mbeitheá déanta air, ach ó a bheitheá, ní iarrfá a mhalrait go deo. Tá sé seacht mbliana agamsa anois, agus bhain mé an-cheart dó (de). D'aireochthá buille trom é i dtosach, ach ní fhágfaidh sé ar an mbóthar choidhchin thú, marab é do chiontsiocair féin é. Sin rud amháin faoi ar chaoi ar bith
TUILLEADH (1) ▼
'Siad Cloinn nDonnchadha déanta iad clann L. sin. Faltanas mhuintir Laidhe agus buille feill Chlann nDonnchadha, a chuala mé ariamh. Is aca sin atá an buille feill ar chaoi ar bith. Bheadh an tsúil ar do bhois aca shul a d'aireochthá é
→
déantús
Dhá mbeadh déanamh maitheasa ann, ní ag mháinneáil (fáinneáil?) thart annsin ar feadh an lae a bheadh sé agus a gharrdha thart cheal glantacháin. Fuair sé an saoghal ro-leisceamhail ins an am a chuaidh thart; gan call dó buille ar bith a dhéanamh 'nuair a bhí lán tighe aca ann. Ach bainfear siar as é anois, ó tá sé in a aonraic
Chreidim go raibh an dearcadóir agaibh indiu is an scoil. Ar thug sé mórán buillí do'n mháistir?
→
dearg 1
Dhá mionnaíodh J. go bhfaca sé ag bualadh an bhuille é, thiúrfaí faoi dearg é, ach níor mhionnaigh.
+
→
deas 1
Ba deas í mo cheird muis, ag brú sean-chaillí thart i gcáirrín! Dhá mbeinn gan aon-bhuille oibre a fháil le mo ló, ní dhéanfainn é
TUILLEADH (1) ▼
'Sé a bheadh deas air, dhá bhfaghadh sé a shá len ithe. Ach sin é an buille! Céard a choinneochadh a shá len ithe leis. D'íosfadh sé siúd an tsá mhuimhneach (an tsá bhuidhneach?)
→
deasóg
Má fhastuigheann tú é ingreim deasóige agus cor a chur innte ar an bpuinte boise, cuirfidh tú dhá bhuille é. Ach mara mbeidh tú dubh-thráthamhail tá tú as, arae má bhrathann sé go bhfuil tú ag dul in a éadan, cuirfidh sé luighe fiadha ort de dhorna
→
deatach
Bhrath na póilíos an deatach. Ní féidir an deatach a chur i bhfolach. Sin é an buille. 'Sé an deatach i gcomhnaí a ghníos spiadóireacht ar fhear an phoitín
→
déidín
Ara a dhearbhráthair mo chroidhe tú tá déidín tuithte ag a bhfuil ins an teach seo cheal "fags", agus é ag cínnt orra aon-cheann a fháil. Ní cheal a shaothruighthe é muis. Chuaidh duine aca soir cho fada le tigh Bh. N. an oíche cheana, ach dheamhan ceann adeirigh leis ach an oiread. Reicfidís istigh ins an teach thú an uair a bhíos siad dhá bhfuireasbhaidh. Ní mian leo buille maitheasa a dhéanamh. Tháinic mé isteach an lá cheana agus ubh agham a fuair mé beirthe. Hébrí cé'n chaoi ar sciorr an focal uaim féin gurb sheo é Seascach na gCearc — leath-fhocal é atá agham — "m'anam nach hé" adeir sé "nach (ach) Seascach na "bhfags" agus an tobac". Tá a fhios ag mo chroidhe go mbeadh truaighe agad dóib scaithtí an uair a bhíos siad lá nó dhó dhá bhfuireasbhaidh
→
deil 1
Bhí cláirín annsin an lá cheana agus ba é a bheadh ar deil len a aghaidh dhá mbeadh a fhios cá ndeachaidh sé. Ach sin é an buille. Ní fhágfaí fad méire san teach seo
+
→
deilbh 1
"An Crann Deilbh: de mhaidí coille a dhéantaí iad. Chaithtí a dtomhais le riail le fad áirid a bheith ionnta agus leithead áirid is na maidí treasna. Dhá chuaille a bheadh ann agus dhá mhaide treasna. Rinne P. M. Mh. ceann aca dhuinne annseo. Níl a fhios agam cá'il sé anois: ag imeacht is 'chuile áit a mbíonn deilbh le déanamh. Tá sé cho maith dhuinn anois sneachta a chaitheamh ar a lorg chreidim. Ní deilbh a dhéanfas muide go bráth aríst. Ní bheadh na gearrchaileadha sin indon aon-deilbh a dhéanamh … Cur síos an tSnátha ar an gCrann Deilbh (nó crann deilbhe; tá an dá leagan aige): an dá chuaille a chur in a seasamh annsin le balla: ceann ag corr na fuinneoige agus an ceann eile tuairim agus ag giall an dorais. Ní bheidís cho h-árd leis an áiléar sin baileach. An dá mhaide treasna a chur suas orra: ceann in íochtar agus ceann in uachtar agus iad ag dul isteach ionnta in eangaí mar a bheadh leabaidh. Bíonn rungaí ar nós dréimre 'san dá mhaide a bhíos in a seasamh ar a n-éadan: an t-éadan de na cuaillí a bhíos leat. Bíonn buimbiléad tuighe ar an urlár agus dhá cheirtlín shnátha air, i riocht agus nach mbeidh an snáth ag dul ar fud an tighe ort. Ní dhéanfadh sé cúis duit tuinte fada na h-óinsighe a bheith aghad! Annsin tosóchaidh tú ag cur an tsnátha síos ar an gcrann. Crios a dhéanamh an chéaduair. Comhairfidh siad an oiread seo banláí (bandles) de'n tsnáth — an méid banlá a bhéas le dul 'san eige (aige: /ɴ′eɡ′ə/) sin. Cuirfidh siad síos an snáth sin ar an gcránn agus beidh siad dhá chur sin síos choidhchin nó go mbeidh a ndóthain thíos. Tosóchaidh siad ar an bpionna (runga) íochtair ar an taobh seo — taobh na ciotóige — agus tiubharfaidh siad leo suas é ar na pionnaí — dhá chur orra ar fiar — ach gan snaoim (snaidhm) ar bith a chur air ar an bpionna, nó go dteighidh siad go bárr. Anonn treasna annsin agus anuas ar an deis chéadna ar an taobh eile ó runga go runga go dteagaidh siad go talamh. Anall treasna go dtí an áit ar thosuigh siad agus ar ais aríst ar an gcaoi chéadna, nó go mbeidh deireadh na gclannaí thíos. Bíonn dhá phionna dhéag suas ar aoirde na maidí. Scaithtí bheadh agus tuilleadh. Féadfaidh siad tuilleadh rungaí a chur ann de réir (léar adubhairt sé) mar a fheilfeas dóib. Tugtar céadta 'sa deilbh de'n eige 'léar (de réir) mar is maith leat leithead a bheith ann. Féadfaidh siad h-ocht gcéad (snáth) nó seacht gcéad a chur ann. Mara mbeadh ann ach seacht gcéad ní bheadh aon-leithead ag an snáth nuair a bheadh sé deilbhthe. Beidh leithead ag h-ocht gcéad. Nuair a bhíos an oiread seo clannaí thíos ar an gcrann buaileann siad sriongáinín ar an méid sin. Céad a bheadh annsin. Beidh fearas bárr leithid 'san éadach 'léar (de réir) mar a ghabhfas céadta ar an gcrann. Féadfaidh tú deilbh dhá shnáth a dhéanamh nó dhá shnáth dhéag nó scór má thogruigheann tú. Chonnaic mé 'chaon chineál aca. Bíonn chúig chlannaí fichead is 'chuile chéad. Ní fuláir fios a bheith agad cé mhéad céad ann shul a bhaineas tú de'n chrann deilbh é. Nach shin é an fáth a gcuirfidh tú síos air é. Comhairfear na clannaí amach in a gcéadta. Beidh an bhean nó an fear atá ag deilbh ag siubhal i gcomhnaí 'gcomhnaí. Ní fheilfeadh dhuit aon-bhuille marbh a leigint in do chuid oibre dhá mbeitheá ag deilbh. Is maith an píosa de lá a chaithfeá ag deilbh giota. 'San ngeimhreadh bheitheá an lá leis ar fad. … Nuair a thóigtear anuas de'n chrann é, bíonn an-fhad ann. Bhuailfeadh tú snaoim (snaidhm) nó crios ar 'chaon chloigeann dhe annsin, agus déanfaidh tú suas in a throisleáin é mar a bheadh gruaig mná ann go díreach. Sin í an eige. Tá sé faoi réir annsin le dhul ag an bhfigheadóir … Gan aimhreas is aon-tsnáth amháin a bhéas ann. Dhá mbriseadh an snáth 'san deilbh, ghreamóchadh sí ar an bpuínte de'n chuid eile de'n tsnáth é. Chuirfeadh sí snaoim (snaidhm) air … " (Giota faoi dheilbh shnátha a fuair mé ó m'athair. Rinne sé féin an obair go minic)
TUILLEADH (2) ▼
'Ar ndú má's cúrsaí mar sin é, níor cheart d'aonduine buille ar bith a dhéanamh. Tá an aimsir mar is toil le Dia í, agus níl aon-neart againne uirre. Bain amach do chuid féir, agus leig de do chuid bundúin. Beidh grian fós ann len a thriomú. Deilbh an saoghal agus gheobhaidh tú inneach dó
Caithfidh mé an feac a dheilbhiú beagán shul a fhéadfas mé a chur 'san láighe. Tá an bhróigín buille ro-fhairsing
Leig tú buille deireannach ort féin é. Indeireadh na bliana a rugadh thú siúráilte go leor. Ach idtús na bliana a rugadh S. annseo bail ó Dhia air. Bhí sé istigh nuair a bhí an bheadaidheacht bheag sin ann
Tá an iascach caithte idtraipisí le deireannaighe ó a thosuigh an fuadach ar an móin. Roimhe seo ghabhfadh fear suas taca Dhomhnach Chrom Dubh agus bhainfeadh sé dhá shleaghán mhóna l'aghaidh na teine. Thriomóchadh anna na Féile Míchil dó í. Dheamhan buille a ghnídís i gcaitheamh an tsamhraidh ach mathshluagh aca thíos ar 'chuile charraig annsin thíos ag iascach. Is deacair fear a fheiceál anois ann
+
→
deis
Dhá bhfaghainnse deis air, thiubharfainn dual na druinne dhó. Ach sin é an buille. Cá bhfuighidh mé deis air. Nímé an dtaobhuigheann sé tigh M. G. ar cuairt chor ar bith anois
TUILLEADH (5) ▼
Is maith an deis í ceart go leor, an té a bheadh faoi réir faoin a comhair, ach sin é an buille. Cé atá?
Níl deis ar bith agamsa aon-bhuille oibre a dhéanamh. Feiceann tú féin an chaoi atá orm. Bíonn an mhaidin thar druim shul a bhíos freastal déanta agam ar bheithidhigh agus ar ghamhna
Ná bac leis siúd ag cur deis ar thada! Bhain sé féar annsin thíos anuiridh, agus níor bhain sé as a bhuille é, gur lobh sé ar an talamh le amluadh. Sin é an fear tighe agus urláir agad!
Ní fhéadfaidh mise aon-bhuille oibre a dhéanamh nó go bhfaghaidh mé láighe a bhéas ar mo dheis. 'Ar ndú' ní cheapann tú go bhfuil fear ciotach indon láighe dheiseall a oibriú. Baoghal air
Ionntuigh ar an taobh eile agus beidh do bhuille ar do dheis agad. Tá tú ag bualadh anois in aghaidh deise, agus do do chlaoidhe féin.
→
deisigh
Tá teach deisighthe aice sin mo léan, ach d'eireochadh di, agus gan í ag déanamh aon-bhuille eile, ach ag sciúradh agus ag glantachán agus ag socrú
→
deoin
Ní scarfaidh sé leis dhá dheoin ar chaoi ar bith. Ach sin é an buille: an bhfuil an dlí in don a bhaint dó. Dheamhan a fhios aghamsa an bhfuil
→
dia 1
Go deimhin féin is furasta giorrú leis siúd. An buille is fánaí ar bith chuirfeadh sé ag tabhairt na gcor é. 'Sé a bhfuil ann go bhfuil an t-anam caithte ann
+
→
dia 2
Ní dhéanann sé aon-bhuille ó Luan go Satharn = ar feadh na seachtaine
TUILLEADH (1) ▼
Obair! Dheamhan buille a ghníos T. ó mhaidin go faoithin ná ó Luan go Satharn, ach istigh san gclúid ag léigheamh nuaíochtaí
+
→
diaidh
Ní raibh fhios agam é go dtí ina dhiaidh sin. Bhí sé buille mall annsin = tar éis sin; taréis an ruda
TUILLEADH (4) ▼
Chuir sé tuiric ionnam, agus caitheadh indiaidh mo mhullaigh mé isteach i dtom neanntóg atá ar cholbh an bhóthair ann. Bruitheadh agus loisceadh mé ceart críochnuighthe. Bhí sé ag faire ariamh, nó gur tháinic sé fúm gan aireachtáil, agus gan fios rúin ná soiscéil agam. Beidh a shliocht air: ní ghabhfaidh leis. Tiubharfaidh mise an buille feill dó-san, agus gan cuimne ar bith aige air
Níl a dhóthain aoise ag an stócach sin fós le dhul indiaidh capaill, dá mbeadh sí buille meargánta chor ar bith. Is beag an baoghal
Is fada mé indiaidh buille a fháil ar an gcarachán sin, ach níor casadh in mo bhealach ceart é in a dheidh sin
Ní bheinn indiaidh buille nó dhó air ach mé féin dhá dtabhairt dó. Ach dhá dtugadh duine eicínt eile dhó iad bheadh an duine sin do mo chur as mo shásamh. Níor mhór dom fhéin an bualadh a dhéanamh go mbeadh sógh ceart agam air
→
ding
Measaimse nach dteastóchadh púdar ar bith uaithe sin. Tá siuntaí uirre agus d'eireochadh sí in a scramhannaí de dhruím a chéile dá mbeadh geanntrachaí maithe agad. Ach níl aon-ghinn 'e rath agad. Sin é an buille
+
→
díocas
Sin é an chaoi a bhfuil sé. Buaileann daol é laetheanta. Ní fhaca tú aon-fhear oibre go h-iomaí a chinnfeadh air. Ach cho luath agus a chuireas sé an méid sin díocais thairis ní fhanann maith ná maoin ann. Dheamhan agus móide buille maitheasa a dhéanfadh sé aríst go ceann coicíse.
TUILLEADH (2) ▼
M'anam muise gur furasta dhomsa ar leath-uinsín gágach tae ins an tseachtain 'chuile fhéith in mo chorp a chur faoi dhíocas ag obair. Ní h-eadh ach is mé is fearr ar bith agus a bheith indon aon-bhuille a dhéanamh ar an mbod siar eile sin (coffee). Ní mó ná dhá bhfaghainn dalladh feola agus dalladh pórtair go mbeinn in dan foghail eicínt a dhéanamh. Maidir le go bhfuil cothú fear oibre ins an mbeatha atá ag imeacht anois — níl muise. Is ait atá na daoine ag cruthachtáil go bhféadann siad breith ar láighe ar bith léithe
Níor chuir tú do dhóthain díocais san mbuille. Sin é a chlis ort
→
díogha
A dhul ag baint mhóna don "Chouncil", nó a dhul ag obair ar bhóithrí — sin roghain an dá dhíogha go siúráilte. Ní ghabhfaidh mise ar cheachtar aca. Sílim go mbuailfidh mé anonn go Sasana, áit a bhfuil páighe mhaith agus gan buille ar bith
+
→
díol 2
Dá mbadh é mo dhíol é choinneochainn é. Taithnigheann an t-éadach liom. Ach cé'n mhaith sin. Tá sé buille beag
TUILLEADH (2) ▼
Níl aon-díol trócaire ann go dtí é. Thíos annsin ar shlata na Gaillimhe agus muirghín lag lúbach aige, agus gan buille maitheasa a dhéanamh le bliain mhóir fhada. An mbeadh a fhios ag aonduine ó Dhia anuas cé'n chaoi a bhfuil sé dhá bharruidheacht chor ar bith agus gan slí ná faghaltas ó Neamh aige.
Tá buille ins an mbéim ann fós cheapfainn, agus an díol a chuala mé é a thabhairt ar na P. an oíche cheana a raibh mé thiar ann ag iarraidh iasacht uird. Bhí se sínte ins an gclúid agus gan smeámh ann nó gur caintigheadh ar na P. Dhírigh sé aniar annsin, agus coinneal ann. A dhearbhráthair mo chroidhe thú, d'áitigh air …
+
→
díoltas
Tá rún aige díoghaltas a bhaint amach nó is cinneamhaint air [é]. Siúd é an diabhlánach céadna nach leigfidh tada le aonduine. Is mian leis an buille deireadh a bheith aige féin i gcomhnuí
TUILLEADH (1) ▼
Is fada an lá é sin indiaidh díoghaltas a bhaint de'n dearbhráthair faoi'n a chur amach, agus feacha féin go dtug sé an buille feill dó faoi dheireadh thiar thall
Is díoghaltasach an sórt duine é. Níl a leithide eile ann. Má chuirtear as a bhuille é féin tada, ní chomhnóchaidh sé choidhchin go gcuirfidh sé cuid is mó ná sin as do'n té a bhí cionntach leis. Maith in aghaidh an uilc! Níl a fhios aige céard é
→
diomdha
B'fhéidir an uair a bheadh a ráithe príosún déanta aige faoi'n mbuille sin go mbeadh diomdha na bruighne air. Comhairleochaidh an áit sin é
Díomhaoineas ar fad é an saoghal anois. Dheamhan buille oibre ann, mara dteighidh duine go Sasana
→
díon 1
Cró "concrete" é agus hébrí cé'n sórt suathadh a thug sé do'n "choncrete" nó cé'n bealach a ndearna sé é, níl díon an deoir féin ins na ballaí. Shoraidh dhó nach ndearna cró cloiche. B'fhearr "balla fuar" go fada ná é siúd. B'fhéidir go mbeadh sé buille fuar, ach bheadh sé tirm. Dheamhan fuar a bheadh dó ach an oiread dhá mbuailtí le bualtraigh bó é, mar ghníodh na daoine ariamh. Tá 'chuile íntreacht ag teacht amach anois, ach níl in a leath ach ealadhain le dalladh mullóg a chur ar dhaoine. Sin é an méid
→
diúltú
Bhí diúltú aige roimh an Aifreann ariamh fhéin, ní dhá roinnt leis é! Síos ag iascach, ná suas ag gróigeadh móna nó ag biorrú claidheachaí a bhuailfeadh sé ar uair an Aifrinn, sé sin cho uain agus a bhí sé de rath air aon-bhuille mhaitheasa a dhéanamh.
→
dligh
Dar láthair Dé muis, dhligh C. a gcuid eascainí. 'Sí a dhligh — agus na buillí freisin dhá dtugaidís di iad. Dar ndóigh níor tháinig iabh ar a béal le mo chuimhne ach ag sciolladóireacht agus ag géaruidheacht orra. Agus níor fhága sí cearc ná gamhain ariamh aca nar bhasc sí, nó ba chinneamhaint uirre é. Ach gheobhaidh sí féin rud ar a shon anois ó na mná óga siúd. Diabhal mé go bhfuil siad sceinnte amach in a gcailíní óga — bail ó Dhia orra — scáth an t-achar ó 'bhí siad ag dul 'un scoile
→
dlús
Mara dteighidh dlúthas le na "meaingiols" muis, níl ghnatha ar bith a dhul dhá gcur. Tá sé buille deireannach cheana féin, ach má leigeann sib an tseachtain seo tharaibh beidh sé thar am
→
dlúth 1
"Cosamar an lín: barrach. Sin é an rud a bhaineas an tlú gairmid as an líon. Shníomhtaí an bharrach le túirne olla, agus dhéantaí snáth di. Inneach a ghnídís de'n bharrach, agus annsin dlúth olla a chur air, agus é a dheilbh, agus aige a dhéanamh dhó (dhe) agus a thabhairt chuig an bhfigheadóir len a fhigheachan. Dheanfaí píosaí dhó ar nós flainín. Nuair a bhíodh fighte dhó, ghnítí súsaí dhó le caitheamh as do chionn 'san leabaidh. 'Sé'n t-ainm a bhíodh ar na súsaí sin "líon agus olann". B'fhearr ceann aca ná trí phluid. Bhídís buille garbh ach má bhíodh fhéin, dhá mbeadh ceann aca ar an leabaidh, thiocfá le pluid amháin agus é." (giota as cuntas faoi'n líon ó m'athair)
→
do- 2
Bhí an capall sin a bhí go deireannach ag P. Sh. buille do-cheansuighthe. Is beag nachar chinn air a thaithiú le na "mótarss" chor ar bith
→
dochar
Tá foghail mhór déanta ort, agus ní hé a d'fheil duit a dhuine bhoicht, ach níl rud ar bith is fhearr duit anois ná an buille réidh. An uair is mó an dochar 'seadh is fhearr an fhoighid
Bhí dodaireacht an tsaoghail mhóir aige ins an gcúinne, ach ní raibh duine ar bith ag féadachtail a dhéanamh amach céard a bhí sé a rádh; leis an meacan uilc a bhí ann. Níor mhóide gurbh fhearr dhó féin go bhféadfadh. Bhí an teach buille anglánta agus gheobhadh duine faoi na foraí an-éascaidh é
+
Hébrí céard a dhéanfas tú ná bí doicheallach leis. Cuir fáilte roimhe agus iarr isteach é, agus tairg cupán tae dhó. Annsin innis dó a bhfuil le rádh agad, go mín mánla gan focal arannta ar bith. Ar a bhfaca tú ariamh ná teirigh 'un droch-mhúineadha leis mara gcinnidh ort. 'Sé'n buille réidh an buille is fhearr
TUILLEADH (1) ▼
Is doicheallach an gothadh atá ar an bhfairrge indiu. An bhfeiceann tú an bláth bán atá uirre. Ní mórán dá fhonn a bheadh orm indiu m'aghaidh a thabhairt amach uirre. Tá sí buille callóideach
+
→
dóigh 1
Is suarach an dóigh do dhuine ar bith a bheith dhá mharbhú féin ag dul suas agus anuas annsin dhá cheann de ló ar scáth coróinín airgid. Ach tá sé sáthach maith ag an dream atá sásta leis: i leabaidh gan buille amháin a dhéanamh go bhfaighthí h-ocht nó naoi de scilleachaí ins an ló. Níorbh é luach do shláinte é an méid sin féin, ach b'fhearr é ná an chaoi a bhfuil sé faoi láthair.
TUILLEADH (1) ▼
Leig dom ar son Dé ort! Mar dhóigh dhe nach ar aimsir a bhí sí chor ar bith! Seadh, tá sí buille beag ro-árdnósach le bheith ar aimsir
→
dol 1
Tá a fhios ag 'chuile dhuine céard é do shlí ach níl a fhios ag mórán céard é do dhola. Sin é an buille (leath-fhocal é) = tá a fhios ag 'chuile dhuine céard atá ag teacht isteach duit ach níl a fhios ag aonduine céard a bhíos ort a chaitheamh aríst; ní bhreathnuigheann daoine ach ar do shlí agus ní chuimnigheann siad gur call duit tada a chaitheamh, aindeoin scaithtí nach mbeadh díol do fhreastail agad
→
donacht
Bhí sé cho maith do dhuine gan buille ar bith a dhéanamh agus a dhonacht (len a dhonacht) agus atá an saol
→
Dónall
Tá ceann eile ag béal an doruis againne nach ndéanann buille maitheasa ó mhaidin go faoithin ach ag imeacht ag liúistidheacht (leoistidheacht) ins an ngarrdha ag 'chuile dhuine. Is dearbhráthair do Thadhg Domhnall mar adeireadh T.
+
→
dorcha
Bhí sé buille dorcha aréir dar príosta
TUILLEADH (1) ▼
Ba cheart duit dath a chur air sin a dhéanfadh an t-éadach buille dorcha
→
doscúch
Tá tusa ag rádh go bhfuil tú féin doscúdhach. Tá tú buille doscúdhach freisin. Ach bhí mise ag caint le sagart a bhí thart annsin ins an samhradh. Bhí sé ag cur caoi dhom ar a shaoghal fhéin shul 'á ndeacha sé ina shagart. Bhí sé ins an gCogadh Mór agus amuigh ins an mbriseadh. Th'éis an chogaidh bhí sé ag obair i gcineál eicínt teach lóistín i Sasana agus ní bheadh a fhios agad cé'n puínte a mbainfí an bhaithis asad ann. Bhí 'chuile chineál duine dhá dhonacht ag tarraint ann: "murdaróirí", gaduidhthe agus mar sin. D'fhan sé ann in a dheidh sin. Nar dhoscudhach an mac é sin. Agus tá sé in a shagart anois, agus ina thogha sagairt, cheapfainn
→
dreoigh
Diabhal a leagfadh sí smut air! Deirimse leatsa dhá mbeadh a díol ocrais ar an gcailín sin (capall) gur beag an locht a gheobhfadh sí air, má tá sé buille dreoighte féin. Mise i mbannaí gur gearr a bheadh a chapall seo thíos in a éadan. Caith amach ag na h-asail é, agus ní bheidh siad i bhfad leis
+
→
dris
Nach mé atá sáithteach ab eadh? Ní dheachaidh mé fút fós anocht nar thug tú an buille feill dom. Nar thugaidh tú do láimh glan ó do thóin leat ná do thóin ó na driseachaí gan dochar gan díoghbháil do mo chuid cártaí-sa!
TUILLEADH (1) ▼
Sin é an dris-chasáin má fhéadann sé tada a chur as daoib le amhlóireacht agus glaodhmaireacht. Ach ná tugaighidh áird ar bith air. Beidh sé ar an gceird sin le sib a chur dhá (bhur) mbuille. 'Sé a mbeadh uaidh, dhá bhféadadh sé sib a chur ar gcúl
→
drithlín
D'aireochthá drillíní ag dul thríot féin leis an gcodladh driúillic sin. Deir siad gur h-olc é, dhá bhfaightheá buille 'san gcois agus é ort
+
→
droch-
Fhobair mé droch-bhuille a fháil
TUILLEADH (1) ▼
Tá droch-bhuille iomra agad (i gcuraigh etc.)